PSYCHOLOGICZNE KONCEPCJE WYPALENIA ORAZ SPOSOBY PRZECIWDZIAŁANIA WYPALENIU ZAWODOWEMU - REFERAT NA SPOTKANIE ZESPOŁU PRZEDMIOTOWEGO (przygotował Tomasz Makaruk)
Problematyka wypalenia jest szczególnie istotna w zawodzie nauczyciela. każdy kto w pracy zawodowej czy społecznej posiada stały, bliski kontakt z drugim człowiekiem, kto - jak mówią psycholodzy - "pracuje swoją osobowością" powinien być świadomy pewnych procesów psychologicznych, które wówczas zachodzą.
GENEZA POWSTANIA - CZYM JEST WYPALENIE
Już sama nazwa wywołuje przemęczenie, spadku energii. Jest to reakcja organizmu człowieka na długotrwały stres; to skrajne wyczerpanie, załamanie procesów radzenia sobie w kontakcie z grupą czy drugą osobą. "Wypalenie zawodowe" stanowi proces psychologiczny, a to, czy ulegamy mu czy też nie zależy od wielu czynników. "Zespół" ten ujawnia się zazwyczaj po dłuższym okresie pracy różnorodnymi, zauważalnymi przez otoczenie zmianami w psychice i zachowaniu. Wyraża się objawami somatycznymi, takimi jak zmęczenie fizyczne, przemieszczające się bóle, objawy chorobowe układu krążenia (kołatanie serca) czy układu oddechowego (odczucie braku powietrza). W sferze emocjonalnej: rozdrażnienie, znużenie, znudzenie. Objawy te wpływają niekorzystnie na kontakty interpersonalne, zaburzają jakość pracy, przyczyniają się do utraty inicjatywy, a w konsekwencji do braku sukcesów (poczucie bezsensu, beznadziei, wyrzutów sumienia...). Nauczyciele mówią wtedy, że jedynym sukcesem jest to, że jeszcze pracują. Według znawców problemu, istotą psychicznego wypalenia się jest swoisty konflikt pomiędzy wyobrażeniem o własnej skuteczności
i powinności w pełnieniu określonej roli a warunkami i rezultatami.
Wiadomo, że syndrom wypalenia zawodowego przebiega fazowo, warto o tym pamiętać, bo na każdym etapie można i należy szukać pomocy dla siebie.
I etap - to faza następująca po entuzjazmie (osoby ulegające wypaleniu bardzo silnie angażują się w swoją pracę; identyfikują się z nią, wzbudzając w sobie silne doznania emocjonalne, w sposób nieefektywny wykorzystując czas i energię). Na tym etapie pojawia się wyczerpanie emocjonalne, na skutek głębokiego, silnego przeżywania pojawiających się problemów innych osób lub problemów w pracy. Towarzyszy mu stopniowa utrata energii, czynniki stresujące wywołują napięcie, irytację, uczucie zmęczenia, znudzenia, zniechęcenia czy złości. Zwykle wtedy zmieniamy opiekę na "nadzór", czyli następuje nacisk na dyscyplinę. Pojawia się etykietowanie innych, często nieświadome, mające na celu obronę, dystansowanie się.
II etap - gdy "wypalony" nauczyciel nie potrafi sobie z tymi objawami poradzić stopniowo dystansuje się od nich. Następuje depersonalizacja, pojawia się cynizm, obojętny stosunek do innych. Ochrona przed zmęczeniem z czasem przybiera skrajną formę, np. jawnej niechęci do uczniów widocznej w wypowiedziach typu: "ta grupa to stado baranów", "ten motłoch niczego się nie nauczy" bądź relacjonowania: "nie można skutecznie pracować z tymi dziećmi". Izolowanie się od problemów to również wycofanie się, czyli zmniejszanie zaangażowania (unikanie kontaktu wzrokowego, stanie w oddali, w określonej pozycji, przedłużanie przerw, skracanie lekcji itp).
