Kazimierz Kumaniecki „Historia starożytnej Grecji i Rzymu”
z pominięciem: gospodarki, warunków naturalnych, architektury

CZĘŚĆ PIERWSZA: GRECJA

Przepraszam za brak wielu przecinków i ewentualne błędy

RYS HISTORYCZNY:
Indoeuropejscy przodkowie Greków przybyli na teren południowych Bałkanów na przełomie III i II tysiąclecia p. n. e. Kultura materialna przybyszów była bardzo uboga i przed około 1600 rokiem p. n. e. pozostawiła stosunkowo mało śladów.

W tym samym czasie na Krecie rozpoczynał się okres świetności cywilizacji zwanej przez badaczy cywilizacją minojską. Około 2000 roku p. n. e. pojawiają tam monumentalne kompleksy pałacowe Knossos, Fajstos, Malia, nieco późnie jKato i Zakro, w których administrację prowadzono za pomocą pisma (pismo linearne A).

Epoka mykeńska

Tuż po 1600 roku p. n. e. kultura minojska zaczęła oddziaływać na Grecję kontynentalną, gdzie kształtowała się pierwsza, grecka kultura zwana mykeńską. Około 1450 roku p. n. e. Mykeńczycy najechali i zasiedlili Kretę, wciągając ją w obręb świata greckiego.

Rozkwit kultury mykeńskiej przypada na XIV - XIII w. p. n. e. Powstają wówczas wspaniałe pałace w Mykenach, Tirynsie, Pylos na Peloponezie, Atenach w Attyce, Tebach i Gla w Beocji.

Na Krecie Mykeńczycy wykorzystują minojski pałac w Knossos. Do prowadzenia pałacowej administracji Mykeńczycy przejęli od Minojczyków pismo i przystosowali je do potrzeb języka greckiego (pismo linearne B). 

Echem potęgi cywilizacji mykeńskiej jest tradycja mityczna o wielkiej wyprawie przeciw Troi, której ostateczny kształt nadały poematy Homera w VIII w. p. n. e.

Ciemne Wieki

Kres cywilizacji mykeńskiej nastąpił po 1200 roku p. n. e. Zniszczeniu uległy okazałe pałace, znikło pismo, zubożała kultura materialna. Dlatego też okres między 1100 a 800 rokiem p. n. e. określa się mianem Ciemnych Wieków. W tej epoce dokonał się definitywny podział Grecji pomiędzy poszczególne plemiona. Zmieniła się też geografia polityczna. Z ośrodków mykeńskich przetrwały Ateny.

Z nowopowstałych najbardziej okazały odkryto na Eubei. Świat grecki uległ dalszemu rozszerzeniu: w X w. p. n. e. Grecy z kontynentu zasiedlili wyspy Morza Egejskiego i zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej.

Epoka archaiczna

Jeszcze w okresie Ciemnych Wieków rozpoczął się proces, który w VIII wieku p. n. e. doprowadził do okrzepnięcia nowej formy politycznej: miasta-państwa, które określiło charakter greckiej cywilizacji po schyłek starożytności.

Mieszkańcy poszczególnych rejonów zaczęli koncentrować się wokół jednego ośrodka miejskiego. W konsekwencji Peloponez i Grecja środkowa zostały podzielone pomiędzy poszczególne miasta-państwa z wyraźnie wytyczonymi granicami.

Ośrodki miejskie przybrały regularny wygląd i składały się z akropolu, agory oraz centralnej świątyni bóstwa opiekuńczego miasta. Kiedy w pierwszej połowie VIII wieku p. n. e. Grecy zaczęli zakładać kolonie, miały one strukturę miast-państw.

Jeszcze w pierwszej połowie stulecia pojawiło się, zapożyczone od Fenicjan, pismo alfabetyczne, co umożliwiło powstanie u schyłku VIII wieku p. n. e. poematów Homera.

Lata między około 750 a 580 to przede wszystkim okres Wielkiej Kolonizacji. Kolonizacji towarzyszyła ekspansja handlowa. Greckie wyroby były nabywane w całym świecie śródziemnomorskim.

Powstanie kolonii stwarzało mieszkańcom miasta założycielskiego lepsze warunki bytowania dzięki, pozbyciu się nadwyżek ludności, a równocześnie otwierało przed nimi nowy obszar dla pozyskiwania i zbywania produktów. Polis Grecji właściwej starały się poprawić swoją sytuację materialną i jednocześnie zyskać prestiż w licznych konfliktach z miastami sąsiednimi.

Pod koniec VIII wieku p. n. e. doszło do wojny między Eretrią i Chalkis o leżącą między nimi równinę lelantyńską. Mniej więcej w tym samym czasie Spartanie podbili Mesenię, a Ateńczycy siłą przyłączyli do swojej polis Eleusis. W trudnym do ustalenia momencie Argiwowie postąpili tak samo z Tirynsem i Mykenami.

Wzrastające poszanowanie dla podmiotowości greckiej polis spowodowało jednak, że począwszy od VII wieku p. n. e. strony konfliktu przestały zmierzać do likwidacji przeciwnika. Zwycięzca zadowalał się aneksją spornego terytorium granicznego, bądź uznaniem jego przywództwa na arenie międzynarodowej.

Permanentne konflikty graniczne odbijały się na stosunkach wewnętrznych wmiastach-państwach. Rozpoczęły one proces przemian, które później doprowadził do powstania pierwszego w dziejach państwa demokratycznego.

Epoka klasyczna

Najważniejszym zjawiskiem po wojnach perskich był wzrost potęgiAten. Związek Morski bardzo szybko stał się narzędziem ateńskiej polityki imperialnej, a próby wystąpienia poszczególnych członków były brutalnie tłumione.

Wzrostowi ateńskiej potęgi przeciwstawiła się Sparta i jej sojusznicy, zwłaszcza Korynt i Tebanie. Po serii konfliktów zbrojnych doszło do wieloletniej i wyczerpującej wojny tzw. „wojny peloponeskiej” (431 - 404 roku p. n. e.). Pierwszy jej etap zakończył się kompromisowym pokojem w 421 r p. n. e.

W 415 Ateńczycy zorganizowali wielką ekspedycję na Sycylię przeciwko tamtejszym sojusznikom Spartan. Wyprawa zakończyła się druzgocącą klęską.

Spartanie przejęli inicjatywę. Korzystając z perskiego wsparcia oraz buntów ateńskich sojuszników odnieśli ostateczne zwycięstwo niszcząc ateńską flotę podAjgospotamoj i zmuszając Ateny do bezwarunkowej kapitulacji. Autorytarny styl sprawowania przez Spartę przywództwa w świecie greckim doprowadził jednak wkrótce do zmiany sojuszy.

W niespełna 10 lat po zakończeniu wojny peloponeskiej wystąpili przeciw niej wspólnie Koryntyjczycy, Beoci i Ateńczycy - tzw. „wojna koryncka” 395 - 386 roku p. n. e. Konflikt zakończył się dzięki interwencji króla perskiego, który podyktował korzystne dla Sparty warunki pokoju. Hegemonia spartańska nie przetrwała długo.

Ateńczycy zdołali w okrojonej formie odnowić sojusz wyspiarskich miast-państw pod swoim kierownictwem. Spartanie znaleźli się w otwartym konflikcie z kierowanymi przez Epaminondasa Tebami, który zakończył się ich całkowitą klęską.

Jednak ani Teby, ani Ateny nie były w stanie zastąpić Sparty w roli hegemona, co wkrótce wykorzystał zdolny władca Macedonii, Filip II. Dzięki pokonaniu w 358 roku p. n. e. Ilirów zjednoczył on księstwa macedońskie i rozpoczął ekspansję na południe.

Korzystając z kłopotów Aten, które znalazły się w stanie wojny ze swoimi zbuntowanymi sojusznikami zaczął zajmować miasta uważane przez Ateńczyków za obszar ich wpływów.

W 338 roku p. n. e. doszło do walnej rozprawy pod Cheroneą. Grecy ponieśli całkowitą klęskę, a Filip stał się hegemonem całej Grecji, czego wyrazem było powołanie pod jego auspicjami związku miast greckich.

Król macedoński przystąpił natychmiast do realizacji swoich wielkich planów wyprawy przeciw Persji. Nie zdążył ich jednak wprowadzić w życie, bowiem został zamordowany w niejasnych okolicznościach w 336 roku. Następcą został Aleksander III, który natychmiast przystąpił do realizacji projektu antyperskiej krucjaty.

Przekroczywszy Hellespont na czele armii macedońskiej i kontyngentów greckich Aleksander pokonał wojska perskie nad Granikiem. Po przemierzeniu całej Azji Mniejszej zwyciężył samego króla Dariusza III pod Issos w Cylicji.

Kierując się następnie na południe zajął kolejno Syrię, Palestynę i Egipt.

Do ostatecznego starcia z Dariuszem III doszło pod Gaugamelą w Mezopotamii. Armia perska została rozbita, a Dariusz, został zamordowany w efekcie spisku dworskiego. Aleksander podążył dalej na wschód opanowując kolejne perskie satrapie aż po Indus. Tam, na skutek buntu żołnierzy, został zmuszony do zarządzenia odwrotu. W 324 roku p. n. e. powrócił do Babilonu, gdzie w czerwcu 323 roku nagle rozchorował się i zmarł.

