(IV) SYLABA I PROZODIA

1. SYLABA

Sylaba to jednostka prozodyczna języka, odcinek wypowiedzi stanowiący jedność ekspiracyjną, ruchową i akustyczną. Sylaba jest segmentem językowym samodzielnym fonetycznie.

Z punktu widzenia artykulacyjnego:

odcinek wypowiedzi między dwoma minimami rozwarcia narządów artykulacyjnych

Z punktu widzenia audytywnego:

odcinek wypowiedzi posiadający jedno maksimum donośności

Budowa sylaby:

- o ś r o d e k (szczyt) sylaby

komponent obligatoryjny sylaby

- m a r g i n a l i a sylaby

komponenty fakultatywne:

* nagłosowa grupa spółgłoskowa

* wygłosowa grupa spółgłoskowa

Funkcję zgłoskotwórczą (sylabotwórczą) mogą pełnić następujące głoski:

1. samogłoski [a, e, i, o, u, y...]

2. spółgłoski płynne [l, r]

3. spółgłoski nosowe [m, n]

4. spółgłoski szczelinowe [s, ...]

Innymi słowy wymienione głoski mogą stanowić ośrodek sylaby.

Struktura sylaby:

sylaba zamknięta - posiada wygłosową grupę

spółgłoskową

CVC, VC, CCVC, CVCC, CCCVC, CCCCVC...

sylaba otwarta - nie posiada wygłosowej grupy

spółgłoskowej

CV, CCV, CCCV, CCCCV...

[gdzie C symbolizuje spółgłoskę, a V - samogłoskę]

2. ZMIANY FONETYCZNE W OBRĘBIE SYLABY

Nagłosowa grupa spółgłoskowa - ma pozycję mocną, jest mniej podatna na zmiany fonologiczne

Wygłosowa grupa spółgłoskowa - ma pozycje słabą, jest bardziej podatna na zmiany, zwłaszcza na procesy asymilacji, tj. zmiany fonetyczne polegające na upodobnieniu niektórych cech artykulacyjnych dźwięku do fonetycznego kontekstu.

Asymilacja (łac. similis - „podobny”)

1. asymilacja wsteczna (regresywna)

- upodobnienie głoski poprzedzającej do następnej (por. ranka, ludzki, dach domu, brat ojca, przez domofon, przez telefon...)

2. asymilacja postępowa (progresywna)

- upodobnienia głoski następującej do poprzedniej (por. trwać, kwiat...)

3. dysymilacja

- uproszczenie (por. jabłko --> [japko])

3. PROZODIA

zespół fonetycznych cech suprasegmentalnych wypowiedzi

także: dział fonologii, w ramach którego bada się cechy foniczne nie pojedynczych segmentów fonologicznych (fonemów), lecz sylab lub ciągu sylab. W ramach prozodii bada się akcent wyrazowy i opisuje kontur intonacyjny zdań.

PROZODIA

AKCENT WYRAZOWY INTONACJA ZDANIA

4. AKCENT WYRAZOWY

Uwydatnienie sylaby w ciągu sylab (wypowiedzeniu) za pomocą środków fonicznych, np. siły artykulacji, wysokości tonu, przedłużenia trwania artykulacji w czasie.

1. akcent dynamiczny

(akcent ekspiratoryczny, przycisk) jest oparty na różnicy siły artykulacji - sylaba akcentowana na tle sylab nieakcentowanych wyróżnia się większą energią artykulacyjną i akustyczną

2. akcent melodyczny

(akcent muzyczny, tonalny) oparty jest na różnicach tonu, jest realizowany poprzez np. podwyższeniu tonu podstawowego sylaby akcentowanej

3. akcent iloczasowy

(akcent kwantytatywny, rytmiczny) polega na wydłużeniu trwania sylaby akcentowanej w stosunku do sylaby nieakcentowanej

ad 1. AKCENT DYNAMICZNY

Jest realizowany poprzez zwiększenie siły artykuacyjnej w trakcie wypowiadania sylaby akcentowanej (ale zjawisku temu towarzyszy także zazwyczaj wydłużenie sylaby i podwyższenie tonu podstawowego).