III etap - brak satysfakcji z pracy objawia się z kolei: frustracją, negatywną oceną siebie, wyrażającą się w pytaniu: "co ja tutaj robię?" i stwierdzeniu "do niczego się nie nadaję". W wyniku pogłębiania się trudności pojawia się apatia, a nawet cechy depresji. Na poziomie zachowania obserwować można zmiany, takie jak krótsze przygotowania do lekcji, utrata inicjatywy, szukanie wymówek. Wskutek tego zanika poczucie kompetencji, brak jakichkolwiek osiągnięć zawodowych pogłębia frustrację, beznadzieję, irytację, prowadzi do formalizmu. Reakcja uczniów bywa różna:
- znoszą nasze stany cierpliwie i nudzą się na lekcjach lub niewiele z nich wynoszą;
- wykorzystują sytuację i zajmują się czymś innym, co pogłębia naszą irytację i dystans
w kontakcie: uczeń - nauczyciel;
- próbują walczyć, dopominając się z różnym skutkiem o zaangażowanie.
S. Grab wyróżnia cztery typy objawów, które świadczą o wypaleniu zawodowym:
Objawy fizyczne
dominujące poczucie zmęczenia,
zaniedbywanie aktywności fizycznej,
zakłócenia snu,
utrata wagi i zaburzenia apetytu,
obniżenie potrzeb seksualnych,
nadużywanie alkoholu, leków, palenie tytoniu,
częste choroby bez rozpoznawalnych przyczyn
Objawy emocjonalne i behawioralne
trudności w relaksowaniu się,
utrzymujące poczucie znużenia,
obniżony nastrój,
stała obecność negatywnych postaw i myśli,
długotrwałe resentymenty lub urazy wobec innych ludzi,
regularnie występujące poczucie osamotnienia lub izolacji,
nawracające lęki.
Poczucie pustki i brak celów.
Objawy rodzinne i społeczne
obniżenie zainteresowania członkami rodziny,
łatwiejsze wpadanie w irytację lub złość na członków rodziny,
spędzanie większej ilości czasu poza domem,
opór przed wspólnym wypoczynkiem,
nadmierne oglądanie telewizji jako sposób ucieczki od problemów.
Objawy związane z pracą
utrata zapału,
poczucie, że wciąż brakuje na coś czasu,
obawy i opór przed codziennym wyjściem do pracy,
rosnące poczucie niekompetencji,
narastające niezadowolenie z pracy,
utrzymująca się złość i pielęgnowanie urazów do przełożonych, kolegów
i współpracowników,
potrzeba częstego patrzenia na zegarek,
trudności w wyrażaniu opinii,
schematyczne traktowanie swoich podopiecznych,
niezdolność do podejmowania decyzji.
J.Kropiwicki stwierdza, że wypalony jest sam zawód nauczyciela, że wejście w tę profesję stwarza ryzyko niemal automatycznego zarażenia się wirusem wypalenia. To nieudolnie ukrywana nieumiejętność wyzwolenia się z własnej nieskuteczności,
z wszechogarniającej kategorii pozoru, z niespełnienia przypisanych ról społecznych, personalnych i instytucjonalnych, kompleksów i dezorientacji uczyniła z zawodu nauczyciela, ktokolwiek by go nie wykonywał, teren porażek i wypalenia, rejon skażony, w którym wystarczy się znaleźć, aby ulec infekcji.
BADANIA NAD WYPALENIEM
Badania prowadzone przez Christine Maslach wynika, że wypalenie nie jest reakcją na stres osób przewrażliwionych, lecz jest syndromem pojawiającym się dość regularnie u ludzi pracujących w zawodach społecznych. Okazało się, że wykonywanie tych zawodów jest bardzo obciążające psychicznie, a wyczerpanie emocjonalne nie jest jakąś nadzwyczajną czy wyjątkową reakcją, ale czymś co występuje częściej niż się powszechnie uważa. Wypracowany przez Maslach oparty na danych empirycznych wspomniany wcześniej model jest wielowymiarowy. Uwzględnia on 3 podstawowe wymiary wypalenia:
Emocjonalne wyczerpanie.
Depersonalizację.
Obniżenie zadowolenia z osiągnięć zawodowych.
Maslach wyodrębnia następujące techniki dystansowania, które traktowane są często jako niezbędny warunek radzenia sobie z problemami przez osoby wykonujące zawody społeczne:
Etykietowanie i używanie profesjonalnego żargonu - który służy do oddzielania swoich uczuć od problemów innych ludzi i polega na wykorzystywaniu w ich opisie terminów uprzedmiotawiających (dement, mój przypadek, margines społeczny itd.) pozwalających aby relacje zawodowe stały się mniej osobiste,
a przez to mniej angażujące i obciążające jednostkę.
