ZASADA PODZIAŁU WŁADZ
- jedna z najstarszych zasad, znana już za czasów Arystotelesa, ale rozwinięta w XVII i XVIII w. przez John'a Locke'a i Charlesa Montesquieu, była przeciwieństwem zasady absolutyzmu monarszego i w tym sensie jest jedną z gwarancji demokratyzmu systemu władzy.
* 2 znaczenia zasady:
→ przedmiotowe (funkcjonalne) - polega na wydzieleniu pewnych rodzajowo odmiennych sfer władzy, takich jak ustawodawstwo, wykonywanie praw i sądzenie. Takie podejście było już u Arystotelesa;
→ podmiotowe (organizacyjne) - polega na wyodrębnieniu grup organów sprawowania władzy. Zasługą Locke'a i Montesquieu było połączenie tych dwóch znaczeń → czyli że każdej ze sfer władzy odpowiada odrębna grupa organów władzy
- 2 składniki zasady:
* system hamulców i równoważenia władz, gdyż konstruowanie systemu władz w państwie nie polega na tworzeniu nowych organów, a raczej na tworzeniu relacji między już istniejącymi. Relacje te opierają się na zasadzie równości tych władz, a każda z nich powinna mieć instrumenty umożliwiające jej hamowanie działania innej władzy i na odwrót.
- Konstytucja z 1997 r. w art. 10 daje wyraz obu składnikom zasady, przy czym jedynie władza ustawodawcza została wyczerpująco wymieniona, a organy władzy wykonawczej i sądowniczej podane jedynie przykładowo.
- Do tego w systemie władz znajdują się organy wykraczające poza ten system:
* NIK - organ wspomagający sejm w kontroli rządu, ale jest spór czy jest to organ działający wewnątrz funkcji kontrolnej sejmu czy jest to szczególny organ wykonawczy, całkowicie niezależny od rządu.
* RPO - blisko powiązany z Sejmem (powoływany przez Sejm za zgodą Senatu), ale ma wpływ i na egzekutywę i na ustawodawstwo i na sądownictwo.
* KRRiTV - wykonuje zadania z zakresu egzekutywy, ale pozostają one w związku z zasadami konstytucyjnymi jak zasada wolności słowa i niezależności mediów.
* Krajowa Rada Sądownictwa - ciało o mieszanym składzie (powoływane przez wszystkie władze), ma zadania z zakresu egzekutywy (jako element w procesie mianowania sędziów) i sądownictwa (organizacji)
→ ze względu na istnienie tych organów należy uznać, że zasada podziału władz jest kategorią wyjściową, ale poddaną modyfikacjom.
Zasada podziału władz nie ma char. absolutnego, ale przecinanie się kompetencji nie może iść za daleko.
Jest to jedna z najstarszych zasad towarzyszących rozwojowi myśli ustrojowej już w czasach Arystotelesa. O podziale władzy można mówić, mając na względzie znaczenie przedmiotowe i podmiotowe tego pojęcia. W sensie przedmiotowym (funkcjonalnym)oznacza wydzielenie odmiennych kierunków działania państwa tj. stanowienie prawa, wykonywanie prawa i sądzenie. Wg Locke'a i Monteskiusza można to rozumieć, że w każdej z 3 wyodrębnionych dziedzin działania państwa powinny odpowiadać 3 oddzielnie od siebie grupy organów państwowych.
Zasadę podziału władzy wyraźnie wprowadza Konstytucja RP, stwierdzając w art. 10 ust. 1 i 2, że ,,Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i władzy sądowniczej. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent RP i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały”. Konstytucja z 1997r. tylko organy władzy ustawodawczej uznaje jako reprezentantów narodu (art. 104 i 108). Prezydenta traktuje jako ,,najwyższego przedstawiciela RP…” (art. 126), Radę Ministrów jako organ prowadzący ,,politykę wewnętrzną i zagraniczną RP” i kierujący ,,administracją rządową” (art. 146). Konstytucja z 1997r. utrzymała w Polsce parlamentarny system rządów. Organizacja władzy wykonawczej oparta jest na zasadzie dualizmu (prezydent oraz rząd z premierem na czele), rząd i poszczególni ministrowie ponoszą polityczna odpowiedzialność przed sejmem, prezydentowi nie przysługują kompetencje, które pozwalałyby mu przejąć kierowanie sprawami rządowymi. Centralne miejsce w systemie organów państwowych przysługuje sejmowi, wiele jednak decyzji musi być podejmowanych bezwzględna lub kwalifikowana większością głosów, a jeśli tej większości zabraknie, Sejm musi pogodzić się z wolą Senatu czy Prezydenta.
