Osoba znacząca dla dziecka to taka, która dla niego jest ważna, często decydująca o jego postępowaniu, tj. rodzice, dziadkowie, nauczyciele, wychowawcy. Takimi osobami mogą być też bohaterowie książek, filmów itp.
Człowiek przechodzi różne etapy rozwoju, od naśladowania zachowania się innych ludzi do przyswajania sobie rozmaitych reguł postępowania w sposób bardziej świadomy i samodzielnego ich postępowania w różnych sytuacjach (M. Przetacznik-Gierkowska, G. Makiełło- Jeża. 1996). Czyli osoby znaczące stają się wzorami postępowania. Przyjmowanie wzorów odbywa się przez empatię, naśladowanie, modelowanie i identyfikację. Co zatem decyduje, że jeden człowiek staje się dla drugiego autorytetem? Co takiego mają w sobie ci, którym przypisano tytuł osób znaczących?
Analizując w tym względzie poglądy uznanych autorytetów pedagogicznych (Jacek Woronecki, Helena Radlińska) wśród cech charakteryzujących autorytet, na czołową pozycję wysuwa się autentyczność, młodość ducha, odwaga w podejmowaniu decyzji i w wyrażaniu swoich poglądów, pracowitość, szczerość, odpowiedzialność, radość, poczucie humoru, prostota i swoboda.
Nauczyciel, wychowawca z autorytetem uczy, wychowuje, poprzez własną wspaniałomyślność, którą zdobywa przez delikatność, zachętę, uprzejmość. Dla niego nie ma straconych dzieci, stara się poznać i zrozumieć każdego ucznia. Umiejętność wymagania to także zaleta nauczyciela, wychowawcy i jest ona koniecznym warunkiem jego pracy.
Każdy człowiek ma swój własny system wartości. Psychicznie sylwetka człowieka dojrzewa w miarę upływu lat. Od nauczyciela wymaga się jednak czegoś więcej. Przede wszystkim musi mieć wykształcony system wartości - bo tylko z tego zasobu będzie mógł przekazywać, nauczając i wychowując. Zwykła zawodowa fachowość w realizacji celów programowych przez odpowiedni dobór treści, metod oraz form kształcenia i wychowania nie wystarczy. Są to jedynie zewnętrzne, narzucone programowo wyznaczniki pracy wychowawcy, które nie określają wpływu na wychowanka. Wychowawca bowiem wpływa na ucznia całym sobą i dlatego musi być dojrzały osobowościowo. Świadczą o tym wartości, jakimi się kieruje i normy jego postępowania.
Wychowawca nie może ciągle się „kreować”, „chodzić w masce”. Implikuje on różnorakie sytuacje, nawet wtedy, kiedy trzeba odsłaniać całe swoje wnętrze, piękno lub brzydotę świata duchowego. Pamiętajmy, iż dziecko jest wnikliwym i czułym obserwatorem, nic nie ujdzie jego uwadze. Każdy fałsz, każde zakłamanie na rzecz własnej autokracji wzbudzić może brak zaufania. Bycie sobą, otwartość i spontaniczność przejawiana przez nauczyciela sprawia, że dzieci pełniej odczuwają jego obecność jako człowieka zaufania, na którym można bezwzględnie polegać.
Dojrzałość posiadanych przez pedagoga wartości nie oznacza ślepego ich przestrzegania i stosowania w praktyce, ale na tym by umiejętnie wśród nich wybierać. Trzymanie się stale „utartych reguł” choćby bardzo pożądanych i efektywnych wychowawczo, zubaża procesy osobowościowotwórcze. Przypomina narzucanie „tych”, a nie innych wartości tylko dlatego, że one są dojrzałe i są swoje, a więc autentyczne.
Nauczyciel stanie się dla ucznia osobą znaczącą wtedy, gdy będzie charakteryzował zbiór cech, zalet, postawy, które ujawnia on w swoim życiu i w pracy zawodowej, a nie tylko „stymuluje” w sytuacji kontaktu wychowawczego.
Wśród umiejętności potrzebnych nauczycielowi w kontakcie wychowawczym z dzieckiem szczególne miejsce zajmują te, które umożliwiają okazanie zrozumienia uczniowi, stworzenie mu sytuacji względnego komfortu psychicznego, aby w efekcie mógł on podjąć trud działania w kierunku zmiany sytuacji życiowej ( Z.B. Gaś, 1999).
W związku z powyższym posiadanie przez wychowawcę określonych cech osobowych, jest znaczące.
