Praca w świetle nauczania Kościoła
Świadome działanie człowieka, mające za cel ulepszanie świata lub doskonalenie siebie nazywamy pracą. Praca to główny i podstawowy sposób istnienia człowieka na Ziemi. Dotyczy ona duchowych i fizycznych zdolności człowieka, które dzięki pracy może rozwijać. Poprzez pracę człowiek rozwija się i doskonali, wciela w życie najważniejsze wartości i realizuje swoje człowieczeństwo.
«Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną” - czytamy w biblijnej Księdze Rodzaju. Możemy to rozumieć w taki sposób, że skoro człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo Boga i jest w takim sensie „koroną stworzenia”, to do niego należy panowanie nad ziemią i jej stworzeniami. Wyrazem tego „panowania” jest praca, bo poprzez pracę człowiek jest w stanie „zmieniać oblicze ziemi”. Dalszą konsekwencją pracy jest nauka i rozwój technologii, wiedza przekazywana z pokolenia na pokolenie jest wyrazem doskonalenia się człowieka i etapem podporządkowywania sobie Ziemi, ale także świadczy o coraz to większym zrozumieniu mechanizmów przyrody.
Tego „panowania nad Ziemią” nie należy oczywiście rozumieć pochopnie. Nie chodzi tu o rabunkowe wykorzystywanie zasobów i dóbr, jakie daje nam nasza planeta. Człowiek powinien do świata danego mu przez Stwórcę podchodzić z ogromnym szacunkiem, jako gospodarz Ziemi jest przecież współpracownikiem Boga, realizuje Boże zamierzenia i jest kontynuatorem Jego planu. Zobowiązany jest dbać o środowisko, nie niszczyć go - to przecież dar Stwórcy ofiarowany wszystkim ludziom, również następnym pokoleniom, dlatego trzeba troszczyć się o nie, aby i Ci, którzy przyjdą po nas mogli cieszyć się z tego Bożego daru.
Praca jako niezbywalna cecha człowieczeństwa jest także stałym elementem życia człowieka w wymiarze społecznym. Społeczności, w których praca nie zajmuje należnego jej miejsca w systemie wartości szybko ulegają degradacji i rozpadowi, a tam gdzie szanuje się pracę i stawia wysoko jej wartość panuje ład i dążenie do rozwoju. Niestety, zarówno w przeszłości jak i dzisiaj, praca często jest narzędziem wyzysku społecznego i stanowi o posiadaniu władzy jednego człowieka nad drugim.
W chrześcijaństwie stosunek do pracy zmieniał się poprzez stulecia. Oprócz wielkiego poważania, jakim darzono pracę było tez i drugie podejście, które w pracy upatrywało karę za pierworodny grzech człowieka. Takie stanowisko wywodzono, od słów jakie wypowiedział Bóg wypędzając ludzi z raju: «Ponieważ (...) zjadłeś z drzewa, co do którego dałem ci rozkaz w słowach: Nie będziesz z niego jeść -
przeklęta niech będzie ziemia z twego powodu: w trudzie będziesz zdobywał od niej pożywienie dla siebie po wszystkie dni twego życia. (...) W pocie więc oblicza twego będziesz musiał zdobywać pożywienie, póki nie wrócisz do ziemi, z której zostałeś wzięty (...)” (Rdz 3, 17). Właśnie ten fragment zdominował w jakimś stopniu myślenie o pracy. Zarówno stanowisko Kościoła jak i zdanie zwykłych ludzi było takie, że ciężka, czasem nawet niewolnicza praca jest przyrodzonym losem człowieka, przekleństwem, które sprowadził na siebie człowiek okazując Bogu nieposłuszeństwo.
W historii Kościoła temat pracy wielokrotnie był podejmowany chrześcijańskich myślicieli i filozofów.
Święty Tomasz z Akwinu definiuje prace jako mającą na celu zaspokajanie życiowych potrzeb człowieka. Za każdą sumiennie wykonywaną pracę należy się zapłata, która była wystarczająca do zaspokojenia potrzeb pracownika i jego rodziny. W ujęciu świętego praca jest sama w sobie radością ale i też wielkim trudem, który niejednokrotnie przynosi smutek i cierpienie, tym nie mniej jest obowiązkiem człowieka ponieważ jest sposobem dążenia do Boga.