Epoka hellenistyczna

W wyniku wyprawy Aleksandra Macedońskiego cywilizacja grecka rozszerzyła się na Azję Mniejszą, Bliski Wschód, Iran i Egipt. Niespodziewana śmierć króla wywołała natychmiast całą serię zbrojnych konfliktów na całym tym obszarze. Jako pierwsi wystąpili Grecy. Koalicja miast greckich przystąpiła do działań zbrojnych przeciwko pozostawionemu w Macedonii namiestnikowi Antypatrowi. Wojna zakończyła się jednak klęską Greków w bitwie pod Krannon i przywróceniem macedońskiego protektoratu nad Grecją kontynentalną.

Zaraz po stłumienie buntu Greków rozpoczęła się wieloletnia zbrojna rywalizacja o schedę po Aleksandrze między jego wodzami, w trakcie której ukształtowała się nowa mapa polityczna wschodniego śródziemnomorza.

W 321 roku p. n. e. został zamordowany najważniejszy sukcesor Aleksandra Perdikkas. W myśl zawartego w tymże roku układu w Triparadejsos, którego założeniem było utrzymanie jedności imperium, najważniejszą postacią w państwie został Antypater. Antypater zmarł jednak w 316 roku i szybko wzięły górę tendencje separatystyczne.

W latach 306 - 305 p. n. e., kilku diadochów ogłosiło się królami. Spośród nich dłuższy sukces odnieśli zarządzający od 321 roku Egiptem Ptolemeusz i namiestnik Babilonii - Seleukos, który skupił w swoich rękach także władzę nad Medią, Persją właściwą i satrapiami wschodnimi.

Egipt Lagidów, Babilonia Seleukidów, Macedonia Antygonidów i Pergamon Attalidów były najważniejszymi podmiotami wczesnohellenistycznej sceny politycznej.

Obok nich pewną rolę odgrywały greckie miasta-państwa, zwłaszcza te, które były w stanie zawiązywać konfederacje. III wiek p. n. e. wypełniła rywalizacja Seleukidów i Lagidów na Bliskim Wschodzie, której efektem było pięć kolejnych wojen oraz problemy Macedonii z utrzymaniem kontroli nad Grecją.

W 215 roku p. n. e. na scenę polityczną świata hellenistycznego wkracza Rzym. Na skutek konfliktu interesów w Ilirii, król Macedonii Filip V zdecydował się na sojusz z Hannibalem. W odpowiedzi na to Rzymianie zawarli sojusz ze Związkiem Etolskim co wywołało serię wojen macedońskich.

W ich wyniku Macedonia została podzielona na cztery regiony i zmuszona do płacenia Rzymowi daniny. W tym samym roku Rzymianie podyktowali warunki zakończenia szóstej wojny syryjskiej. Wkrótce polityka rzymska skłoniła się ku bezpośredniemu wcielaniu podbitych terenów do Imperium.

Kiedy w 148 roku doszło w Macedonii do antyrzymskiego powstania pod wodzą Andriskosa, została ona przekształcona w rzymską prowincję. Po buncie Związku Achajskiego w 146 roku Rzymianie zburzyli Korynt i uczynili Grecję czymś na kształt protektoratu podporządkowanego namiestnikowi Macedonii.

W 133 roku p. n. e. umarł król Pergamonu Attalos III, zapisując w testamencie swoje państwo Rzymowi, a cztery lata później na miejsce Pergamonu powołana zostaje prowincja Azja.

Niezadowolenie z nowych porządków usiłował wykorzystać król Pontu, który w trakcie I wojny mitrydatejskiej doprowadził do antyrzymskiego powstania części Greków z kontynentu i Azji Mniejszej. Powstanie zostało krwawo stłumione przez wojska Sulli i było to ostatnie wystąpienie Greków przeciwko Rzymianom.

W 46 roku p. n. e. Grecja właściwa została zamieniona w odrębną prowincję pod nazwą Achaja przez Cezara, a ostateczny kształt nadał jej August w 27 roku p. n. e.

Kumaniecki:
1. KULTURA EGEJSKA I GRECJA HOMEROWA

- Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e przodkowie późniejszych historycznych Greków dążąc zza Dunaju wtargnęli na Półwysep Bałkański.
Przeprowadzono wykopaliska w wielu miejscach i w rezultacie tych prac wyłonił się obraz długotrwałej kultury egejskiej stworzonej przez ludność przedgrecką, w której w II tysiącleciu uczestniczą również ojcowie późniejszych Greków - Achajowie; uczestniczą nie tylko biernie, lecz twórczo, są bowiem twórcami kultury mykeńskiej.

- W rejonie Morza Egejskiego wyróżniono trzy zespoły kulturowe przenikające się nawzajem:

a) kulturę kreteńską albo minojską z ośrodkiem na Krecie (3000-1200)

* wczesnominojski (3000-2100)

* średniominojski (2100-1600)

* późnominojski (1600-1200)

b) kulturę cykladzką na wyspach

c) kulturę helladzką w Grecji

- Kulturę minojską dzieli się na trzy okresy: wczesnominojski, średniominojski i późnominojski.

- Ze wszystkich ziem kulturę najstarsza reprezentuje Kreta. Mówimy tam o okresie pierwszych pałaców. Wielka architektura pałacowa i malarstwo freskowe to główne cechy odróżniające Kretę od współczesnych jej cywilizacji, które mają charakter bardziej prymitywny.

W malarstwie freskowym można dostrzec przejaw charakterystycznego dla ludności kreteńskiej zamiłowania do świata barw. Mury pałaców pokrywane były często kolorowymi rysunkami, wcześnie pojawiły się też obrazy z postaciami ludzkimi.

Wpływy Krety na kontynencie europejskim w okresie pierwszych pałaców są bardzo słabe. Wiąże się to z ruchami ludności.

- Ojcowie późniejszych Greków to lud zdolny i umiejący korzystać z obcych kultur.

- Na Krecie okres średniominojski kończy się katastrofą - pałace w wielu miastach padają w gruzy po zdobyciu ich prze Achajów.
Po 50 latach po tym wydarzeniu Kreta ponownie wchodzi w okres rozkwitu - późnominojski. Trwa on aż do roku 1400, kiedy Kreta ulega drugiemu najazdowi i ostatecznemu podbojowi achajskiemu.
Świadectwem poczucia bezpieczeństwa Kreteńczyków był brak obwarowań przy drugich pałacach. Tłumaczy się to bezwzględną przewagą Krety na morzu.

- potężna flota Kreteńczyków pozwala im na handel (eksport wina i oliwy, naczynia, tkaniny, biżuteria, broń; z Egiptu importują szkło kolorowe i fajanse, z Cypru miedź, konie z syryjskich państw, z Libii kość słoniowa i drogocenne metale których potrzebuje rozwijające się rzemiosło)

- 1700 r. - druga hegemonia - na miejsce zburzonych pałaców powstaja nowe w Knossos i Faistos, willa królewska i domy wielkich magnatów w Tylisos.

W pałacu w Knossos znajdują się monumentalne schody, kolumnady, freski i reliefy.

- Malarstwo - freski - artysta panował nad techniką malarską; sceny z życia dworskiego a także ze świata roślin i zwierząt; subtelność i żywość barw; tchną żywością i bezpośredniością; bogactwo inwencji.

- realizm znamionujący freski przejawia się także w ceramice tego okresu. Świat przyrody nie jest dla artysty tylko tworzywem ornamentalnym lecz żywą całością której czar pragnie wyrazić na wazach. Coraz częściej pojawia się więc ornamentyka roślinna i zwierzęca.

- w następnym okresie na freskach i ceramice można zauważyć wyczerpanie inwencji, skostnienie form i schematyzm. Freski stylu drugiego charakteryzuje silna tendencja do stylizacji, bram im także świeżości i bezpośredniości. Przeważnie p[powtarzają się jedne i te same schematy.

Ceramika od wykwintnych polichromowanych naczyń kamaresowych poprzez styl realistyczny zdążała znów coraz bardziej do stylizacji i dekoracyjności, która swój szczyt osiągnęła w naczyniach stylu pałacowego.

Rozwój ceramiki odpowiadał rozwojowi fresków: od realizmu do stylizacji.

- epoka poprzedzająca katastrofę wywołana najazdem achajskim w roku 1400 to epoka pompatyczności, przerafinowania i dekoracyjności, a zarazem schematyzmu i odwrotu od realizmu.

- freski i ceramika kreteńska są interesujące ze względu na wartość artystyczną oraz jako źródło poznania życia i kultury na Krecie. Na freskach przewija się bogate życie dworskie i religijne Krety. Gdzie indziej widzimy sceny sportowe, jak walki z bykami.

- Kobieta odgrywała na Krecie bardzo ważną rolę, na co wskazują nie tylko freski, lecz i fakt, że także w świecie bogów postacie kobiece wysunięte są na pierwszy plan.

Bóstwa kobiece niektórzy uczeni uważają za prototyp bogiń greckich.

- Życie warstw uprzywilejowanych na Krecie skupiało się na dworze a władca był najprawdopodobniej także najwyższym kapłanem.

- Pierwsze fale ludności greckiej położyły kres kulturze wczesno helladzkiej a na jej gruzach zbudowano kulturę średniohelleńską, dla której charakterystyczna jest ceramika minyjska.

W okresie tym wpływy kreteńskie już się zaznaczaja ale są jeszcze ograniczone. Stan ten zmienia się około roku 1700 wraz z powstaniem kultury mykeńskiej, którą dzielimy na:

- wczesno mykeńską ( do 1550 r )

- średniomykeńską (1550- 1400)

- późnomykeńską (1400 - 1200)
Około 1700 roku centrum kultury na kontynencie staje się Argolida - siedlisko władców mykeńskich. Centrum to zaczyna ulegać wpływom kultury minojskiej.