Intelektualizacja - polega na przedstawieniu sytuacji w bardziej ogólnych, a przez to mniej osobistych kategoriach.
Izolowanie sytuacji - polega na wyraźnym wyodrębnieniu dwóch płaszczyzn - zawodowej i życia osobistego - i traktowaniu ich jako względnie niezależne. Umożliwia to ograniczenie stresu psychologicznego, płynącego z sytuacji zawodowych, tylko do tej sfery życia, która dotyczy pracy.
Poczucie humoru - i obracanie wszystkiego w żart są technikami społecznymi umożliwiającymi redukcję i kontrolę doświadczanych emocji. Łącznie z takimi zachowaniami jak `wygadanie się', `użalanie się', obgadanie' spraw stanowią ważne techniki łagodzenia stresu i osiągania dystansu.
Wycofanie się - zarówno psychiczne jak i fizyczne polega na zminimalizowaniu swojego zaangażowania w wywołujące stres kontakty z ludźmi.
Wyodrębnione techniki emocjonalnego dystansowania się umożliwiają zredukowanie pobudzenia emocjonalnego i ułatwiają skuteczne radzenie sobie ze stresem zawodowym.
Z badań Maslach wynika również, że wypalenie jest pochodną nadmiernych obciążeń
w pracy, braku możliwości kontroli i podejmowania decyzji odnośnie pełnionych ról, niedostatecznego wynagrodzenia, braku sprawiedliwości i doświadczania konfliktów wartości jak również rozpadu wspólnoty, gdy ludzie tracą sens i gotowość podtrzymywania pozytywnych relacji interpersonalnych na terenie pracy na skutek chronicznych konfliktów lub animozji wśród współpracowników. Wypalenie wg Maslach jest zjawiskiem istotnym zarówno w wymiarze indywidualnym jak
i społecznym, którego nie można bagatelizować. Prowadzi ono bowiem do znacznych dewastacji psychicznych. „Jego istotą jest erozja wartości, godności i woli - erozja ludzkiego ducha. Jest dolegliwością rozwijającą się stopniowo w sposób ciągły
i nieprzerwany, spychającą ludzi ku dołowi ruchem spiralnym, który jest trudny do odwrócenia” (Maslach, Leiter 1997, s. 17).
Własną koncepcję prezentuje Ayala Pines w psychologii egzystencjalnej. Uważa, że główna przyczyna tkwi w potrzebie bycia przekonanym, że życie ma sens, a to, co robimy, jest potrzebne i ważne, bo człowiek w swoim życiu dąży do znalezienia sensu życia i to dążenie jest dla niego podstawową siłą motywacyjną. Zdaniem Pines, ludzie wypalają się, gdy uznają, że praca zawodowa może usensownić ich życie, a zamiast oczekiwanych sukcesów i uznania - doznają w niej porażek, rozczarowań i zawodów. Zwraca ona uwagę, że sytuacja staje się szczególnie trudna wówczas, gdy ktoś, odrzucając religijną odowiedź na pytania egzystencjalne o sens całego swojego życia, upatruje go w pracy zawodowej. Taki człowiek, gdy ma poczucie, że zawiódł, wypala się. Wg Pines symptomy wyczerpania pojawiają się w następującej kolejności:
- fizyczne,
- psychiczne,
- emocjonalne,
Wypracowany przez Pines model wypalenia jest modelem motywacyjnym. U jego podstaw leży założenie, że wypalać się mogą tylko ludzie mający silną motywację, mocno angażujący się w aktywność zawodową czy pełnione role. Stanowi to swoistą iskrę, której obecność decyduje o zapoczątkowaniu procesu wyczerpania sił. Pines
z naciskiem podkreśla: „Aby się `wypalić' trzeba najpierw `płonąć'”. Osoba, której brakuje żarliwości i silnej motywacji, może wprawdzie doświadczać stresu, alienacji, depresji, może czuć się zmęczona pracą, przeżywać egzystencjalne kryzysy, ale nie grozi jej wypalenie. Pines zaznacza również, że praca wykonywana w trudnych warunkach
z dużym nakładem sił, ale zapewniająca jednostce upragniony sukces, pozycję czy znaczenie, nie prowadzi do wypalenia. Wypala zatem nie tyle sama praca, ale brak oczekiwanego odwzajemnienia i zawodowego spełnienia, które wyraża się osiągnięciem zamierzonych celów i dążeń.
