c) Władza państwowa i administracyjna w doktrynie papieża Leona XIII

Państwo i społeczeństwo w nauczaniu papieża Leona XIII (1878-1903) stanowi do dzisiaj podstawę nauki społecznej Kościoła rzymskokatolickiego. Można przyjąć, że papież ten stworzył papieską naukę społeczną. Objęcie tronu papieskiego przez Leona XIII zaowocowało tym, że Stolica Święta, tj. papież w otoczeniu swych rzymskich kongregacji, stała się faktycznym centrum Kościoła Katolickiego i to w stopniu nieznanym nawet w czasach szczytowej potęgi papiestwa w średniowieczu - pisze M. Sadowski¹⁰.

Leon XIII twórczo rozwinął klasyczną, katolicką doktrynę suwerenności (wywodzącą się od św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu), opartą na założeniu, że wszelka władza pochodzi od Boga i tylko Stwórca jest jedynym i prawdziwym suwerenem. Istotna nowość koncepcji Leona XIII polegała na tym, iż uznał on, w przeciwieństwie do swoich poprzedników na papieskim tronie, za możliwą do zaakceptowania każdą władzę polityczną czy formę ustrojową państwa. Uważał, że Kościół nie powinien ingerować w spory o to, kto ma sprawować władzę. Odróżniał zatem sprawowanie władzy od samej władzy zwierzchniej. W ten sposób akceptował częściowo doktrynę suweren­ności ludu, inicjując uznanie przez Kościół katolicki nowoczesnej demokracji.

W swojej doktrynie Leon XIII stawiał przed państwem liczne zadania. Pierwsze z nich i najważniejsze nawiązywało do koncepcji bonum commune (dobra wspólnego) św. Tomasza z Akwinu. To wspólne dobro powinno być realizowane z uwzględnieniem zasady sprawiedliwości.

Leon XIII, tak jak Akwinata, uważał, że kryterium podziału dobra wspól­nego powinna stanowić zasada proporcjonalności. Jej właściwe stosowanie jest zadaniem państwa. Aby państwo mogło lepiej realizować zadania, do których zostało powołane, powinno działać nadto oparte na dwóch zasadach: zasadzie pomocniczości (subsydiamości) i zasadzie solidaryzmu społecznego.

Odwołując się do zasady solidaryzmu, Leon XIII uważał, iż obowiązkiem państwa jest troska o dobro wszystkich klas społecznych. Domagał się jednak, aby państwo szczególną opieką otoczyło najuboższych. Kierując się z kolei zasadą subsydiamości, na pierwszym miejscu postawił przed państwem zada­nie stworzenia warunków do osiągnięcia dobrobytu przez wszystkie jednostki. W dalszej kolejności wskazywał na bezpośrednie środki, jakie państwo powin­no podjąć w tej kwestii i domagał się, aby ustawodawstwo chroniło robotników i sprzyjało nabywaniu przez nich własności.

¹⁰ M. Sadowski, Papież. Leon XIII o pochodzeniu i zadaniach władzy państwowej i administracji, maszynopis, Wrocław 2002.

96

Papież zachęcał katolików do udziału w życiu politycznym na stopniu lokalnym. W encyklice O chrześcijańskim ustroju państw zalecał katolikom aktywny i „roztropny udział" w administracjach miejskich, bowiem posłuży to publicznemu dobru. Z papieskiego ujęcia można zatem wywieść aprobatę dla idei samorządności. Zobowiązywał również chrześcijan do udziału w życiu politycznym państwa, na forum ogólnokrajowym (papież miał tu zapewne na myśli wybory parlamentarne), niezależnie od jego formy ustrojowej, wysu­wając nieliczne tylko zastrzeżenia¹¹.

W encyklice O obowiązkach chrześcijanina jako obywatela państwa Le­on XIII wyłożył własną definicję społeczeństwa obywatelskiego. Pod tym pojęciem rozumiał takie społeczeństwo, które, opierając się na religii i praw­dach moralnych, „stara się stworzyć doczesny dobrobyt i wszystko, co życie może uczynić pięknem i miłem" - pisał bowiem, że „obywatelskie społe­czeństwo przeto, któreby się starało o to, aby stworzyć doczesny dobrobyt i wszystko, co życie może uczynić pięknem i miłem, a któreby w administracji i sprawach publicznych pomijało Boga i nie uwzględniało praw moralnych nadanych przez Boga, takie społeczeństwo z pewnością nie odpowiedziałoby swemu przeznaczeniu i byłoby tylko na zewnątrz pozornie, ale nie w rzeczy­wistości i prawdzie prawnie istniejącym związkiem społecznym".

Władze państwowe powinny kierować się w swoich działaniach „natural­nym rozumem", tylko wtedy bowiem tworzone przez nie słuszne i sprawiedli­we prawo zyska moc prawa obowiązującego, gdyż będzie zgodne z prawem objawionym. Dobro ogółu i jednostek, zarówno moralne jak i doczesne, znaj­dzie wtedy swoją ochronę. W skład państwa wchodzą hierarchicznie sobie podporządkowane grupy społeczne. Zasada hierarchii strzeżona przez pań­stwo, służy poszanowaniu istniejącego ładu i porządku społecznego. W celu ochrony uporządkowanej hierarchii społecznej, czyli „ordo" (św. Tomasza z Akwinu), papież zakreślił państwu obowiązek zachowania „porządku", oraz roztoczenie ochrony nad własnością prywatną. Subsydiamość i solidaryzm społeczny nakłada na państwo obowiązek sprawowania ochrony dobra wspól­nego poprzez ochronę praw rodziny, jednostki i naturalnych zrzeszeń. Prze­strzegał jednak, aby ustawodawstwo państwowe tylko w sposób ramowy regulowało stosunki społeczne i nie ingerowało nadmiernie w życie czło­wieka¹².

¹¹ M. Sadowski, tamże. '2 M. Sadowski, Państwo w doktrynie Leona XIII, Kolonia Limited 2002, s. 180 i n.

97

---