Kobiety stoją się według wzorów kreteńskich, pojawiają się sanktuaria typu kreteńskiego, gdzie wprowadza się kult bogini kreteńskiej.

Achajowie zaczynają ulegać kulturze wyższej ale zachowują pewne cechy przyniesione z północy - wąsy, broda, mieszkają w megaronach ze stałym ogniskiem. Budują zamki warowne jak ochronę przed najazdami i buntem podbitej ludności. Mimo wpływów kreteńskich zachowują pewien rys surowości i męskości w przeciwieństwie do kobiecej i wyrafinowanej kultury minojskiej.

-Okres późno mykeński jest okresem zupełnej przewagi achajskiej w świecie egejskim.

- Najwspanialszy rozwój kultury mykeńskiej przypada na okres późno mykeński.

Kreta zdobyta przez Achajów nigdy już nie miała się podnieść z upadku. Kierownictwo światem przechodzi na dwa stulecia w ręce achajskie.

- koniec II tysiąclecia - pierwsza kolonizacja achajska na Cyprze i w Pamfylii.
Rozszerzenie się terytorialne Achajów przejawiło się w rozszerzeniu zasięgu kultury mykeńskiej. Groby tolosowe spotyka się na Sycylii czy w południowej Italii
groby tolosowe - monumentalność budowli, wysokie przeszło na 5 metrów drzwi zamknięte u góry dwoma olbrzymimi blokami kamiennymi, właściwy grobowiec wykuty był w skale.
Towary typu mykeńskiego, zwłaszcza naczynia spotyka się wszędzie na wielkich szklakach handlowych łączących Grecję ze Wschodem. Cały rejon Morza Egejskiego przyjmuje jednolicie kulturę późnomykeńską.

Kultura ta jest rezultatem kompromisu pewnych form odziedziczonych z Krety i silnie zaakcentowanych pierwiastków achajskich.

- Przewadze achajskiej w świecie egejskim i kulturze późnomykeńskiej położył kres na przełomie wieku XII i XI najazd nowych plemion greckich, które achajskiemu mieczowi ze spiżu przeciwstawiły skuteczniejszy oręż żelazny (wędrówka Dorów).

Ważną okolicznością dla rozwoju kultury greckiej był fakt, że fala dorycka ominęła Attykę, zamieszkaną od dawna przez plemiona Jonów, których kultura miała w przyszłości odegrać wybitną rolę w Grecji.

- IX wiek pne - przejęcie przez Greków za pośrednictwem Fenicjan alfabetu prasemickiego i udoskonalenie o poprzez dodanie znaków na samogłoski. Dopiero wprowadzenie samogłosek spowodowało że pismo fenickie stało się pełnym alfabetem.
Alfabet grecki miał wiele odmian, można wyróżnić 3:
- najstarsza forma - Kreta, Melos, Tera
- wschodnio-grecki alfabet - Jonia Azjatycka, Eolida, Attyka, Cyklady, Argos
- alfabet zachodnio-grecki
Ostatecznie przyjął się w Grecji alfabet wschodnio-grecki (joński). W Italii zwycięstwo odniósł alfabet zachodnio-grecki.

- Niezwykle ważnym punktem w rozwoju kultury greckiej były igrzyska organizowane w różnych punktach Grecji. Igrzyska te miały charakter klasowy i nosiły, zwłaszcza w epoce archaicznej, cechy sportu arystokratycznego. Sprawność fizyczna otrzymywała w igrzyskach sankcję religijną. W igrzyskach nie ogli brać udziału barbarzyńcy, niewolnicy i metojkowie. Najstarszymi igrzyskami, które zarazem miały odegrać w życiu greckim największą rolę, były igrzyska urządzane podobno od roku 776 przez Elijczyków co 4 lata w Pisie na cześć Zeusa olimpijskiego. Później zaczęły się igrzyska pytyjskie w Delfach, istmijskie ku czci Posejdona w Istmie Korynckiej i nemejskie urządzane w Nemei.
Bardzo ważny był fakt wprowadzenia zasady zupełnej nagości zawodników. Po raz pierwszy miano zastosować tę zasadę przy gymnopediach obchodzonych w Sparcie co roku w miesiącu lipcu, ku czci poległych pod Tyrea. Uroczystośc trwała od 6 do 10 dni, młodziez popisywała się tańcem i śpiewem i ćwiczeniami gimnastycznymi.
Możność obserwowania nagiego ciała zawodnika pozwoliła rzeźbiarzom na dokładniejsze studium aktu i stała się jednym z czynników, który później zadecydował o rozwoju sztuki greckiej.

- ukoronowaniem wielowiekowego rozwoju pieśni epicznej była `Iliada' i `Odyseja'. Tradycja pieśni epicznej sięga swoimi korzeniami dom okresu mykeńskiego. Pieśni te śpiewano przy wtórze formingi dla pokrzepienia serc. Poszczególne pieśni zaczęto grupować wokół jakiegoś ważniejszego faktu. Później śpiew zastąpiono recytacją , pojawiać się zaczęli aojdowie oraz rapsodowie zawodowi który recytowali piesni lub poematy epiczne. Pieśń epiczna była skarbnicą tradycyjnej mądrości i operowała szeregiem gotowych zwrotów i konwencjonalizmów. W poematach Homerowych obraz roztaczający się przed oczyma czytelnika to obraz społeczeństwa przechodzącego od ustroju wspólnoty pierwotnej do ustroju niewolniczego. Epopeje Homera świadczą też o zaczątkach podziału pracy wśród ludności wolnej (słyszymy o kowalach, stolarzach, cieślach i budowniczych). Niewolników zatrudnia się w gospodarstwie domowym, wypełnia on wiele prac w domu właściciela lub pracują na roli. Niewolnictwo nie odgrywa zbyt znaczącej roli w związku z tym arystokraci nie odczuwają specjalnej potrzeby zatrudnienia dużej ilości niewolników gdyż nie wstydzą się pracy fizycznej. Mimo to im ktoś był bogatszy tym posiadał więcej niewolników.

2. GRECJA ARCHAICZNA

- epoka od wieku VIII do VI to epoka archaiczna. Jest to okres zasadniczych przemian ekonomicznych, społecznych i politycznych, jakie dokonały się w związku z tzw. Wielką kolonizacją grecką w wieku VIII.

- Sprawa założenia kolonii była problemem bardzo doniosłym w życiu poszczególnych państw greckich. O poradę zwracano się do najwyższego wówczas autorytetu w Grecji czyli wyroczni Apollina w Delfach. Akt założenia kolonii był aktem relogojnym, osadnicy zabierali ze sobą z ojczyzny ogień ze świętego ogniska i wizerunki ojczystych bogów, a osoba założyciela kolonii była otoczona czcią religijną.

- Kolonizacja otworzyła Grekom oczy na daleki świat, rozszerzyła ich horyzonty myślowe i kulturalne, obudziła drzemiące zdolności. Rezultatem kolonizacji było ostateczne umocnienie się systemu produkcji opartej na pracy niewolniczej i oddzielenie się rzemiosła od rolnictwa oraz, co za tym idzie, dalsze zróżnicowanie się klasowe społeczeństwa greckiego.

- Rynki greckie w wielu VIII zalane były wyrobami produkcji wschodniej - duże możliwości importu i eksportu. Rzemiosło greckie uzyskuje w niedługim czasie przewagę jakościową nad wyrobami wschodnimi, silnie wypiera je z rynków Morza Śródziemnego.

Wielki popyt na towary greckie doprowadził do tego, że dość wcześnie wprzęgnięto do pracy niewolników. Do prowadzenia handlu potrzebne były okręty, nie dziwi więc rozwój w dziedzinie budowy okrętów i sprzętu żeglarskiego (dodawanie rzedów ławek jedne na d drugimi w celu zwiekszenia ilości żeglarzy, wynalezienie kotwicy, ulepszanie portów).

Rozwój handlu spowodował także wzrost miast.

- Podstawą ruchu handlowego jest system miar i wag. Podobnie jak pismo, system miar i wag Grecy przyjęli ze Wschodu. Najważniejszym faktem dla handlu i gospodarki VII wieku jest pojawienie się monet. Nie nazywano ich wtedy jeszcze walutą, o walucie można mówić dopiero wtedy gdy państwo wybija na monecie swoją pieczęć, gwarantując jego wagę i czystość. Pierwsze prawdziwe monety zaczęto bić w Małej Azji. Najstarsze monety mają wydłużony kształt, na jednej stronie herb przedstawiający przeważnie jakieś zwierzę na drugiej kwadrat. Bicie monety w epoce archaicznej miało miejsce w państwach o znacznej wytwórczości, prowadzących handel, reszta państw nie odczuwała jeszcze takiej potrzeby.

- W związku z rozwojem rzemiosła i handlu pojawia się w wielu miastach greckich nowa warstwa rzemieślniczo-handlowa, która później będzie starała się zająć miejsce polityczne dawnej arystokracji rodowej.

Wiek VII i VI jest widownią narastającej walki klasowej w poszczególnych miastach-państwach.

- W dawnych czasach fukcję sądowniczą spełniała organizacja rodowa, która w razie zabójstwa popełnionego na członku rodu dokonywała krwawej zemsty na zabójcy. Warstwa arystokratyczna w miarę zyskiwania na sile skupiała w swych rękach władzę sądowniczą , jednakże wobec powstania nowych warstw społecznych nie mogła utrzymać monopolu tej władzy. „Niepisane prawa” według których dowolnie ferowali wyroki sędziowie arystokratyczni, musiały zostać zastąpione prawami pisanymi, obowiązującymi ogół obywateli. W związku z rozwojem handlu należało skodyfikować prawo dotyczące tej dziedziny.