Cary Cherniss ujmuje wypalenie zawodowe jako wielofazowy proces, który rozpoczyna się poczuciem rozczarowania i utratą żywionych przez jednostkę oczekiwań związanych z pracą zawodową. Zmiany następują w trzech fazach:
Faza pierwsza - charakteryzuje się brakiem odpowiedniości bądź występowaniem sprzeczności między zasobami jednostki, a wymaganiami, jakie stawia się jej w pracy (faza napięcia).
Faza druga - szybko następująca po pierwszej, charakteryzuje się obecnością epizodów emocjonalnych napięć oraz poczuciem zmęczenia i wyczerpania (faza przeciążenia).
Faza trzecia - to faza licznych zmian postaw i zachowań z wyraźną tendencją do traktowania klientów w sposób chłodny, mechaniczny oraz skłonnością do cynicznego zaabsorbowania własnymi potrzebami.
Cherniss jest pierwszym, który zwrócił uwagę na istotne znaczenie rolii strategii zaradczych w procesie wypalenia. Podkreśla on, iż z jednej strony wymagania zawodowe, z drugiej defensywny sposób radzenia sobie ze stresem, głównie zaś unikanie i wycofanie, są czynnikami znaczącymi w etiologii wypalenia. Zdaniem Chernissa, potrzebę izolowania się i separowania od innych należy odczytać jako wyraźny sygnał wypalania się. Cherniss opisał cztery rodzaje podejścia do kariery zawodowej:
Działacz społeczny. Charakteryzuje go to, że ma potrzebę robienia znacznie więcej na rzecz klientów, niż jest to wymagane. Na ogół jest nastawiony dosyć nowatorsko i dąży do spowodowania i wprowadzania zmian społecznych poprawiających ogólną sytuację klientów.
Rzemieślnik. Cechuje go wewnętrzna motywacja do pracy. Jest zasadniczy i konkretny w podejściu do wykonywanych zadań. Rzeczą ważną jest dla niego rozwijanie kompetencji zawodowych, stąd dba o własny profesjonalizm i nabywanie różnych umiejętności, przydatnych do pełnienia funkcji zawodowych.
Karierowicz. Wyróżnia go dążenie do sukcesów na ogół definiowanych w kategoriach prestiżu, szacunku i uznania ze strony innych, jak też korzyści materialnych. Pracuje
z myślą, żeby zyskać pieniądze i znaczenie.
Pracownik inwestujący w siebie. Koncentruje się głównie na życiu osobistym i jego jakości, mniej na pracy zawodowej. Jest przykładem człowieka, który „pracuje po to, aby żyć”. Satysfakcję osobistą i zadowolenie czerpie z aktywności pozazawodowej, a pracę traktuje jako źródło dochodów dla własnych inwestycji.
Na przeżycie szoku zawodowego są szczególnie narażeni `działacz społeczny'
i `rzemieślnik'. Ich cele, oczekiwania i dążenia zawodowe są często bardzo ambitne
i proporcjonalnie do tego trudne d realizacji. Pedagodzy (badania prowadzone przez Cherniss i Burke, 1988), którzy określali siebie jako `działaczy społecznych', przeżywali wyraźnie częściej szok zawodowy i znaczącą bardziej podlegali wypaleniu niż pozostali nauczyciele.
PRZECIWDZIAŁANIE STRESOWI I WYPALENIU
Michele Haney w książce „ Twój stres” podaje 6 podstawowych elementów istotnych
w radzeniu sobie ze stresem:
Pozytywne nastawienie - najważniejsze znaczenie dla skutecznego radzenia sobie ze stresem ma nasz umysł i to, jakie mamy przekonania.
Relaksacja i oddychanie - relaksacja połączona z rytmicznym oddychaniem szybko uspokaja i odświeża.
Zdrowe nawyki żywieniowe - istotą jest poznanie i zrozumienie podstawy racjonalnego odżywiania.
