RENESANS (od XIV w. do XVI w. w Europie Zach. Od XV w. do XVII w. w Polsce)

0. Model cz�owieka i obywatela w tw�rczoœci M. Reja, A.F. Modrzewskiego i J. Kochanowskiego

0. Koncepcje naprawy kraju wed�ug A.F. Modrzewskiego i Piotra Skargi.

0. Renesansowoœ� fraszek

0. Pieœni - filozofia �ycia

0. Treny - dramat ojca, poety, filozofa

0. Shakespeare - cechy dramatu

0. Nurty

Model cz�owieka i obywatela w tw�rczoœci M. Reja, A.F. Modrzewskiego i J. Kochanowskiego

M. Rej w dialogu „Kr�tka rozprawa mi�dzy trzema osobami, Panem, W�jtem a Plebanem" krytykuje stosunki mi�dzyludzkie. Wst�p zach�ca czytelnika do refleksji. Autor zarzuca du-chowie�stwu pych�, lenistwo, chciwoœ�, zaniedbywanie obowi�zk�w, nie odprawianie poran-nych mszy i czynienie jarmark�w z odpust�w. Ukazuje szlachcica rozrzutnego, d���cego do w�adzy, g�upiego. Szlachta nie interesuje si� sprawami ch�opa. Rej godzi w ciemnot�, zacofa-nie stanu ch�opskiego. Jest jednak przeciwny pa�szczyŸnie. Spo�ecze�stwo okreœla - „Ksi�dz pana wini, pan ksi�dza, a nam prostym zewsz�d n�dza".

„�ywot cz�owieka poczciwego" ma charakter parenetyczny, sk�ada si� z 3 ksi�g poœwi�co-nych �yciu szlachcica od dzieci�stwa do staroœci. Egzemplum ziemianina stanowi ten, kt�ry nie tylko przynale�y do swego stanu, lecz stara si� wype�nia� codzienne obowi�zki z rozs�d-kiem, cnot� i uczciwoœci�. Rej za obowi�zek uwa�a s�u�b� obywatelsk�. Bogactwo rodzi py-ch� i pochlebc�w - szlachcic powinien by� sprawiedliwy, unika� materialnych po��da� i gniewu. Autor ukazuje umi�owanie do �ycia zgodnego z cyklami natury (epikureizm). Ziemia-nin odczuwa radoœ�, gdy wraz z rodzin� przechadza si� w ogrodzie czy sadzie. Gospodarz korzysta z bogactw przyrody - uprawy roli, �owiectwa. U kresu �ycia odczuwa zadowolenie z dzieci, wnuk�w, oczekuje œmierci bez dramatycznych rozterek, gdy� „pok�j czyni� na ziemi".

A.F. Modrzewski odwo�ywa� si� do Biblii i filozofii staro�ytnych (Platona, Cycerona). G�o-si�, i� obywatele (r�wnie� w�adca) powinni by� r�wni wobec prawa. Wykazywa� koniecznoœ� kszta�cenia m�odzie�y. Edukacja mia�a by� podporz�dkowana instytucji œwieckiej. Zniesione winny by� powinnoœci feudalne. Modrzewski by� zwolennikiem pacyfizmu - tylko udzia� w walce obronnej by� szczytnym obowi�zkiem.