Spisanie praw powierzano w miastach greckich jednostkom cieszącym się powszechnym zaufaniem, które nazywano `pojednawcami' lub `osobą pamiętającą o słuszności'.
Najważniejsi prawodawcy ateńscy - Drakon i Solon.

Z nastaniem nowego ustawodawstwa wiążą się zmiany w procedurze sądowej. Zanika sądownictwo arystokracji, pojawiają się sędziowie urzędnicy. W ważnych wypadkach istniało prawo do apelacji od wyroku do zgromadzenia ludowego. We wszystkich znanych skodyfikowanych ustawodawstwach został określony wymiar kary; sędzia nie mógł karać dowolnie. Przepisy prawne mają jednak często charakter zemsty. Nie było rozróżnienia na prawa mniejsze i większe, rozróżnienie to wprowadził dopiero Solon. Za każda kradzież przewidziana była kara śmierci; karą tą szafowano dośc hojnie. Poza nią przewidziane były także kary pieniężne lub sprzedanie w niewolę, chłosta oraz pozbawienie praw obywatelskich. Karę więzienia stosowano za nieuiszczenie długów i jako areszt prewencyjny. Poza sprawami o morderstwo, żadne sprawy nie były ścigane z urzędu. Morderca musiał się oczyścić, ponieważ morderca splamił całe państwo, państwo musiało zająć się jego ukaraniem go. Musi ono ustalić czy naprawdę i przez kogo morderstwo zostało popełnione, jak również czy dokonano go mimo woli czy z premedytacją. Gdy sprawca pozostawał nieznany, składano w Atenach doniesienie do prytanów, a ci `oczyszczali' kraj rzucając przekleństwo na mordercę i usuwając poza granice kraju narzędzie zbrodni.

- Postulat spisania praw był pierwszym etapem walki prowadzonej przez masy ludowe przeciw arystokracji. Tam gdzie arystokracja stawiała opór nie chcąc dopuścić innych warstw do władzy, wzmagały się ruchy rewolucyjne. W pierwszej fazie doprowadziły one nie do ustalenia się ustrojów demokratycznych a do dyktatur sprawowanych przez wyniesionych na barkach ludów tak zwanych tyranów. Fakt pojawienia się tyrani łączy się z przemianami gospodarczymi.

Zjawisko tyranii występuje dość powszechnie na terenach VIIwiecznej Grecji. Tyrani którzy najczęściej sami pochodzili z arystokracji, byli zdecydowanymi przeciwnikami rządów arystokratycznych i chcieli uchodzić za przywódców mas ludowych. Opierając się na nich starając się o pracę dla mas w związku z tym postulują budowę kanałów, wodociągów, dróg, roboty publiczne. Popierają handel, rękodzieła, rolnictwa dla podniesienia kultury i dobrobytu. Niektóre miasta za rządów tyranii zyskują podstawę swojej wielkości, niektóre zaś okres największego rozkwitu.
Wielu tyranów oznaczało się wyraźną indywidualnością. Nie ograniczali się oni do organizowania życia politycznego i kulturalnego, ale sami przejawiali działalność literacką, chcieli błyszczeć jako mecenasi sztuki i opiekunowie sztuk pięknych.

Mimo swej wspaniałości tyranii uchodzili zawsze w oczach Greków za uzurpatorów. Pozornie starali się utrzymać ustrój republikański, ale wszystkie urzędy obsadzali swoimi krewnymi. Podstawa ich władzy było wojsko skupione na akropolu.

Prawodawstwo Drakona przestało wystarczać. W 594 roku archontem uczyniono Solona i udzielono mu nieograniczonych pełnomocnictw. Solon uwolnił chłopów od długów, ograniczył możliwośc nabywania ziemi, wprowadził instytucję sędziów przysięgłych wybieranych spośród wszystkich Ateńczyków po 30 roku życia. Ustanowił on także przywilej majątku, wprowadził stopniowanie praw politycznych według posiadanego majątku. Podzielił społeczeństwo na 4 klasy. Tylko 3 klasy miały dostęp do urzędów. Ustrój wprowadzony prze Solona reprezentującego interesy rosnącej w siłę nowej warstwy rzemieślniczo-kupieckiej zawierał w sobie wiele elementów z których później miała rozwinąć się demokracja ateńska. Reformy Solona miały charakter kompromisowy nie rozwiązały wszystkich problemów toteż po jego ustąpieniu na nowo zaczynają się walki.

- Za panowania tyrana Pizystrata i jego synów Ateny są w pierwszym okresie świetności.
Nowego blasku nabiera kult Dionizosa i Demetry. Opiekunka miasta - Atena zostaje uczczona świętem Panatenajów. Dawne święto ludowe zostaje przekształcone w ogólnopaństwowe. Uroczystość uświetnia jazda ateńska, zawody muzyczne, gymniczne i recytacje rapsodów. Z chłopskich śpiewów i tańców ku czci Dionizosa tworzy się wspaniałe święto Wielkich Dionizjów; orgie bakchiczne i radosne świąteczne pochody świadczą o tym jak dalece spopularyzowany został w tych czasach kult trackiego boga.

Syn Pizystrata Hipparch najprawdopodobniej wprowadził zwyczaj recytowania całych epopei homeryckich podczas Panatenajów.

Ten świetny rozwój kultury nie przyczynił się jednak do utrwalenia władzy tyranów. Po ich upadku rozgorzałą walka o władzę i ustrój Aten.

Reforma Kleistenesa - wprowadził nowy podział na fyle co stało się dźwignią demokratyzacji życia ateńskiego. Pozbawił on dawne fyle wszelkiego znaczenia politycznego. Arystokracja poszczególnych fylach stanowiła mniejszość. Podział pozwolił na włączenie w poczet obywateli wielu obcych rzemieślników nieposiadających obywatelstwa ateńskiego. Fakt ten przyczynił się także do liczebnego zwiększenia elementu demokratycznego.

Attykę podzielono na trzy części - miasto, równiny, wybrzeże, podzielono je na dziesięć części tak aby każda fyla była podobna terytorialnie.

- Peloponez - w okresie archaicznym doszło do powstania pierwszych większych związków państw Grecji. Symmachia spartańska jest pierwszym w dziejach Grecji związkiem państw greckich. Związek ten był pierwszą potęgą militarną w Grecji.

- W Sparcie nie było miejsca dla rozwoju indywidualności człowieka. Od dziecka człowiekiem zajmuje się państwo dążące do wychowania zdyscyplinowanego żołnierza. Słabsze jednostki nie są państwu potrzebne, dlatego wynosi się je na Tajget (wzgórza). Do siódmego roku życia chłopiec pozostaje w domu rodzinnym, po tym okresie pieczę nad nim przejmuje państwo. Od siódmego roku życia młody spartiata wzrasta z dala od domu rodzinnego, wśród rówieśników, pod komenda starszych. W tym okresie wychowania kładzie się nacisk na gimnastykę, chóralne odśpiewywanie marszów i pieśni bojowych. Surowośc metody wychowawczej przejawia się choćby w corocznym biczowaniu chłopców, w czasie którego mnie mogą oni okazać bólu. Gdy młodzieniec kończył 20 rok życia stawał się członkiem wspólnoty spartańskiej. Mógł brać udział w wojskowej wieczerzy na które każdy musiał dostarczać pewne ilości wina, sera, jęczmienia, fig i pieniędzy. Życie spartiaty, który nie trudnił się żadną pracą, gdyż prace na roli spełniał za niego helota, upływało na ćwiczeniach i polowaniach. Życie w namiocie w towarzystwie innych spartiatów miało charakter koszarowy. Twarde i bezwzględne wychowanie budziło w spartanach poczucei wyższości nad innymi Grekami. Zdyscyplinowany i opanowany spartiata budził wśród Greków szacunek i podziw, często jednak wywoływał również niechęć. Spartanie byli szanowani ale nie lubiani w świecie Greckim. Należy jednak podkreślić , że Sparta okresu archaicznego, Sparta wieku VII różni się bardzo do Sparty wieku V.

Państwo spartańskie miało charakter wybitnie arystokratyczny.

Heloci - warstwa pozbawiona wszelkich praw, spartiacie wolno było zabić bezkarnie helotę. Co roku ogłaszano walkę z helotami, a od czasu do czasu zarządzano polowanie nocne na podejrzanych helotów. Obawa przed buntem helotów była stałą troską Spartan.

Sparta oddzielała się od reszty świata greckiego w obawie przed `nowinkami', a było ich nie mało, były to nie tylko zmiany społeczne ale także choćby pojawienie się tyranów. Spartanie chcieli uniknąć tyrani za wszelka cenę.

Na czele państwa Sparty stało dwóch królów, którzy w wieku VI mają już władze ograniczoną. Władza należała do eforów. Organem państwa była także Rada Starców - geruzja złożona z 28 starców zwanymi gerontami. Czwartym organem w życiu publicznym była także apella, na której jedynie się głosowało.

Wskutek konserwatyzmu który miał chronić państwo Spartan , państwo to było słabe. Państwo z żelazną monetą było już w V wieku anachronizmem gospodarczym i kulturalnym.

W III wieku Sparta stanie się widownią ostrych walk klasowych.

- Związek spartański nie był jedynym związkiem państw greckich. W środkowej Grecji powstał również związek zwany Amfiktionia Delficka - najważniejsza z greckich amfiktioni.

Amfiktionia początkowo nie wtrącała się do spraw politycznych, ale chciałą złagodzić obyczaje wojenne.