Głębokie przeobrażenia społeczne jakie dokonały się w Europie w XVIII i XIX wieku były dla Kościoła bodźcem do odnowienia swojej nauki w wielu kwestiach, również w tej dotyczących pracy. Powstała nowa grupa społeczna - robotnicy, wszystko co związane z pracą zaczęło nabierać cech masowości.
W 1891 roku papież Leon XIII ogłasza encyklikę „Rerum nowarum”., w której zwraca uwagę na godność osoby pracującej. Stwierdza się w niej, że człowiek potrzebuje pracy by żyć, praca jest jednak jego osobistą własnością (jej siła tkwi w osobie) i stąd należna jest za nią godziwa zapłata. Taka, która nie tylko zapewnia utrzymanie ale też pozwala na oszczędności. Nie wypłacanie wynagrodzenia za pracę Leon XIII uznaje za niesprawiedliwe i szkodliwe społecznie. Praca nie powinna być źródłem wyzysku i nie powinna poniżać człowieka, ale winna stanowić zaszczyt i pożytek materialny. W „Rerum nowarum” papież poparł też istnienie instytucji społecznych mających za zadanie bronić godności pracy, takich jak związki zawodowe, systemy ubezpieczeń, które chroniłyby robotników np. w wypadku utraty zdrowia.
Encyklika Leona XIII zupełnie odmieniła stanowisko Kościoła w sprawie pracy i nakreśliła ramy katolickiej nauki społecznej. Do dziś Kościół powołuje się na nią, wskazując że rozwiązanie kwestii społecznych związanych z pracą znajduje się w słowach Ewangelii i w nienaruszalności zasady godności człowieka.
Kolejny ważny głos Kościoła w sprawie pracy to encyklika Piusa XI „Quadragessimo anno, o odnowie ustroju społecznego” wydana w roku 1931. Jej treść to potwierdzenie zasad opisanych już w „Rerum nowarum”, ale też uzupełnienie jej treści jak i wątki zupełnie nowe. Mowa tu o zasadach płacy sprawiedliwej, tzn. takiej która uwzględnia sytuację przedsiębiorstwa i całościową sytuację gospodarczą kraju. Płaca taka powinna dawać możliwość osiągnięcia własności rodzinnej. Propozycja encykliki to także pomysł dopuszczenia pracowników do zarządzania a nawet do własności w przedsiębiorstwach. Najważniejszym punktem encykliki jest zawarta w niej reguła pomocniczości zwana także zasadą solidaryzmu, mówi ona, że: "jednostkom nie wolno wydzierać i przenosić na społeczeństwo tego, co one same mogą wykonać z własnej inicjatywy i własnymi siłami; podobnie niesprawiedliwością, szkodą społeczną i zakłóceniem porządku jest zabierać mniejszym i niższym społecznościom te zadania, które one same mogą spełnić, i przekazywać je społecznościom większym i wyższym" (Quadragesimo anno, par. 79). W skrócie oznacza to, że to zawsze człowiek jest podmiotem i odniesieniem dla państwa i jego działań, i że państwo nie powinno stawać ponad człowiekiem lecz służyć jego dobru. Państwo powinno wspierać te instytucje, które są bliskie człowiekowi, czyli przede wszystkim rodzinę, ale także samorządność lokalną i wszelkie stowarzyszenia społeczne. Państwo nie powinno ograniczać swobody działania, a swoją interwencję oferować tylko tam, gdzie jest to niezbędne.
Znaczenie pracy było też tematem obrad II Soboru Watykańskiego i soborowego dokumentu „Gaudium et spes”. Praca jest tutaj traktowana nie tylko jako wysiłek fizyczny, ale jest też środkiem osobistego rozwoju człowieka i służy doskonaleniu jego talentów. W dokumencie stwierdza się także, że oprócz pracy człowiekowi niezbędny jest czas wolny, który mógłby przeznaczyć na odpoczynek, rozrywkę, rozwój zainteresowań, hobby.
W czasach najnowszych katolicka nauka społeczna wiele zawdzięcza Janowi Pawłowi II.. W jego nauczaniu i w kazaniach, które wygłaszał do milionów wiernych na całym świecie zawsze przebijała się głęboka troska o człowieka i jego prawa, w tym także o prawo godności pracy. Wiele miejsca tym sprawom papież poświęcił w swoich encyklikach. W 1981 została wydana encyklika „Laborem exercens, o pracy ludzkiej” w całości poświęcona temu tematowi. Papież mówi w niej o tym, że praca służy nie tylko zaspokajaniu potrzeb, ale jest też uczestnictwem w dziele stworzenia, współdziałaniem z Bogiem. Poprzez pracę człowiek realizuje swoje człowieczeństwo, przemieniając otaczającą go rzeczywistość przemienia samego siebie. Proces ten dodaje człowiekowi siły i czyni go bogatszym duchowo.