J. Kochanowski w „Pieœni XIX" („Pieœ� o dobrej s�awie") zaznacza, i� B�g odr�ni� ludzi od zwierz�t, daj�c im rozum i mow�, Dlatego te�, ka�dy winien s�u�y� krajowi poprzez swe talenty (stoicyzm). Kto ma dar wypowiadania si�, powinien poucza� innych. Kto jest m�ny - walczy� w obronie wiary i ojczyzny. Wi�ksz� wartoœ� ma oddanie �ycia za s�aw�, ni� œmier� w zapomnieniu. „Pieœ� XII" ujmuje cnot� jako dobro najwy�sze obywatela. Apel walki, wy-zbycia si� egoizmu, Kochanowski skierowa� w „Pieœni o spustoszeniu Podola", po kl�sce Pol-ski z Turcj�. Okreœla postaw� Polaka - „przed szkod�, i po szkodzie g�upi". We fraszce „O kaznodziei" krytykuje ob�ud� duchowie�stwa, kt�re g�osi idea�y, tylko z powodu wynagrodze-nia. Ksi�a nie chc� �y� wed�ug przykaza�. Pija�stwo, sk�onnoœ� do biesiad, atakuje utw�r „O doktorze Hiszpanie". Model �ycia renesansowego humanisty prezentuje fraszka „Do g�r i la-s�w". Podmiot wspomina podr�e (Francja, Niemcy, W�ochy) oraz �ycie �aka, rycerza, dwo-rzanina i ksi�dza. Cz�owiek powinien korzysta� z chwili. „O �ywocie ludzkim" stwierdza, i� dobra ziemskie s� przemijaj�ce, poniewa� œwiatem i cz�owiekiem w�ada Fortuna.

Koncepcje naprawy kraju wed�ug A.F. Modrzewskiego i Piotra Skargi.

Traktat „O poprawie Rzeczypospolitej" A.F. Modrzewskiego sk�ada si� z pi�ciu ksi�g. W ksi�dze „O obyczajach" mowa jest o senatorze, kt�rego s�dy powinny opiera� si� na uczci-woœci, rozumie, prawie moralnym i boskim. Poruszony zostaje problem kary za zab�jstwo. Modrzewski pot�pia sytuacj�, w kt�rej szlachcic za zabicie ch�opa p�aci grzywn�, a odwrotnie - ch�op - kar� œmierci. Podobny problem - odpowiedzialnoœci przed prawem, ze wzgl�du na przynale�noœ� stanow� - porusza w cz�œci „O prawach". Bogaty szlachcic i plebejusz pobili mniej zamo�nego szlachcica, doprowadzaj�c do jego œmierci. S�d nie mia� prawa ukara� obu zab�jc�w - stracono ch�opa, a szlachcic pozosta� wolny. Ksi�ga „O wojnie" wyra�a dezapro-bat� wobec zniszcze� wojennych. Twierdzi, �e ofiarami wojny s� najubo�si, a ci kt�rzy s� jej sprawcami (mo�now�adcy) nie ponosz� wi�kszych szk�d. �adne korzyœci nie usprawiedliwiaj� szk�d jakie przynosi wojna. Cz�œ� „O koœciele" prezentuje pogl�d, i� w soborze powinni uczestniczy� nie tylko duchowni, ale i œwieccy. Delegowani musz� mie� gruntowne wykszta�-cenie i wyzby� si� stronniczoœci, gdy� podejmuj� decyzje istotne dla ca�ego spo�ecze�stwa Koœcio�a. W ksi�dze „O szkole" apeluje o finansowanie oœwiaty. Wyra�a pogl�d, �e nauczy-ciel winien by� wynagradzany na r�wni z lekarzami, prawnikami.

Modrzewski, podobnie jak autor „Pochwa�y g�upoty", Erazm z Rotterdamu, wierzy w pier-wotn� dobro� natury ludzkiej, kt�r� udoskonala rozum, wiara i karnoœ� wobec przykaza� bo-skich. Frycz stworzy� optymistyczn� wizj� pa�stwa sprawnie funkcjonuj�cego, dzi�ki silnej w�adzy. Mia�a by ona kontrolowa� zlaicyzowane szkolnictwo, piecz� nad ch�opami, prawo-rz�dnoœ�, tolerancj� religijn�. Autor domaga� si� od��czenia Koœcio�a polskiego od papiestwa i ograniczenia jego roli w pa�stwie. Traktat prezentuje tendencje demokratyczne.