- ogólny obraz życia w epoce archaicznej - prywatnych domów z tej epoki nie znamy ale możemy przypuszczać że były one skromne, przeważnie parterowe. O ile dom był skromny to strój zwłaszcza warstw zamożnych odznaczał się pewnym przepychem pod wpływem oddziaływania Wschodu, z którym zwłaszcza Jończycy szybko weszli w kontakt.

Odzież mężczyzny najprawdopodobniej składała się ze spodniej krótkiej szaty zwanej chitonem i obszernej narzutki na plecy zwanej chlajną. Kobiety nosiły na chitonie fałdzisty peplos przepasany w biodrach pasem. W tym okresie pod wpływem Wschodu w modę wchodzą u mężczyzn delikatne, lniane chitony, długie do kostek; we włosy wkłada się złote spinki w kształcie świerszczy.

Społeczeństwo zróżnicowane klasowo różni się także pod względem ubioru; młodzież arystokratyczna odbywająca służbę w jeździe zarzuca na barki owalny płaszcz zwany chlamidą, rzemieślnik natomiast zadowala się wełnianą eksomidą.

Zmiany widoczne są również w życiu prywatnym: w poematach Homerowych narzeczony kupował sobie żonę od jej rodziców zamian za podarunki, w epoce archaicznej zaś bardziej ustala się zwyczaj wyposażania narzeczonej. Małżeństwo opiera się na umowie pomiędzy rodzicami. Po złożeniu przepisanych ofiar i wzniesieniu modłów do bóstw opiekujących się małżeństwem oraz po rytualnej kąpieli `w świętej wodzie' odbywała się w domu panny m młodej uroczystość ślubna i uczta weselna, w której brały udział także kobiety. Po zachodzie słońca panna młoda w towarzystwie drużby odjeżdżała powozem do domu pana młodego, odprowadzana przez liczny orszak z pochodniami.

Wpływ orientalny odznaczający się w strojach widoczny jest także w obrzędach pogrzebowych; niemała rola przypadała w czasie pogrzebu zawodowym płaczkom, które bijąc się w piersi i ciągnąc za włosy zawodziły nad zwłokami. Po opłakaniu zmarłego, którego zwłoki obmyte, namaszczone i okryte delikatnym płótnem wystawione były na marach, odbywał się dnia następnego pogrzeb właściwy, czyli wyniesienie zwłok, przy akompaniamencie fletów i zawodzeniu płaczek. Grobowce znajdowały się na cmentarzach za miastem. Zamożniejszych chowano na ich własnych gruntach, w ogrodach lub przy drogach. Obok grzebania zachował się także zwyczaj palenia zwłok. Zmarły zabierał ze sobą obol włożony mu w usta a potrzebny jako zapłata dla Charona przewożącego zmarłych podziemną rzeką Styks. Zmarły dostawał także ulubione przedmioty, jak zbroja, klejnoty czy puchary. Pogrzeb kończył się trzykrotnym okrzykiem `chojre' czyli `żegnaj' wznoszonym przez uczestników i libacją złożoną z mleka miodu i wina. Na grobie stawiano pomnik, najczęściej stelę nagrobną.

- reforma religijna i pogłębienie etyczne - wzrost zainteresowania dla problemów etycznych jest ściśle związany z upadkiem ustroju rodowego oraz upadkiem religii rodowej i pojęcia `sprawiedliwości' rodowej. Dawni bogowie rodowi nie chronią już jednostki przed niesprawiedliwością nowych czasów. Coraz częściej człowiek zaczyna domagać się od bogów żeby byli wyrazicielami idei sprawiedliwości, żeby karali zło i nagradzali za dobro.

Jest rzeczą ciekawą, że w tej samej epoce,l która rodzi racjonalizm i przynosi początki filozofii, zaznacza się wzmożenie życia religijnego w szerokich masach, co przejawia się w uświetnieniu kultu.

- ustawicznie wzrastał autorytet świątyni w Delfach. Łagodzenie obyczajów wojennych, kierowanie koloniami i wojnami, przede wszystkim przepowiednie Pytii i rady udzielane w okresie nieurodzaju, posuchy, czy innej klęski elementarnej zdobywały tej świątni coraz większe znaczenie w życiu ludu greckiego.

- Apollo delficki jako bóg wymagał czystości od swych wyznawców. Kto chciał wyzbyć się plamy którą ściągnął na siebie w wyniku morderstwa musiał przejść oczyszczenie dokonywanego za pomocą rytuału: musiał zostać skropiony krwią zwierzęcia ofiarnego lub bieżącą wodą. W ten sposób usunięta byłą skaza.

- człowiek szukał oparcia w bóstwie i chciał zjednać sobie ich łaskę, pragnął mieć gwarancję życia po śmierci, w którym dobrzy będą nagradzani a źli karani.

Szczęście pozagrobowe można sobie było zapewnić poprzez wtajemniczenie i uczciwe życie (religia Demetry). Wtajemniczenie najprawdopodobniej składało się z dwóch części- udziale w pląsach i pieniach nocnych podczas święta Eleusiniów oraz oglądaniu dramatu w świątyni eleuzyńskiej. Dramat ten przekazywał, że człowiek jest nieśmiertelny, bo po śmierci też jest życie. Podczas przedstawienia śpiewano pieśni, które objaśniały widzom znaczenie ceremonii i obiecywały szczęśliwe życie po śmierci. Wyrazem coraz większego znaczenia misteriów eleuzyńskich było włączenie ich do kultu ogólnopaństwowego ateńskiego.

- charakter religii łączącej boga z człowiekiem miał również kult Dionizosa - pierwotny bóg płodności. Dionizos nie jest bogiem greckim i nie należy do religii Olimpijczyków. Przywędrował on z Tracji. Kapłani delficcy zorientowali się w sile nowego boga i przyjęli go u siebie, żeby zas zaznaczyć jego równorzędność z Apollinem zaczęli dzielić święty rok pytyjski na dwie części: apollińską i dionizyjską.

Szczególnie ważny okazał się dla rozwoju kultury greckiej kult nowego boga, gdy zaczęli się nim opiekować i przekształcać go tak zwani orficy, sekta, której geneza jest trudna do uchwycenia. Dionizos był dla orfików nie tylko bogiem wina ale siłą wypełniającą wszechświat i jego twórcą. Według orfików dusza ludzka musi przejść przez szereg wcieleń zarówno ludzkich jak i zwierzęcych zanim zostanie wyzwolona i dostanie się w świat bogów.

- wiek VI był z jednej strony wiekiem oświecenia a z drugiej epoką rozmaitych proroków-objawicieli i cudotwórców.

Teologia orficka była próbą wyjaśnienia świata i jego zjawisk na gruncie religijnego objawienia; gdyby na niej zatrzymała się myśl grecka, grecy nie stworzyliby filozofii. Poszli oni jednak dalej drogą racjonalnego myślenia. Stało się tak dzięki warunkom historycznym; między innymi również dlatego że w Grecji nigdy nie istniała osobna kasta kapłańska ani dogmatyka religijna, co pozwoliło oddzielić naukę i filozofię od religii.

Znajomośc matematyki i astronomii wschodniej a przede wszystkim babilońskiej uświadomiła Grekom regularnośc zjawisk niebieskiech i pewną prawidłowość zjawisk natury. Myśl grecka wyszła daleko poza granice osiągnięte przez ludy wschodu. Zajęła się ona zagadnieniem ostatecznej przyczyny wszechrzeczy. Postawienie tego pytania jest decydującym momentem dla powstania naukowej filozofii i jest w pełni zasługą Greków.

- Jonia - najpotężniejsze miasto, najszybciej zerwano z ustroje rodowym co dało świetne warunki do rozwoju samodzielnej myśli.

- Filozofia - Tales z Miletu - pierwszy zadał sobie pytanie o początek wszechrzeczy i starał się samodzielnie na nie odpowiedzieć opierając się na szczupłych informacjach z dziedziny przyrody. Był to typ nowoczesnego racjonalistycznego, łączącego praktykę z teorią Jończyka. Dla Talesa było jasne że w przyrodzie istnieje prawidłowośc zjawisk.

- Anaksymander

- Anaksymenes

- Heraklit z Efezu

- Pitagoras

- Platon

- Ksenofanes z Kolofonu

- Empedokles

- początki historiografii - Oświecenie jońskie, którego wyrazem była filozofia, przejawiło się także na polu badań historycznych. Poddano tu krytyce świat mitu i tradycyjnej genealogii. Nie od razu oczywiście została wypracowana metoda historyczna, niemniej Hekatajos uczynił wielki krok na tej drodze. Obdarzony umysłem krytycznym nie mógł uwierzyc w szereg wiadomości przekazanych przez mitologię. Próbuje on racjonalnie wyjaśnić mity greckie. Z czasem w miarę wzrastającej znajomości geografii dzieło jego staje się anachronizmem, zachowało jednak znaczenie ze względu na racjonalistyczny sposób ujmowania zjawisk historycznych i geograficznych. Był to duch postępu i oświecenia.

III. OKRES ATTYCKI - GRECJA KLASYCZNA WIEKU V

- Na początku wieku V nastąpił fakt niezwykłej doniosłości dla historii kultury greckiej. W okresie archaicznym centra kultury greckiej rozsiane były na wyspach Morza Egejskiego i na wybrzeżach Małej Azji, w wieku V natomiast coraz bardziej wzrasta znaczenie Aten. W końcu stają się one głównym ośrodkiem kultury greckiej, tak że słusznie nazwano ten okres attyckim. Miało to niezwykłe znaczenie również dla kształtowania się charakteru kultury greckiej, która tworzą teraz nie bardziej indywidualistyczni Jończycy, ale Ateńczycy, surowsi lecz łączący w sobie zarówno powagę właściwą Dorom jak i wdzięk joński.