Aktywność fizyczna - znalezienie dla siebie odpowiednich form aktywności fizycznej i systematyczne ich podejmowanie pomaga w uwalnianiu się od stresu fizycznego i psychicznego.
Gospodarowanie czasem - panowanie nad czasem zapobiega temu, by brak czasu zawładnął nami i sprawił, że czujemy się zestresowani.
Asertywność - pomaga panować nam nad życiem, unikać stresu negatywnego,
a także nie wywoływać go u innych.
W życiu codziennym przydatne mogą być bardzo proste wskazówki i ćwiczenia, jako recepta na sukces i obronę przed stresem:
akceptuj życie i swoją pracę - ich negowanie, wrogość w stosunku do nich zniszczą przede wszystkim ciebie
bądź optymistą - pesymizm pozbawia energii życiowej
nie mów, że masz pecha - kto w to wierzy znajdzie w swym działaniu potwierdzenie, gdyż negatywne nastawienie działa na zasadzie samospełniającego się proroctwa
wyciszaj złe myśli - gdyż one paraliżują i prowadzą do niepowodzeń
planuj swoją pracę na dłuższy okres - człowieka pozbawionego celów perspektywicznych załamują pierwsze i stosunkowo nieistotne niepowodzenia
nie narzekaj - powszechność tego zjawiska jest naszą wielką słabością, wprawdzie przynosi ulgę, ale nie zapewnia zmian na lepsze
duże cele rozłóż na mniejsze - wyznacz sobie pewne etapy działania w planowanej karierze zawodowej i w życiu rodzinnym, łatwiej będzie je realizować
codziennie zaplanuj sobie jakąś radość
koncentruj się na tym, co w danej chwili robisz - wykonywanie aktualnej pracy w pośpiechu i uznanie jej za mało ważne wobec dalszych działań może spowodować, że całe życie i praca są ciągiem nieważnych i nie dających zadowolenia czynności
dbaj o swój wygląd
naucz się słuchać innych - spostrzeżesz wówczas, że łatwiej jest radzić sobie z własnymi problemami oraz rozwiązywać te, które stają się źródłem licznych trudności
dostrzegaj pozytywne cechy swego otoczenia
nie traktuj niepowodzeń zawodowych jako osobistej klęski, ucz się dystansu. Ludzie sukcesu nie znają pojęcia "przegranej" tylko mniejszej wygranej
nie zajmuj się zbytnio tym, co pilne, rób to co jest ważniejsze - unikniesz wielu stresów, związanych z nieustannym bałaganem i pośpiechem, staniesz się bardziej efektywny
zapewnij sobie pozytywne relacje z podwładnymi i współpracownikami
okazuj pewność siebie
podejmuj ryzyko
pamiętaj, że najlepiej sprawdza cię wróg - istnienie rywalizacji i zagrożenia może uruchomić w nas inicjatywę i pomysłowość w pokonywaniu trudności. Przeciwnik atakując słabe miejsca zmusza do wysiłku twórczego, rozwoju i w ten sposób odgrywa pożyteczną rolę.
BIBLIORGRAFIA:
SZKOŁA a wypalenie zawodowe. Red. Jan Kropiwnicki. - Jelenia Góra : Wydaw. Nauczycielskie, 1999
Maslach CH., Wypalanie się: utrata troski człowieka, [w:] G. Zimbardo, F. L. Ruch, Psychologia i życie, PWN, Warszawa, 1994
Ed Boenisch, C. Michele Haney „Twój stres" Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002
Internet:
http://www.google.pl/url?sa=t&ct=res&cd=4&url=http%3A%2F%2Fwww.rybnik.pl%2Fbsip%2Fbp%2Fwypalenie.doc&ei=jhBeSPe3G568wwHD2MGZDA&usg=AFQjCNH44rjvBDdKRINGGNTggd6iaULJRA&sig2=fhtQXtaG95NcLntYIHEBqQ
http://www.google.pl/url?sa=t&ct=res&cd=10&url=http%3A%2F%2Fhal.psych.uw.edu.pl%2F2006zalaczniki%2FWypalenie%2520zawodowe%2520u%2520nauczycieli.ppt&ei=jhBeSPe3G568wwHD2MGZDA&usg=AFQjCNFcyvq3rXytpp4MScneA4jFYUoh9g&sig2=_o6cTi1_1sha568ZAl0dig
9