Piotr Skarga w oœmiu „Kazaniach sejmowych" ukazuje szeœ� chor�b Rzeczypospolitej. Pierwsza - brak mi�oœci do kraju, dbanie o w�asne sprawy; druga - niezgoda polityczna i spory s�siedzkie; trzecia - lekcewa�enie religii i tolerowanie herezji; czwarta - os�abienie w�adzy kr�lewskiej; pi�ta - nieprzestrzeganie prawa; sz�sta - „grzechy jawne" (m�ob�jstwo, pa�sz-czyzna, grabie� d�br publicznych, marnotrawstwo maj�tku na biesiady, stroje). Autor nawi�-za� do pieœni Horacego, przyr�wnuj�c Rzeczpospolit� do okr�tu. Skarga by� jezuit�; przeciw-nikiem reformacji. Pogl�dy jego by�y radykalne. Domaga� si� pe�ni w�adzy dla Zygmunta III, odebrania sejmowi ustawodawstwa, usuni�cia protestant�w z �ycia politycznego, uniewa�nie-nia konfederacji warszawskiej, zwi�kszenia roli katolicyzmu jako podstawy moralnoœci.

Renesansowoœ� fraszek

Fraszka - (w�. Frascio) - ga��zka, figlik, facecja - kr�tki, �artobliwy utw�r, wywodz�cy si� od staro�ytnego epigramatu. J. Kochanowski podejmuje szeroki kr�g tematyczny: �ycie dworskie („Do g�r i las�w"), kobiety i mi�oœ� („Do dziewki", „Raki", „Do Hanny"), przyroda („Na lip�"), przywary ludzkie („O kapelanie", „Na nabo�n�"), wydarzenia w kraju („Na sokalskie mogi�y", „Na most warszewski"), tw�rczoœ� („Do fraszek", „Na dom w Czarnolesie"), refleksje („Do snu").

Ich renesansowoœ� polega na podporz�dkowaniu idei humanizmu. Zgodnie z duchem reformacji wyra�aj� refleksje na temat narodu; patriotyzmu. Autor wykorzystuje filozofi� stoick� i epikurejsk�. Nawi�zuje do w�tk�w i postaci mitologicznych (Labirynt, Fortuna, Ariadna, Proteus). Fraszki cechuje bogactwo formy (r�nice w rozmiarze wiersza od 5- do 13-zg�oskowca, stosowanie przerzutni, uk�adu stroficznego lub wiersza stychicznego, ci�g�ego). Kochanowski pos�uguje si� kalamburem - wieloznacznoœci� wyraz�w. Istnieje r�norodnoœ� nastroj�w (�art, satyra, refleksja).

Pieœni - filozofia �ycia

Gatunek pieœni wywodzi si� ze staro�ytnoœci. Jest utworem zrytmizowanym o r�nej tema-tyce - patriotycznej, obywatelskiej, refleksyjnej, filozoficznej, dzi�kczynnej.

„Pieœ� IX" („Chcemy sobie by� radzi") odwo�uje si� do filozofii epikurejskiej. Szcz�œcie cz�owieka polega na doznawaniu przyjemnoœci - obraz biesiady przy winie i muzyce. Wobec ulotnoœci szcz�œcia, nale�y z niego korzysta� nie zwa�aj�c na przysz�oœ�, kt�r� zna tylko B�g. Kochanowski upomina, aby wykorzystywa� �ycie umiarkowanie i rozwa�nie. Cz�owieka nur-tuje nie daj�cy przewidzie� si� rozumem los, zmienne szcz�œcie - Fortuna. Nie mo�e uwolni� si� spod jej œlepych praw. Samotna walka z losem jest niemo�liwa - cz�owiek powinien zaufa� Bogu, jako przeznaczeniu. Celem �ycia jest „szcz�œcie stateczne", osi�gni�te przez cnot�.