O tym kierunku rozwoju kultury greckiej zadecydowały także wypadki polityczne. Kultura okresu archaicznego rozwijała się jak gdyby w atmosferze bezpieczeństwa - na wschodzie nie istniało żadne wielkie mocarstwo, które mogłoby zagrozić istnieniu ludu greckiego i jego niezależności. Ten stan uległ radykalnej zmianie w wieku VI, z chwilą obalenia przez Persów królestwa lidyjskiego i powstania mocarstwa Perskiego, które swym ogromem zaciążyła nad światem greckim. Kulturę grecką rozwijająca się dotąd w warunkach bezpieczeństwa czekała zasadnicza rozprawa ze światem jej obcym.

- Twarda konieczność narzucona przez wojnę z persami i polityka Temistoklesa zdążająca do rozbudowy floty ateńskiej położyły podwaliny pod powstanie potęgi morskiej Aten.

- Wzrost zamożności w Atenach po wojnach perskich wpłynął korzystnie na rozwój ukrytych dotąd w Ateńczykach zdolności; odrzucono modę i naleciałości jońskie, sztuce i literaturze nadano własne piętno, ulepszono ustrój demokratyczny.

- 490 - pierwsza wojna persko-grecka

- 480-479 - druga wojna persko-grecka

Obrona wąwozu Termopile

Bitwa morska pod Salaminą

Bitwa pod Platejami

Bitwa pod Mykale

- Wojna peloponeska zrujnowała materialnie i moralnie siły greckie i rozdrobniła politycznie Hellenów. Był to rezultat niezwykłej zaciętości tej wojny. Niejednokrotnie mordowanie całej ludności cywilnej zdobytych miast, konfiskata majątków, czy sprzedaż dziesiątków tysięcy mieszkańców niewolę wyniszczały biologicznie naród grecki. Jeńcy ateńscy musieli pracować w kamieniołomach. Dołączało się do tego ogromne napięcie walk klasowych i politycznych w poszczególnych miastach greckich między poszczególnymi partiami filo spartańskimi i oligarchicznymi a filo ateńskimi i demokratycznymi. Walki te prowadzono podstępnie i krwawo.

- Ateny mimo doszczętnego zrujnowania dośc szybko zaczeły podnosić się z upadku. Ulice były wprawdzie wąskie i kręte, brudne i niebrukowane, domy przeważnie małe, jednakże port Pireus, który podczas wojny został rozbudowany, ciągle rósł i potężniał, aż stał się obok Kartaginy największym portem Morza Śródziemnego. Ateny stojąc na czele związku objęły prymat w handlu w tej części świata.

W halach Pireusu można było zobaczyć próbki wszelkich towarów. Rozwój ekonomiczny wpłynął na strukturę socjalną ludności ateńskiej. Kupiec, rzemieślnik i marynarz decydują o dobrobycie państwa ateńskiego i o jego fizjonomii politycznej.

- Zwiększa się ilośc niewolników a to ze względu na to że wraz ze wzrostem możliwości handlowych zwiększa się produkcja rzemieślnicza, a ta z kolei domaga się rąk do pracy, oczywiście, niewolników. Niewolnik był traktowany jako `narzędzie obdarzone głosem' i nie posiadał żadnych praw.

- W związku ze wzrostem niewolnictwa nie tylko w Atenach lecz na terenie całej Grecji w V wieku szerzy się coraz bardzije pogląd, że praca fizyczna jest udziałem niewolników i godna jest pogardy. Pogląd ten nie był nowością, ale w wieku V pogląd ten zaczyna przenikać całe wolne społeczeństwo greckie. W epoce klasycznej spotykamy się z przeciwnym poglądem na pracę, jednakże wyraźną zmianę pod tym względem można zaobserwować w epoce hellenistycznej, zwłaszcza w filozofii cyników. Wówczas bowiem coraz więcej wolnych ludzi zaczęło trudnić się pracą fizyczną.

- Rezultatem wojen perskich było utrwalenie ustroju demokratycznego w Atenach. Mówiąc o demokracji ateńskiej trzeba zawsze pamiętać że była to demokracja jedynie wolno urodzonych obywateli ateńskich, którzy stanowili mniejszośc ludności attyckiej. Poza tym, że niewolnicy byli pozbawieni praw politycznych, pozbawione ich były także kobiety, nawet te wolno urodzone, oraz wolni współmieszkańcy nie posiadający obywatelstwa ateńskiego.

Demokracja ateńska realizowała rządy ludowe. w istocie w Atenach suwerenną władzą był lud i to pojęty bardzo konkretnie, mianowicie lud zebrany na zgromadzeniu ludowym. Wprowadzenie losowania jako metody powoływania urzędników był bardzo postępowym posunięciem.

Rysem demokratycznym była także kolegialnośc urzędów. Było 10 strategów, po jednym z każdej fyli, 10 astynomów sprawujących nadzór nad ulicami i budynkami oraz 10 agoranomów którzy czuwali nad rynkiem i towarami i rozstrzygali kwestie sporne między sprzedającymi a kupującymi.

Podobnie jak urzędnicy Rada nie ma zbyt wielkich uprawnień.; jej zadaniem jest przygotowanie materiałów na Zgromadzenie Ludowe oraz przedwstępnej uchwały, jak również wykonywanie uchwał zgromadzenia. Rada przy pomocy urzędników kieruje administracją.

Istotną władzą suwerenną było Zgromadzenie Ludowe; uczestniczyli w nim wszyscy wolno urodzeni obywatele, którzy ukończyli 20 rok życia. W dawniejszych czasach obradowano tylko nad wnioskami przygotowanymi przez Radę, a mówcy można było zgłaszać poprawki do wniosku, zalecać odrzucenie go lub stawiać wniosek przeciwny. Każdemu obywatelowi przysługiwało prawo oskarżenia wnioskodawcy o niezgodnośc z konstytucją.

Należy wspomnieć że państwo Ateńskie opiekowało się niezdolnymi do pracy i dziećmi poległych.

Obywatela który wydawał się niebezpieczny dla ustroju, Zgromadzenie Ludowe mogło skazać na wygnanie. Odbywało się to za pomocą ostracyzmu czyli głosowania na skorupkach glinianych, na których wypisywano nazwisko danego obywatela. Sąd ten miał zapobiec zbytniemu wpływowi wybitniejszych jednostek, które mogłyby dążyć do obalenia ustroju demokratycznego.

Z powyższego wynika iż najwyższą władzę w państwie miało Zgromadzenie Ludowe. Wobec tego że urzędnicy wybierani byli przez losowanie nie cieszyli się specjalnym autorytetem i nie mieli wielkiej władzy.

- ważne było, że państwo ateńskie interesowało się również życiem kulturalnym swoich obywateli zapewniając im możliwość uczestniczenia w widowiskach teatralnych przez wypłacenie theorikon. Teatr ateński podnosił swojego widza duchowo i kulturalnie. Nie miał w sobie taniej propagandy i deklaratywności. Dramat zmuszał do myślenia i wychowywał, zwała sza że działało na tym polu trzech nieprzeciętnych twórców: Aischylos, Sofokles i Eurypides.

- Prócz celebrowania uroczystości religijnych i urządzania widowisk teatralnych dostępnych dla każdego obywatela państwo ateńskie starało się tez o demokratyzację sportu. W Atenach sport staje się dostępny każdemu obywatelowi. Były tam liczne gimnazjony z halami, łaźniami i eksedrami przeznaczone dla młodzieży zapewniając możliwośc rozwoju fizycznego. Ateńczykom chodziło nie tyle o wychowanie dobrego żołnierza, co o pełny rozwój osobowości ludzkiej. Jednak nie wszyscy mieli prawo do korzystania z gimnazjów - było to zarezerwowane oczywiście dla ludności wolnej. Istniały osobne gimnazjony dla niepełnoprawnych obywateli ateńskich tj. nie pochodzących z matki i ojca Ateńczyków.

- Gimnazjony były nie tylko miejsce ćwiczeń ale także spotkań Ateńczyków. Tam gromadzili się także starsi, gdzie prowadzili np. filozoficzne dysputy.

- Mimo że w połowie wieku V Ateny były ośrodkiem życia duchowego Grecji, życie przeciętnego Ateńczyka było raczej proste. Mimo bogactwa sposób życia Aten był raczej skromny zarówno pod względem pożywienia , jak stroju i mieszkania. W wieku V nie widać już na ulicach ateńskich mężów odzianych w purpurę, ani złotych spinek w kształcie świerszczy (wpływ Wschodu). Zagraniczne płótno zastępuje miejscowa wełna, pojawia się krótki chiton dorycki. Arystokracja chce się wyróżnić: zwolennicy Sparty i jej ustroju chętnie noszą spartańskie krótkie płaszcze , tri bony, a młodzież arystokratyczna służąca w konnicy chętnie zdobi swe chlamidy złotem i purpurą. Przeciętny Ateńczyk jest jednak skromnie ubrany.

- Podobnie jak strój, odżywianie było proste. Ateńczyk epoki klasycznej i archaicznej spożywa przede wszystkim jarzyny: sałatę, czosnek, cebulę. Ulubiona potrawą tych czasów jest ryba. Oliwki, figi, rodzaj placka jęczmiennego wyczerpują listę potraw.

