Rola poezji i poety. Rozważ w oparciu o wybrane przykłady różnych epok.
,, Wszystko jest poezją, każdy jest poetą” pisał Edward Stachura hołdujący idei tzw. życiopisnia. Poecie i poezji przez wieki przypisywano różne funkcje. Niekiedy poeta był świadkiem swego czasu, stal na czele narodu, innym razem zaś pisał w zaciszu swojego pokoju liryczne wiersze. Postulowano pisanie poezji porywającej do walki, patriotycznej i wolnej od narodowych i społecznych zobowiązań. Opowiadano się za tradycją bądź sięgano po całkiem nowe środki wyrazu. Wszystkie te tendencje mieszają się od wieków aż po czasy współczesne w jednym tyglu zwanym poezją.
Poeta pragnący sławy
W poezji starożytnej, zwłaszcza u Horacego, poeta był rzemieślnikiem dążącym do doskonałości, do końca pracującym nad swoim dziełem. ma on świadomość swojej wielkości:
,, Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu.
Strzelający nad ogrom królewskich piramid,
Nie naruszą go deszcze gryzące, nie zburzy
Oszalały Akwilon, oszczędzi go nawet
łańcuch lat niezliczonych mijanie wieków”
On też sformułował w tym samym wierszu pamiętne zdanie : ,, Non ominis moria” - ,, Nie wszystek umrę”.
Tę tradycję poetycka kontynuował Jan Kochanowski, polski poeta renesansowy. Obeznany w tradycji antycznej, rywalizujący z przodkami i potomnymi o sławę pisał :
,, O mnie Moskwa i wiedzieć będą Tatarowi
I różnego mieszkańcy świata Anglikowie „
Zdawał sobie sprawę z doskonałości i ponadczasowości swojej poezji oraz jej odkrywczości:
,,Kto mi dał skrzydła, kto mię odział w pióry
I tak wysoko postawił, że z góry
Wszystek świata widzę, a sam, jako trzeba
Tykam się nieba”
Poeta- przywódca narodu
Literatura późniejszych epok przypisywała poecie boskość i kreacyjność.
W twórczości symbolistów francuskich i poetów młodopolskich pojawia się także motyw poety geniusza.
Wraz z pojawiającymi się różnymi kreacjami poetów wielokrotnie pytano, czy poezja ma dotyczyć tematyki narodowej, czy nie, czy ma się angażować w sprawy społeczne, czy pozostać na nie obojętna.
Wedle tradycji tyrtejskiej poeta ma zagrzewać do walki.
taką rolę odgrywa Gustaw- Konrad w III części Dziadów, pragnący stanąć na czele narodu i doprowadzić go do wolności. Podobnie Juliusz Słowacki w swych wierszach związanych z powstaniem listopadowym zagrzewa naród do walki. Role tyrteuszy pełnią też poeci Kolumbowie, tacy jak Krzysztof Kamil Baczyński. Z tej tradycji wypływa także nurt poezji rewolucyjnej. jej postulat zawarty jest w wierszu Władysława Broniewskiego Poezja. wiersz ów polemizuje z sentymentalna koncepcją poezji nastroju i miłosnych wyznań, wzywa do walki i pisania z myślą o walczących:
To za mało ! za mało! za mało!
Twoje słowa tumanią i kłamią!
Piersią żywym daj oddech zapału,
wiew szeroki i skrzydła do ramion!
Nam te słowa ciche nie starczą.
Marne słowa. I błahe. I zimne.
Ty masz werbel nam zagrać do marszu!
Smagać słowem! bić pieśnią! Wznieść hymnem! „
utwór ten jest poetyckim wkładem w sprawie poezji. Jasno określa jej cele. Oto odrzuca romantyczna poetykę księżyca i jaśminu, tę delikatną i słodką.
Wskrzesza poezję tyrtejską- nakazuje jej walczyć, szarpać sumienia, niepokoić, występować przeciw złu, być może, w przeczuciu nadchodzącej grozy.
Poeta- świadek zbrodni
Inną rolę przypisze poecie opozycja w systemie totalitarnym. To rola świadka zbrodni. W pewnym sensie jest to nawiązanie do tradycji romantycznej, która nakazywała utrwalać pamięć o bohaterach narodowych. W dobie totalitaryzmu jest to o tyle trudne, ze wiele mordów dokonuje się w ukryciu…
W Konradzie Wallenrodzie poeta Heban przypomina Walterowi Alfowi o jego prawdziwej tożsamości i obowiązku walki. Rola poezji zostaje określona jako:
,, Płomień rozgryzie malowane dzieje,
Skarby mieczów spustoszą złodzieje
Pieśń ujdzie cało”
Poezja jest skarbnicą pamięci, ,, arką przymierza między dawnymi i młodszymi laty”
W wierszu Czesława Miłosza poeta urasta do roli świadka swoich czasów, rejestrującego winy swoich krzywdzicieli, za które zostanie im kiedyś wymierzona sprawiedliwość :
,, Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta
Możesz go zabić- narodzi się nowy.