„Pieœ� IX" („Nie porzucaj nadzieje") nawi�zuje do filozofii stoickiej. Postawa wobec �ycia nie powinna by� zale�na od okolicznoœci; od otoczenia. Cz�owiek prze�ywa cierpienie, kt�re jednak kiedyœ mija, nadchodz� lepsze dni. Jednostka zdana jest na dzia�anie Fortuny - prze-mijanie. Przemiany p�r roku obrazuj� cykliczn� radoœ� i trosk� ludzk�. Aby cz�owiek by� szcz�œliwy - musi cierpie�. Wiara mo�e sprawi�, i� los b�dzie si� uk�ada� w szcz�œcie.

Pochwa�� spokojnego �ycia na wsi zawiera „Panna XII" („Wsi spokojna, wsi weso�a, kt�ry g�os twej chwale zdo�a") - Kochanowski uwa�a, i� cz�owiek �yje uczciwie, pobo�nie i bez-piecznie. Dalekie s� tu problemy dworu, wypraw podr�nik�w. Uwag� skupia praca na roli, w sadzie, pasiece lub jako pasterz. Zapewnia ona radoœ� obcowania z przyrod� (�owienie ryb, myœlistwo, s�uchanie odg�os�w natury) oraz dostatek. M�odzie� przebywaj�c na wsi zdoby-waj� szacunek dla innych i przywykaj� do skromnego, umiarkowanego �ycia.

Treny - dramat ojca, poety, filozofa

„Tren I" wprowadza w cierpienie ojca po stracie 2,5-letniej Urszulki. Istnieje nagromadze-nie s��w nacechowanych emocjonalnie (p�acze, �zy, troski, wzdychania, �ale, frasunki). Od s��w „pr�no p�aka�" podmiot rozwa�a, czy przyj�� postaw� zwyk�ego cz�owieka - ukazywa� b�l, czy zgodnie z filozofi� stoick� t�umi� prze�ycia.

„Tren VI" dokonuje hiperbolizacji talentu tw�rczego Urszuli. Ojciec przyr�wnuje j� do Safo-ny. Mia� nadziej�, i� c�rka przejmie lutni� poetyck�. Przedstawione zostaje po�egnanie dziec-ka z rodzicami.

„Tren IX" odwo�uje si� zn�w do filozofii stoickiej - „m�droœci". Podmiot w�tpi w jej praw-dziwoœ�. Rozum nie daje wewn�trznej harmonii wobec cierpienia. Kochanowski wykazuje, i� cz�owiek nie jest w stanie wyzby� si� swej wra�liwej natury - prze�ywa œmier� c�rki jak wielu innych ludzi. Podobnie w „Trenie XI" cnota jest fraszk�, czymœ b�ahym.

„Tren X" ujawnia kryzys religijny. Podmiot pyta o spos�b pozagrobowego istnienia. Brak jest na nie odpowiedzi ze strony system�w chrzeœcija�skiego, plato�skiego i mitologicznego. Po-jawiaj� si� okreœlenia miejsc ostatecznych: „raj", „czyœciec", „miejsce nadniebne", „szcz�œliwe wyspy", „zdr�j niepomny". Kochanowski nawi�zuje do plato�skiego motywu powrotu dusz po œmierci, do miejsc w kt�rych przebywa�a przed wcieleniem. Wreszcie w�tpi w byt poza-grobowy („Gdzieœkolwiek jest, jeœliœ jest"). W „Trenie XI", autor, stosuj�c przerzutni� („�a�oœci! Co mi czynisz? Owa ju� oboje mam straci�: i pociech�, i baczenie swoje?"), zmie-nia postaw�; pragnie wyjœ� z kryzysu. Oniryczny „Tren XIX" ukazuje matk� poety, trzymaj�c� na r�kach Urszul�, pocieszaj�c� i wzywaj�c� do r�wnowagi mi�dzy rozumem i emocjami.