Życie dnia powszedniego Grek potrafił sobie urozmaicić biesiadą. Do Sali w której miała odbywać się uczta wnoszono wino i zakąski: ser, oliwki, melony, figi, daktyle. Wino pito zmieszane z wodą, picie czystego wina uważano za zwyczaj barbarzyński. Sam przebieg biesiady ujęty był w pewne ramy. . Kierował nim symposiarcha który ustalał ilość i rodzaj pucharów a także sposób mieszania wina z wodą. W symposionie brali udział tylko mężczyźni; w jego czasie śpiewano pieśni, prowadzono rozmowy filozoficzne i popisywano się retoryką. Tym mniej wytwornym symposionom towarzyszyły zwykłe gry i zabawy jak np. gra polegająca na strząśnięciu resztek wina, gra w kości i inne. Atrakcją niektórych symposionów byli kuglarze, hetery, fletnistki czy cytrzystki.

W symposionie nie brały udziału kobiety. W Atenach, jak w świecie jońskim w ogóle, kobieta miała mniej swobody niż w krajach doryckich. Kobieta attycka przebywała zwykle w domu i zajmowała się gospodarstwem. Życie kobiet bogatszych nie było jednak monotonne: przędły one wełnę lub haftowały, grały w piłkę. Ateńska kobieta poświęcała za pewne wiele czasu na pielęgnowaniu swojej urody oraz toalecie. Mimo że moda wieku V była prosta to była różnorodność w ozdobach fryzur, diademach, przepaskach, wstążkach, wieńcach; uderza także różnorodność chitonów, himationów czy diploid.

- Małżeństwo zawierano najczęściej ze względów majątkowych i na jego zawarcie narzeczona nie miała żadnego wpływu; mimo to pożycie małżeńskie niekoniecznie musiało układać się źle. Liczne stele nagrobne świadczą o wielu wypadkach gdzie życie rodzinne oparte było na uczuciu.

- Na życie polityczne kobiety nie miały żadnego wpływu, jedynie hetery mające więcej swobody i bardziej wykształcone mogły w nim odegrac pewną rolę.

- działalnośc kulturalna Aten V wieku jest działalnością trzech pokoleń, a każde z nim odcisnęło na sztuce własne piętno.

- Filozofia: - sofiści

- Anaksagoras

- Demokryt z Abdery

- Sokrates

- Herodot i Tukidides

- medycyna i nauki ścisłe - wpływ oświecenia wieku V jest widoczny w ówczesnej medycynie, której znajomość zawdzięczamy zbiorowi pism medycznych ze szkoły Hippokratesa, wielkiego lekarza greckiego. Przesądy religijne ustępuję w wieku oświecenia ścisłej obserwacji zjawisk.

Odrzeucenie przesądu iż epilepsja jest opętaniem przez demony. Hippokrates tłumaczy epilepsję jako chorobę mózgu. Określił on także wpływ, Ajki wywiera środowisko klimatyczne na stan zdrowia i psychikę poszczególnych jednostek i ludów. Metoda Hoppokratesa oparta była na doświadczeniu, bystrej wnioskowaniu prowadzącym do słusznych diagnoz i obserwacji; jako środki zaradcze stosował odpowiednią dietę i higienę.

Wśród innych na uwagę zasługuje Diogenes z Apollonii - rozróżniał on krew z arterii od krwi z żył i znał system krwionośny.

Alkmajon z Krotonu - źródła chorób upatrywał w zakłóceniu harmonii między czterema sokami: krwią, śluzem, żółcią i czarną żółcią. Człowiek o charakterze sangwinicznym odznaczał się przewagą krwi, flegmatyk przewagą śluzu, choleryk żółci, a melancholik czarnej żółci. To określenie 4 typów osobowości przetrwało do dziś.

O naukach ścisłych wiemy niewiele, ale niewątpliwie się one rozwijały. Skonstruowano zegar słoneczny i przeprowadzono reformę kalendarza opierając go o cykl dziewięcioletni.

IV. GRECJA KLASYCZNA WIEKU IV

- Rozgromienie Związku Ateńskiego przez Spartę było klęska nie tylko Aten ale całego świata greckiego. Związek ateński był jedynym większym organizmem państwowym, na jaki zdobyli się starożytni Hellenowie. Przewaga Sparty po zwyciężeniu Aten była krótkotrwała.

- ogólny obraz kultury wieku IV - ostremu podziałowi miasta-państwa na bogaczy i biedaków towarzyszył równie ostry podział w dziedzinie kultury. W połowie wieku V nie ma silnych dysproporcji w wykształceniu obywateli, stan ten ulega zmianie już w okresie wojny peloponeskiej. Trzyletnia lub czteroletnia nauka w szkole jest bardzo kosztowna, w związku z tym dostępna dla zamożnych obywateli.

Wiek V wypowiedział się w dziedzinie poezji w teatrze ateńskim, które poruszał istotne zagadnienia interesujące ogół społeczeństwa, w IV wieku teatr nie spełnia funkcji wychowawczo-społecznej.

- na przełomie V i IV wieku pojawili się pierwsi wybitni adwokaci ateńscy - doskonałe operowanie prawdopodobieństwem, ogromna zdolność charakteryzowania postaci klienta jak i przeciwnika widoczna w mowach, prostota i jasnośc stylu.

- Isokrates - założyciel pierwszej planowo prowadzonej szkoły retorycznej, uczeń Sokratesa; zwalczał przeciętnych adwokatów nie dbających o styl; szkoła obejmowała programem nie tylko retorykę ale także prawo, psychologię. Szkoła miała olbrzymie znaczenie dla rozwoju literatury greckiej.

- Demostenes - najwybitniejszy uczeń Isokratesa i największy mówca grecki; zdawał sobie sprawę z zagrożenia jakie stanowiła Macedonia dla Grecji; Demostenes był zwolennikiem ustroju demokratycznego w przeciwieństwie do swojego nauczyciela (Isokrates - zwolennik oligarchii)

-Wraz z upadkiem niepodległości greckiej zniknęły też warunki do rozwoju wymowy politycznej.

Uwielbienie dla magii słowa i sztuczek retorycznych zaciążyło również w wieku IV na historiografii greckiej.

- Filozofia: - cynicy i hedonicy

- Platon

- Arystoteles

- Matematyka i nauki ścisłe - w dziedzinie nauk ścisłych szkoła Arystotelesa otwiera nową epokę, której rozkwit przypadnie na okres hellenistyczny. W dziedzinie matematyki położyła ogromne zasługi Akademia Platońska. Udoskonalono metodę analityczną oraz stworzono nową definicję proporcjonalności, wynaleziono asymptoty hiperboli. Matematyka kwitła w szkole pitagorejskiej mając swego najwybitniejszego przedstawiciela w osobie Archytasa, który według starożytnych był twórcą naukowej mechaniki. W dziedzinie astronomii - system sfer heliocentrycznych, w geografii - twierdzenie o kulistości ziemi i jej obwód.

O rozwoju medycyny świadczy urywek pisma lekarza - Dioklesa z Karystos, zawierający dokładne wskazówki dokonywania rozkładu zajęć dziennych w ten sposób by zachowac zdrowie o każdej porze roku. Pisemko to zawierało przepisy dotyczące higieny ciała, diety, organizacji pracy i odpoczynku.

Poza medycyną kwitła szarlataneria i zabobon.

V. EPOKA HELLENISTYCZNA

- Życie greckie w nowych państwach hellenistycznych które powstały na gruzach monarchii Aleksandra Wielkiego, miałom odmienny charakter od życia dawnej polis greckiej w epoce klasycznej. Zarówno w Egipcie jak i w Syrii Grecy stanowili znikoma miejszośc.

- Egipt hellenistyczny - główną podstawą ekonomiczną państwa były dochody z ziem królewskich na której pracowali wolni ale pozbawieni opuszczania swej siedziby chłopi egipscy. Mieszkali oni w osadach położonych na pagórkach dookoła terenów zatapianych przez Nil, w samodzielnych gminach, pracując pod ścisłą kontrolą miejscowej administracji, która kierowała procesem wytwórczym.
Słabość państwa, silny nacisk fiskalny przy wyczerpaniu siły płatniczej ludności doprowadził już w końcu wieku III do trwających przez dwadzieścia lat powstań ludności egipskiej.

- W Egipcie istniała także licznie reprezentowana ludnośc miejska. Uprzywilejowanych miast greckich było niewiele, o wiele więcej było miast zamieszkałych przez Egipcjan. Ton nadawali miastu właściciele ziemscy, których dobra leżały w pobliżu, obok nich żyła ludnośc trudniąca się rzemiosłem i handlem.

W miastach egipskich produkuje się najrozmaitsze towary, przede wszystkim tkaniny lniane i wełniane, szkło, papirus, wyroby z drzewa, brązu i żelaza, a także wyroby jubilerskie.

- Aleksandria - ośrodek życia greckiego; położona jak mówiono `przy Egipcie'; olśniewała bogactwem i wspaniałością; Aleksandria była ośrodkiem życia umysłowego i naukowego, gimnazjony, palestry, teatry i stadiony, e świat grecki został przeniesiony nad Nil, Grecy chcieli zachować taki styl życia jak w ojczyźnie.
O ocenie człowieka decydowało bogactwo, stanowisko i wykształcenie. Hellenem mógł się stać każdy kto nauczył się poprawnie władać greczyzną.

Przenikanie kultur - helleńskiej i orientalnych - postępowało dośc szybko, zwłaszcza na terenie kultów religijnych.