AKCENT WYRAZOWY DYNAMICZNY jest dwojakiego rodzaju:

1.1. STAŁY, gdy

pada na tę samą sylabę w stosunku do początku lub końca wyrazu - wtedy pełni funkcję delimitacyjną (rozgraniczającą), tzn. sygnalizuje umiejscowienie granic między wyrazami w wypowiedzeniu

1.2. SWOBODNY, gdy

dotyczy różnych pozycji w strukturze sylabicznej wyrazów; pełni on funkcję kulminatywną, gdyż sygnalizuje liczbę wyrazów w wypowiedzeniu, z reguły jest też wykorzystywany jako fonologiczna cecha dystynktywna, czyli pełni funkcję dystynktywną (odróżniającą)

1.1. Rodzaje akcentu wyrazowego stałego:

1.1.1. akcent inicjalny - akcentowana pierwsza sylaba wyrazu

(j. czeski, j. słowacki)

1.1.2. oksytoniczny - akcentowana ostatnia sylaba wyrazu

(j. francuski)

1.1.3. paroksytoniczny - akcentowana przedostatnia sylaba wyrazu

(j. polski***, j. włoski)

1.1.4. proparoksytoniczny - akcentowana trzecia sylaba od końca

(j. macedoński)

W strukturze wyrazów kilkusylabowych wyodrębnia się akcent główny i akcent poboczny

1.2. Akcent swobodny pełni z reguły funkcję dystynktywną, czyli różnicuje znaczenie wyrazów; por.:

wł.: `ancora (“kotwica”) - an'cora („jeszcze”)

ang.: `progress („postęp”) - pro'gress („posuwać się do przodu”)

Rodzaje akcentu wyrazowego swobodnego:

1.2.

1. akcent swobodny zmienny (lub niezmienny) - zmienia pozycję w strukturze sylabicznej, ale nie zmienia miejsca w strukturze morfologicznej wyrazu (jest niezmienny w obrębie paradygmatu);

por. j. angielski:

`progress - `progresses (opozycja l. poj : l.mn. rzeczownika)

pro'gress - pro'gressing (opozycja infinitivus : gerundium)

1.2.

2. akcent swobodny ruchomy - zmienia pozycję w strukturze morfologicznej wyrazu w ramach paradygmatu fleksyjnego, będąc ważnym wykładnikiem funkcji gramatycznej wyrazu (np. w niektórych formach akcentowany jest temat, w innych akcentowana jest końcówka fleksyjna), por. w j. rosyjskim:

`ruka - ru'ku (mianownik - „ręka” : dopełniacz - „ręki”

)

AKCENT DYNAMICZNY

stały swobodny

[funkcja delimitacyjna] [funkcja dystynktywna]

1. inicjalny 1. ruchomy

2. oksytoniczny 2. zmienny w strukturze sylabicznej

3. paroksytoniczny =niezmienny w obrębie paradygmatu

4. proparoksytoniczny

ad 2. AKCENT MELODYCZNY (= AKCENT TONALNY)

Akcent tonalny (tzw. ton) - polega na:

- zmianie przebiegu melodycznego sylaby

(tzw. ton melodyczny)

- zróżnicowaniu względnej wysokości tonu sylaby w stosunku do innych sylab

(tzw. ton punktowy)

Akcent tonalny pełni funkcję fonologiczną.

Występuje w językach tonalnych (j. Czarnej Afryki, Azji Pd. Wsch.,

autochtoniczne języki Australii i Meksyku)

ad 3. AKCENT KWANTYTATYWNY (= AKCENT ILOCZASOWY)

Akcent iloczasowy polega na zróżnicowaniu funkcji segmentów fonologicznych w oparciu o czas ich trwania na fonemy długie i krótkie. Występuje w j. czeskim, słowackim, serbochorwackim, angielskim, francuskim, niemieckim, łacinie, grese klasycznej

Np. w j. czeskim różnica między samogłoska długą a krótką jest cechą fonologiczną:

rada - „zadowolona”, rada - „radca”

les - „less”, les - „las”

5. INTONACJA ZDANIOWA

Melodyczna charakterystyka wypowiedzenia, polegająca na zmianach wysokości tonu w trakcie jego wypowiadania. Różnice przebiegu melodycznego (tzw. konturu intonacyjnego) sa wskaźnikami różnic semantycznych między wypowiedzeniami.

- kadencja (obniżenie tonu ostatniej sylaby poakcentowanej) - charakteryzuje zdania oznajmujące

- antykadencja (podwyższenie tonu ostatniej sylaby poakcentowanej) - cechuje zdania pytajne

---