Godność pracy ludzkiej według Jana Pawła II wynika z faktu, iż poprzez pracę człowiek naśladuje Boga, który właśnie pracując stworzył świat. Praca także odpowiada biblijnemu powołaniu człowieka do panowania nad światem, daje człowiekowi miejsce w społeczności ludzkiej. W „Laborem exercens” papież potwierdza także prawo do zrzeszania się i tworzenia związków zawodowych, w celu obrony praw pracowniczych. Wskazuje, że jest to konieczne do budowania ładu i sprawiedliwości społecznej.
Następna encyklika Ojca Świętego „Sollicitudo rei socialis” z roku 1987 zamieszcza krytyczną recenzję sytuacji na świecie. Zasady postulowane przez Kościół i zawarte w poprzednich encyklikach na wielu obszarach nie zostały wprowadzone w życie. Dramatycznie zwiększył się dystans między bogatymi a biednymi, między krajami zamożnymi a zacofanymi gospodarczo i społecznie. W krajach nierozwiniętych powstały wielkie obszary nędzy i jednocześnie wykształciły się małe grupy o ogromnym bogactwie. Wskazując na te wszystkie niesprawiedliwości i nierówności społecznych układów, w których jedna grupa jest wykorzystywana przez inną poprzez stosunek pracy, Jan Paweł II wzywa do solidarności rozumianej jako cnota i zasada życia społecznego.
„Centesimus annus” wydana w 1991 roku analizuję sytuację swoich czasów- przełomu tysiącleci. Szeroko zajmuje się także kwestią wydarzeń z 1989, które zapoczątkowały upadek komunizmu w Polsce i innych krajach środkowo- wschodniej Europy. Jako jeden z najważniejszych czynników przełomu Jan Paweł II upatruje pierwiastek duchowy i religijny. Jednocześnie wzywa wiernych, aby nie zaprzepaścili tego dziedzictwa i żeby rozwijali się i budowali społeczeństwa w oparciu o nowy model rozwoju, w którym wiara w Boga zajmuje centralną pozycję. Zwraca uwagę, że w sytuacji, w której społeczeństwa demokratyczne odrzucą wiarę w Boga, to w konsekwencji nie będą też szanować praw człowieka. Papież postuluje, że takiego rodzaju demokracja- demokracja bez wartości prowadzi do totalitaryzmu, czego przykłady mieliśmy w historii. Przestrzega przed drapieżnym kapitalizmem, który nie służy integralnej wolności ludzkiej, choć dostrzega wartość wolnego rynku i znaczenie zysku dla funkcjonowania przedsiębiorstw.
Reasumując katolicka nauka społeczna podejmuje temat pracy często i wyczerpująco. W swoich postulatach zwraca uwagę na wielowymiarowy aspekt pracy- jest zarówno sposobem zapewnienia utrzymania, zdobycia środków do życia jak i sposobem wewnętrznego ubogacania człowieka, urzeczywistnianiem powołania, udziałem w dziele Stwórcy. Praca ma pełną wartość wtedy gdy jej owoce służą człowiekowi: pomagają mu w życiu, pozwalają doskonalić się, czyli jak najpełniej uczestniczyć w wartościach Dobra, Prawdy i Piękna. Człowiek przez pracę powinien doskonalić świat i czynić go miejscem lepszym, przyjaznym wszystkim ludziom.
Kościół w bardzo wyraźny sposób zwraca uwagę na pozytywną naturę pracy- jest ona wielkim dobrodziejstwem dla człowieka, jednym z jego podstawowych praw, ale i obowiązków.
Obowiązek pracy posiada jednak swoje granice: praca nie powinna być udziałem dzieci, ludzi chorych i starych. Następnie, przykazanie pracy nie dotyczy sytuacji, w której nie są spełnione określone warunki dotyczące technicznej organizacji pracy, bezpieczeństwa itp. I wreszcie do pracy nie jest się obowiązanym wtedy, gdy nie spełnione są określone warunki duchowe, co zagraża godności ludzkiej i powoduje, że praca traci swój charakter potwierdzania człowieczeństwa.
Korzystałam z pism działu „czytelnia” strony www.opoka.org.pl
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.