- Państwo Seleukidów - państwo to pod wieloma względami przypominało państwo Ptolemeuszów. Sieć miast grecko-macedońskich miała stanowić podporę nowej monarchii, w któ®ej obok siebie istniałyby najrozmaitsze elementy etniczne. W rezultacie świadomej polityki kolonizacyjnej Seleukidów zaludniła się Grekami i Macedończykami nie tylko Syria, gdzie powstały wspaniałe miasta greckie, lecz także Mała Azja, a nawet inne miejsca dalej na wschód.

- Państwo Seleukidów oparte na nielicznej warstwie grecko-macedońskiej, było podobnie jak państwo Ptolemeuszów wewnętrznie słabe i podzieliło los innych państw hellenistycznych.

- Grecja macierzysta i wyspy - Ustawiczne wojny, uniezależnienie się od terenów wschodnich i, co za tym idzie, kurczenie się greckiego eksportu, konkurencja taniej pracy niewolników i zmniejszająca się ustawicznie siła nabywcza ludności, walki rewolucyjne wstrząsające wieloma miastami-państwami oto rysy charakterystyczne dla historii Grecji macierzystej.. Znaczenie dla kultury greckiej posiadają w Grecji macierzystej jeszcze tylko Ateny, miasto filozofów i tradycyjnych, mało oryginalnych szkół rzeźbiarskich.

Bardzo dobrze rozwija się Rodos.

- Nastanie nowej epoki widoczne jest przede wszystkim w dziedzinie religii i kultów religijnych. Obok czczonych już od dawna bóstw znajdują Grecy na Wschodzie liczne kulty orientalne i starają przyswoić je sobie drogą utożsamiania nowo poznanych bóstw z dawnymi greckimi. Tak więc w Egipcie zostaje przyswojony kult boga Sarapisa utożsamiany przez Greków z Zeusem; na terenie Syrii zhellenizowany zostaje kult bogini Atargatis, w Pergamonie kultem oficjalnym staje się kult frygijskiej Kybeli, Matki Ziemi identyfikowanej z Afrodytą lub Artemidą. Wszystkie wschodnie zhellenizowane religie mają przeważnie charakter mistyczny i ekstatyczny.

Wiele misteriów przeniesiono do Aleksandrii.

Elementem łączącym wszystkie grupy etniczne w monarchii hellenistycznej miał być także kult panującego.

- nie tylko nowe religie miały przynieść ukojenie i pociechę w epoce burzliwej i pełnej sprzeczności wewnętrznych. Dla warstw zamożnych podjęła się tego filozofia zajmując się przede wszystkim problemami etycznymi. Wychodziła ona z założenia że największym dobrem jest szczęście jednostki i starała się wyjaśnić jego istotę pouczając zarazem, jak można je osiągnąć.

- Filozofia - stoicy

- epikurejczycy

- sceptycyzm

- nauki ścisłe i humanistyczne - zarówno Akademia Platońska, jak i nowo powstałe szkoły filozoficzne interesowały się przede wszystkim zagadnieniami czysto filozoficznymi, wśród których na pierwsze miejsce wysunęły się zagadnienia etyczne. W arystotelesowskim Perypacie natomiast pod wpływem mistrza uprawiano nauki przyrodnicze i humanistyczne.

Dokonano wielu odkryć w dziedzinie botaniki i zoologii.

Heraklejdes z Pontu wystąpił w dziedzinie astronomii z twierdzeniem że Wenus i Merkury krążą wokół słońca a wszystkie inne planety dookoła ziemi.

Ptolemeusz Filadelfa wykazywał istnienie próżni między atomami.

Ożywiona działalność panowała także w dziedzinie nauk humanistycznych. Dikajarch był autorem pierwszej historii kultury greckiej, gdzie wypowiadał tezę o ewolucji ludzkości od stanu pierwotnego, poprzez epokę pasterską do epoki rolniczej. Był również autorem dzieła o najlepszym ustroju państwowym.

- Nauka w Aleksandrii - szkołą Arystotelesa posiadająca olbrzymią bibliotekę, organizująca naukową pracę zespołową miała stać się prototypem instytutów naukowych, które powstały wieku III w Aleksandrii. Szkoła w Aleksandrii była nie tylko samym gmachem wyposażonym w wielką salę, w której odbywały się wspólne posiłki uczonych, nie tylko pense, które im płacono lecz przede wszystkim biblioteka, ogród botaniczny i zoologiczny, pracownie chirurgiczne i obserwatoria astronomiczne oraz wielki napływ uczonych doprowadził do tego że w wieku III Aleksandria stała się głównym ośrodkiem naukowym greckim zarówno w dziedzinie matematyki, astronomii, geografii jak i nauk humanistycznych.

- matematyka - w Aleksandrii w tej dziedzinie działał Euklides, autor dzieła „Elementy geometrii” - wielkość tego dzieła opierała się na naukowych osiągnięciach poprzedników Euklidesa, nie polegała na nowości twierdzeń ale na jasności, jednolitej terminologii i systematycznym układzie.

Archimedes - jeden z najgenialniejszych matematyków i fizyków; z licznych jego twierdzeń szczególnie znane odnoszą się do kuli; znał zasady rachunku różniczkowego, był twórcą teoretycznej mechaniki, zajmował się także astronomią, skonstruował planetarium i globus, był wynalazcą śruby wodnej.

Innym znanym świetnym matematykiem ówczesnym był Apollonios z Perge.

Mimo że w wieku II nastąpił upadek twórczości w dziedzinie nauk ścisłych to matematyka nie upadła zupełnie, wskazują na to nazwiska wielu szeregu badaczy.

Geografia - wyprawy Aleksandra Wielkiego rozszerzyły znacznie zakres wiadomości geograficznych. Towarzyszący Aleksandrowi specjalni urzędnicy odmierzali odległości na głównych drogach zdobywanego państwa perskiego, ponadto wielu uczestników podróży pozostawiło opisy podróżnicze. Wysoki poziom matematyki zachęcał do podjęcia badań nad geografią matematyczno-fizyczną i dostarczenia nowego obrazu świata. Zadania podjął się Erastotenes z Kyreny, którego uważamy za twórcę geografii matematycznej i fizycznej. Wyznaczył równik, południki i równoleżniki. Dokonał pomiaru południka i obwód ziemi. Zasługą jego jest nowa metoda pomiarów, polegająca na obliczaniu szerokości geograficznej na podstawie danych astronomicznych.

Astronomia - postęp na polu matematyki i zdobycze w zakresie mechaniki sprzyjały postępowi astronomii. W Aleksandrii w obserwatorium astronomicznym prowadzono regularne obserwacje. Astronomowie przyjąwszy babiloński podział dnia i nocy na godziny wprowadzili go na teren grecki. Z Babilonu przyjęto również system sześć dziesiętny zarówno w nauce jak i w życiu praktycznym. Koło zaczęto dzielić na 360 stopni, stopień na 60 minut a minutę na 60 sekund. Arystarch próbował ustalić matematycznie wielkość i odległość słońca i księżyca od ziemi.
Seleukos pierwszy objaśnił poprawnie zjawisko przypływu i odpływu morza. Hipparchos wynalazł wiele instrumentów astronomicznych , zebrał także cenny materiał grecki odnoszący się do planet i skorygował dotychczasowe wyniki badań. Ustalił on także dokładniej długość roku słonecznego, ułożył katalog gwiazd stałych i rozbudował trygonometrię.

W III wieku astronomia i matematyka antyku osiągnęła szczytowy rozwój.

Technika - pełnemu wykorzystaniu zdobyczy technicznych i dalszemu ich doskonaleniu nie sprzyjał ustrój oparty na pracy niewolniczej; wobec taniej siły roboczej nie opłacało się wprowadzać maszyn. Postęp techniczny nie znalazł zastosowania w produkcji ale ustawiczne wojny domagały się udoskonaleń technicznych w dziedzinie broni. W epoce klasycznej zdobywano miasta przeważnie głodem lub zdradą. W epoce hellenistycznej wynaleziono machiny oblężnicze i wykazano wielką pomysłowość w konstrukcji dział, zarówno katapult jak i pet robolów miotających kamienie i ogromne belki. Pojawiały się także wynalazki w dziedzinie porozumiewania się na odległość: telegraf wodny, podawanie sygnałów za pomoca pochodni.

Skonstruowano także zegary wodne, pompę ssąco-tłoczącą, organy hydrauliczne oraz sikawkę przeciwogniową, turbinę wodną, turbinę parową, drogomierze. Wszystkie te wynalazki świadczą o wielkiej pomysłowości, ale nie znalazły one zastosowania w produkcji i nie odebrały żadnej roli w postępie gospodarki.

Zasadniczy postęp zaznaczył się w medycynie III wieku - sekcja zwłok, odkrycia w dziedzinie anatomii i fizjologii. Herofilos opisał rolę i znaczenie systemu nerwowego, ustalił także że nerwy mają połączenie z rdzeniem i odróżnił nerwy od ścięgien. Bardzo ważne były tez jego badania dotyczące anatomii oka, wątroby a przede wszystkim mózgu. Stał się twórcą nauki o pulsie.

W III wieku wyróżniono także nerwy czuciowe i ruchowe, opisano także anatomicznie serce.

- powstanie filologii - impuls do powstania filologii daje biblioteka aleksandryjska, założona prze Ptolemeusza Sotera. Ptolemeusz rozsyłał na wszystkie strony agentów by skupowali rękopisy. Chęć posiadania jak największej ilości egzemplarzy skłaniała go nawet do nieuczciwości. W tak wielkiej bibliotece wysunęła się potrzeba katalogowania, teskty wymagały objaśnień gramatycznych i rzeczowych. W ten sposób z praktycznych potrzeb bibliotekarskich powstaje filologia.

---