Zasada podziału władz nie ma charakteru absolutnego, bo odrzuca możliwość skumulowania całej władzy w rękach jednego podmiotu. Rząd ponosi polityczną odpowiedzialność przed parlamentem, prezydent nie ma kompetencji do kierowania bieżącymi pracami rządu-cechy systemu parlamentarnego. Pozycja sądownictwa opiera się na zasadzie separacji lub nawet izolacji władzy sądowniczej, ponieważ jedną z podstawowych zasad demokratycznego państwa prawnego jest to, ze tylko sądy mogą wymierzać sprawiedliwość.
Podział ten można rozpatrywać w 3 aspektach:
1) aspekt funkcjonalny- działalność państwa zostaje podzielona na trzy rodzajowo różne sfery działania, funkcje. Sprzyja to zachowaniu jedności władzy w rękach suwerena, którym jest naród (lud). Każda z tych władz ma rozdzielone, określone funkcje i organy, które te funkcje wykonują. Kompetencje do wypełniania zadań przyznaje im Konstytucja uchwalona przez suwerena.
Do tych funkcji należą:
a) prawodawstwo- wydawanie norm prawnych ogólnie obowiązujących
b) wykonawstwo- realizacja zadań państwa
c) sądownictwo- rozstrzyganie sporów prawnych
2) aspekt organizacyjny- 3 funkcje państwa zostają podporządkowane różnym organom państwa:
a) prawodawstwo- parlament
b) wykonawstwo- Prezydent i RM oraz podległe jej organy administracyjne
c) sądownictwo- sądom powszechnym, szczególnym i konstytucyjnym
3) aspekt personalny- podział władzy w aspekcie organizacyjnym byłby nieskuteczny gdyby ta sama osoba mogła piastować w różnych organach państwowych spełniających różne funkcje, stanowiska. Dla właściwego funkcj. podziału władz konieczne jest równoczesne powiązanie wszystkich 3 aspektów
Pozycja ustrojowa władzy sądowniczej w Polsce.
Art. 10 Konstytucji RP
1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
2. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.
Art. 173 Konstytucji RP
Sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz
Art. 173 Konstytucji, w którym mowa o sądach i trybunałach jako władzy odrębnej i niezależnej od innych władz, nie znosi podstawowej zasady ustrojowej Rzeczypospolitej Polskiej podziału i równowagi władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, ani też w żadnym stopniu jej nie modyfikuje.
Odrębność i niezależność sądów i trybunałów nie może prowadzić do zniesienia mechanizmu koniecznej równowagi pomiędzy wszystkimi władzami. Każda z nich (władz) powinna dysponować takimi instrumentami, które pozwalają jej powstrzymywać, hamować działania pozostałych, zarazem muszą istnieć instrumenty, które pozwalają innym władzom powstrzymywać, hamować jej działania.
Mechanizm hamowania i równowagi, zakładający możliwość ingerencji w zakres władzy sądowniczej nie może dotykać niezawisłości sędziowskiej w zakresie sprawowania urzędu, a jakiekolwiek wkraczanie w działanie i organizację władzy sądowniczej, w sferze nie objętej bezwzględną zasadą niezawisłości, może być dok. jedynie wyjątkowo i posiadać dostateczne uzasadnienie merytoryczne (wyrok TK K 12/03).
Niezależność sądów zakłada przede wszystkim oddzielenie organizacyjne i funkcjonalne sądownictwa od organów innych władz, tak aby zapewnić sądom pełną samodzielność w zakresie rozpoznawania spraw i orzekania. (Orzeczenie TK K 8/99)
Niezależność sądownictwa jest zazwyczaj traktowana jako wolność od interwencji egzekutywy (władzy wykonawczej), jak i legislatury, w wykonywanie funkcji sądowych.
Niezależność sądu, jako trzeciej władzy wyrażać się musi w dostatecznym wyodrębnieniu organizacyjnym. Funkcjonowanie sądów w zakresie kompetencji jurysdykcyjnych nie może podlegać jakiejkolwiek ingerencji ze strony organów administracyjnych.
Niezależność sądu nie oznacza, iż działalność administracyjna sądów nie może znajdować się pod zwierzchnim nadzorem Ministra Sprawiedliwości. Jednocześnie jednak czynności z zakresu nadzoru administracyjnej nie mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli (Orzeczenie TK K 11/93). Ponadto wg. doktryny prawa o niezależności i odrębności władzy sądowniczej decydują także:
pozostawienie sądom i trybunałom wyłącznego prawa decydowania, czy sprawa im przekazana należy do ich kompetencji, zakaz pozbawiania obywatela przez inne władze prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”) , zapewnianie środków finansowych i materialnych umożliwiających permanentne funkcjonowanie sądów, szczególny status sędziego (niezawisłość).