Spisane będą czyny i rozmowy.
Lepszy dla ciebie byłby świat zimowy
I sznur i gałąź pod ciężarem zgięta”
I rzeczywiście: poezja rejestrowała największe zbrodnie totalitaryzmu, bywa świadkiem swoich czasów. Występujący w wierszu poeta występuje tu w wyjątkowej roli- jest świadkiem ludzkiej krzywdy i osobą zobowiązaną do przekazania prawdy o cierpieniu.
Poeta- rzecznik sprawiedliwości broni wartości, którym tyrania zaprzecza, a bez których Zycie ludzkie staje się pionkiem w grze wielkich tego świata: broni zasad moralnych, prawdy oraz godności życia ludzkiego.
Zemsta ręki śmiertelnej
Z nieco większym dystansem podchodzi do ocalającej roli poezji noblista Wisława Szymborska. W wierszu Radość pisania nazywa ona działalność poetycka ,, możnością utrwalania” , ,, zemsta ręki śmiertelnej”.
To zemsta na czasie, na przemijaniu. A jednak … poetka zdaje sobie sprawę z ograniczeń poezji, kreowany w niej świat rządzi się swoimi prawami i nie ma nic wspólnego z rzeczywistością.
Poeta ma nieograniczoną moc kreacyjna w wierszu- a jednak swiat wiersza nie ma wpływu na otaczający swiat realny.
Dlatego mocne słowa o kreacyjnej, boskiej roli poety Szymborska opatruje znakiem zapytania:
,, Jest więc taki świat,
Nad którym los sprawuje niezależny?
Czas, który wiąże łańcuchami znaków?
Istnienie na mój rozkaz nieustanne?
Źródła poezji
kolejne ważne pytania poetów dotyczą źródeł poezji.
dla mistrzów antyku, takich jak Horacy, jest ona po prostu doskonałym rzemiosłem, natomiast romantycy wolą mówić o natchnieniu. Niekiedy poezja jest czymś bardzo osobistym, metafizycznym.
Czesław Miłosz w wierszu Ars poetica? przyznaje, iż uprawianie poezji jest doświadczeniem niezwykłym, wychodzącym poza granice racjonalizmu. jednocześnie zachowuje dystans wobec koncepcji poezji traktowanej jak anielskie objawienie czy bezwzględna mądrość.
,, w Samej istocie poezji jest coś nieprzyzwoitego:
Powstaje z nas rzecz o której nie wiedzieliśmy ze w nas jest.
Dlatego słusznie mówi się, że dyktuje poezję dajmonin
Choć przesadza się utrzymując, jest na pewno aniołem”
Poeta nie do końca kontroluje to, co pisze, bywa bowiem ,,państwem demonów”. Powinien jednak starać się pisać tylko wtedy, gdy jest ,,pod nieznośnym przymusem” natchnienia i ma przekonanie, że ,,dobre, żłe duchy mają w nim instrument”.
wbrew tradycji czy nie ?
Innym istotnym pytaniem zadawanym często przez poetów jest pytanie o tradycję. Negują ją futuryści czy poeci Awangardy Krakowskiej, postulującej całkowite odświeżenie języka poetyckiego. Z kolei ewidentny zwrot ku tradycji proponowali poeci renesansowi, tacy jak Kochanowski, pojmujący swą twórczość jako rywalizację z przodkami i potomnymi.
Również w literaturze współczesnej obserwujemy nurt neoklasyczny, do którego zaliczany jest Zbigniew Herbert. Poeta ten Nawiązywał bezpośrednio w samych wierszach do tradycji antycznej, niekiedy na współczesne sytuacje nakładał kostium antyczny.
Pytanie o konwencję
Pojawia się wreszcie w poezji pytanie o konwencje, o to, jak pisać …
Czesław Miłosz pisze o tęsknocie do ,,formy bardziej pojemnej”, pośredniej miedzy poezją i prozą.
Autor Traktatu poetyckiego, wypowiadający się na temat kwestii formalnej poezji, podążył za najwybitniejszymi poetami romantycznymi: np. Słowacki chciał, aby język był ,,giętki”.
Pytanie o konwencje dotyczy też jednak innych kwestii, np. problem obecności brzydoty w poezji.
Broni jej bytu w sztuce Mickiewicz w odzie do młodości, broni jej także Baudelaire w wierszu Padlina. Propagandowo wypowiadają się na jej temat poeci zwani turpistami, np. Stanisław Grochowiak:
,, Wole brzydotę
Jest bliżej krwiobiegu
Słów gdy prześwietlać
Je i udręczać”
Powojenne dyskusje o poezji i roli poety przybierały różne formy. Tadeusz Różewicz pisze, że ,,poezja współczesna to walka o oddech”.
Co to znaczy ? oddech to niezbędny warunek podtrzymania życia. Oddech- symbol ulgi i wolności. W świecie zła, poczucia obcości, zaniku i przemieszania wartości poezja musi walczyć o wartości moralne. Poecie- często słabemu- przypada rola i obowiązek odpowiedzialności za najistotniejsze ludzkie wartości.