A są nimi:
świadomość siebie i swojego systemu wartości,
doświadczania przeżyć uczuciowych,
dostarczania uczniowi wzorców zachowań (niezależnie od tego, czy tego chce czy nie),
zainteresowania ludźmi i problemami społecznymi,
posiadania określonych cech etycznych,
poczucia odpowiedzialności i warunków charakteryzujących jakość jego kontaktów z uczniem tj.:
zrozumienia ucznia,
okazania między innymi zrozumienia i sprawienia, że czuje się zrozumiany,
okazania mu ciepła (które jest warunkiem przyjacielskości i uwagi - manifestuje się uśmiechem, kontaktem wzrokowym i zachowaniem niewerbalnym) i opiekuńczość (która jest blisko związana z ciepłem, jest jednak czymś trwalszym i bardziej intensywnym emocjonalnie, czyli jest oznaką głębokiego i prawdziwego zainteresowania tym, co jest ważne dla ucznia, krótko mówiąc jest sposobem powiedzenia „lubię Cię”),
otwartości nauczyciela (zachęcanie ucznia do otwartego wyrażania swoich myśli i uczuć - im wyższy stopień wzajemnej otwartości nauczyciela i ucznia, tym większy stopień zaufania między nimi),
pozytywnego stosunku i szacunku ze strony nauczyciela (czyli dużego zainteresowania dobrem ucznia, jak również szacunku dla jego indywidualności i wartości jego osoby, jest to postawa nieoceniająca, pozbawiona zastrzeżeń, uczeń ma świadomość, że może być sobą i będzie za to szanowany),
konkretności i specyficzności nauczyciela (musi dokładnie i jasno komunikować się z uczniem, być konkretnym a nie ogólnikowym i niejasnym. Wychowawca staje się wtedy dla wychowanka osobą znaczącą).
Olbrzymią rolę w wychowaniu spełnia również miłość i akceptacja. Musimy być po stronie dziecka, ale musimy to robić rozsądnie bo tylko wtedy dziecko poczuje się kochane i akceptowane. Akceptacja dziecka takim jakie jest sprzyja nauczycielowi - nauczyciel jest już dla niego osobą znaczącą.
Dla każdego dziecka akceptacja przez dorosłych oznacza miłość, podczas gdy aprobata oznacza nienawiść (A.S. Neill, 1991).
Nauczyciel , wychowawca musi być przyjacielem dziecka. Musi pomagać uczniowi rozwijać jego zainteresowania, zdolności, każdego traktować indywidualnie. Nauczycielowi - osobie dla ucznia znaczącej, może on zaufać, zwierzyć się, poradzić w kłopotach szkolnych, rodzinnych .
Czasem wystarczy, że go wysłucha. W relacjach dziecko - wychowawca osoba znacząca, wychowawca nigdy nie wykorzystuje swojej pozycji, wyraża radość z osiągnięć dziecka, pracuje z nim w przyjacielskiej atmosferze.
Dobra atmosfera w grupie (klasie), sprzyja poczuciu bezpieczeństwa, a to z kolei sprzyja otwartości, szczerości i dobrej komunikacji.
Człowiek żyje wśród ludzi w określonej formacji historycznej i określonej kulturze. Od chwili urodzenia wchodzi w skład grupy społecznej. Jest członkiem narodu, obywatelem państwo, członkiem rodziny, która z kolei należy do jakiejś grupy społecznej.
Każdy człowiek pełni w społeczeństwie różnorodne role społeczne. Rola społeczna to sposób zachowania, którego oczekuje się od jednostki ze względu na miejsce, jakie zajmuje ona w grupie społecznej. Z podjęciem roli wiąże się przyjęcie systemu reguł postępowania. Innego zachowania oczekuje się od mężczyzny, innego od kobiety, innego od ucznia, jeszcze innego od nauczyciela. Człowiek od pierwszych chwil swojego życia podlega różnorodnym oddziaływaniom społecznym. Rodzice, wychowawcy, rówieśnicy stawiają jednostce wymagania dotyczące jej sposobu zachowania się.
Człowiek niektóre role przyjmuje a niektóre - narzucone, odrzuca. Odrzucone role wiąże się często z brakiem właściwych wzorów postępowania. Dziecko pozbawione we wczesnym dzieciństwie własnej rodziny i wychowane przez instytucje opiekuńcze, gdy dorośnie może odrzucić rolę rodzica, gdyż nikt wobec niego tej roli nie pełnił. Na wybór i sposób pełnienia ról społecznych a jednocześnie na kształtowanie się osobowości wywierają duży wpływ tzw. „osoby znaczące”. Osobami tymi są zazwyczaj ludzie, z którymi przebywamy przez dłuższy czas, którzy są dla nas ważni i często decydują o naszym postępowaniu. Osobami znaczącymi są przede wszystkim rodzice, rodzeństwo, członkowie dalszej rodziny, wychowawcy, przyjaciele. Taką osobą może być również bohater literacki, aktor, piosenkarz i inni, z którymi nie wchodzimy w bezpośredni kontakt.
Wpływ osób znaczących polega na wytworzeniu określonych oczekiwań. Jeśli osoba znacząca, z którą dziecko kontaktuje się jest dla niego życzliwa, okazuje mu cierpliwość i wyrozumiałość, będzie ono oczekiwało podobnych ustosunkowań do siebie i innych ludzi. Osoby znaczące organizują dziecku warunki wychowania. Decydują o tym, kim ma dziecko być, z kim ma przestawać, w jaki sposób ma spędzać wolny czas, dostarczają mu określonych rozrywek, decydują o doborze lektury, ubiorze, porach snu, posiłkach. Małe dziecko poznaje taki świat, jaki stworzyli mu rodzice. W zależności od ich postępowania i zabiegów wychowawczych kształtuje się doświadczenie dziecka. Stopniowo dziecko staje się członkiem innych grup społecznych i przyswaja sobie ich reguły postępowania. Niektórzy członkowie tych grup stają się osobami znaczącymi.
Dziecko w wieku przedszkolnym postrzega jako osobę znaczącą rówieśnika, który imponuje mu daną umiejętnością, jest dla niego atrakcyjny. Natomiast nauczyciel - wychowawca, jeżeli staje się dla wychowanka osobą znaczącą, dziecko zaczyna go naśladować, podziwiać. Domaga się również od rodziców, aby i oni przyjęli takie cechy, sposób bycia, zachowanie, jak nauczyciel.
Osoby znaczące są wzorami do naśladowania. W toku rozwoju wychowankowie przechodzą stopniowo od naśladowania cenionych i atrakcyjnych sposobów zachowania się innych ludzi do przyswojenia sobie rozmaitych reguł postępowania w sposób świadomy i do samodzielnego stosowania ich w różnych sytuacjach.
Rodzice i nauczyciele świadomie dążą do tego, aby wychowanek kierował się w swoim zachowaniu określonymi wzorami.
Dziecko, przychodząc do przedszkola wymaga takich oddziaływań wychowawczych od nauczyciela, które będą odnosiły się do jego systemu wartości, oceniania innych osób oraz zagwarantowania mu takich wzorców, które będzie chciał świadomie lub nieświadomie zinternalizować. Nauczyciel staje się po rodzicach (a czasem jest większym autorytetem niż najbliższa rodzina) punktem odniesienia cechującym się właściwościami, które dla dziecka są ważne. Ważne dla jego własnego działania, myślenia, które naśladuje w swoim zachowaniu (sposób mówienia, gesty, wygląd, ubiór, itp.), z którymi się utożsamia - to osoba znacząca. Klimat tworzony przez innych ludzi wokół dziecka, a szczególnie przez osoby znaczące, atmosfera emocjonalna, decydują o jego rozwoju, kierunku tego rozwoju, zainteresowaniach, postawach, zachowaniu jak i tempie czy dynamice zmian. Emanująca, bezwarunkowa akceptacja, praca sercem, cierpliwość oraz odpowiednia stymulacja funkcji poznawczych tworzą klimat zaufania i wzoru osobowego - niepodważalnego autorytetu.
Psychologowie stwierdzili już dawno, że więź emocjonalna z osobą znaczącą, okazywanie przez nią sympatii oraz dostarczanie przyjemnych dla dziecka przeżyć, wzmacnia jego motywację, wpływa na zachowanie oraz ulepsz postawy społeczne.
Osoby znaczące to osoby podziwiane, wobec których dzieci przejawiają pozytywne postawy, wiąże się to z postawą wobec zawodów wykonywanych przez te osoby. Wzbudzają u dzieci ich podziw lub uwielbienie. Mają natomiast tendencje dom kształtowania negatywnych postaw wobec zawodów wykonywanych przez osoby, których nie lubią.
Nauczyciel, wychowawca może swoją pozycję osoby znaczącej wykorzystać jako motywowanie, pobudzanie zainteresowań, ułatwiać zrozumienie, przygotować pole twórczej pracy wychowanka.
Można wyodrębnić trzy warunki ułatwiające dokonanie zmian w postawach dziecka:
- Kiedy wychowanek jest kierowany i pomaga mu się w przeprowadzaniu zmian.
- Gdy osoby znaczące w jego życiu traktują go odpowiednio do sytuacji.
- Kiedy samo dziecko ma silną motywację aby dokonać zmian.
W nowoczesnym wychowaniu nauczyciel, wychowawca powinien zmierzać do rozwoju dyspozycji intelektualnych, społecznych i emocjonalnych dzieci i stwarzać warunki do podejmowania działań akceptowanych społecznie wartości oraz wyrabiać przekonanie o potrzebie przestrzegania wzorów, pozytywnych postaw osób znaczących we własnym postępowaniu.
Przebywając w przedszkolu dziecko obserwuje i przyswaja sobie różne zasady postępowania w przypadkowych okolicznościach, co wpływa na jego doświadczenia indywidualne w sposób okolicznościowy. Takie doświadczenia są wpływem i wychowaniem niezamierzonym. Należy pamiętać, że wychowawca, nauczyciel a szczególnie nauczyciel przedszkola ma niesłuchanie ważną rolę do spełnienia. Na ogół wychowawczyni przedszkola jest dla dziecka osobą znaczącą i od tego, w jaki sposób będzie się zachowywać, postępować z dziećmi, zależy w dużej mierze proces prawidłowego kształtowania się osobowości dziecka.
1