Tren jest gatunkiem biblijnym. By� zastrze�ony dla os�b znanych i zas�u�onych. Kochanowski jako renesansowy indywidualista zerwa� z t� regu��. Idealizuje c�rk� - s�owik, oliwka, Safona. Dziecko jest impulsem do rozrachunku z wiar� w �ad �ycia, w cnot�. Prowadzi go do buntu; przekonania o kl�sce niezawinionej, cnocie nie nagradzanej. Postawa ojca zmienia si� - ko-chaj�cy, cierpi�cy, trac�cy idea�y, powracaj�cy do r�wnowagi duchowej.

Shakespeare - cechy dramatu

W. Shakespeare jest autorem dramatu „Makbet". G��wny bohater i jego przyjaciel Banko wygrali bitw� z Norwegami. Czarownice przepowiedzia�y, i� Makbet zostanie panem Kawdo-ru, nast�pnie kr�lem, a potomkowie Banka obejm� tron p�Ÿniej. W podzi�kowaniu za obron� ojczyzny, kr�l Szkocji, Dunkan, nada� Makbetowi funkcj� namiestnika oraz postanowi� z�o�y� mu wizyt� na zamku. Lady Makbet dowiedzia�a si� o przepowiedni i nak�oni�a m�a do za-b�jstwa kr�la. Makbet pope�ni� zbrodni�, kt�ra zrodzi�a w nim przera�enie i za�amanie. Win-nymi spisku stali si� synowie Dunkana, Malkolm i Donalbein oraz s�u�ba. Makbet postanowi� zabi� Banka i jego syna. Ten ostatni zdo�a� uciec. Makbet po kolejnej przepowiedni, stwier-dzi�, i� musi kroczy� drog� zbrodni - wyda� polecenie zabicia �ony i dzieci Makdufa. Oddzia�y angielskie wraz z Makdufem, Malkolmem i jego wujem Siwardem uderzy�y na zamek. Makbet zgin�� z r�k Makdufa, a kr�lem Szkocji zosta� Malkolm.

Dramat el�bieta�ski sprzeciwia� si� klasycznym regu�om: �ama� zasad� trzech jednoœci (miejsca, czasu i akcji), wprowadzi� scen� zbiorow�, zrezygnowa� z ch�ru. Kompozycja opie-ra�a si� na podziale na akty i sceny (bez prologu i epilogu). Tematyka zaczerpni�ta by�a z hi-storii, nie z mitologii. Wprowadzono sceny drastyczne (ukazuj�ce emocje). Z�amana zosta�a zasada decorum (j�zyk sta� si� potoczny, komizm po��czony z powag�). Dramat szekspirow-ski pos�uguje si� elementami fantastycznymi. Zawiera przes�anie moralne. Budzi uczucia i wyobraŸni�, antyczny - katharsis - litoœ� i trwog�. Bohatera nie cechuje fatum, ma mo�liwoœ� œwiadomego, wolnego wyboru. Jest on sk��cony z otoczeniem i sumieniem. Makbet to posta� dynamiczna - pocz�tkowo wzorowy rycerz, p�Ÿniej ��dza w�adzy prze�amuje osobowoœ� i czyni z niego zdrajc�. Zbrodnia poci�ga za sob� kolejne przest�pstwa, zostaje s�usznie ukara-na. W dramacie antycznym posta� jest statyczna, kieruje si� altruizmem, ponosi kar� niewin-nie. Bohatera cechowa� apsychologizm - zmiennoœ�, �atwoœ� popadania w skrajne emocje - od wiernoœci do zdrady, od mi�oœci do nienawiœci.

Nurty

Humanizm - d��enia do wszechstronnego rozwoju osobowoœci, badania w�asnych prze�y� poprzez poznanie kultury staro�ytnej i przejmowanie z niej wzorc�w post�powania i tw�rczo-œci. Humanizm podnosi� godnoœ� cz�owieka. Odst�powa� od œredniowiecznego teocentryzmu. Za podstaw� nauki uznawa� poszukiwanie praw rz�dz�cych jednostk�; odpowiedzi na pytanie - kim jest cz�owiek? Pr�d ten doprowadzi� do zainteresowania �acin� (wzorzec Platona, Cyce-rona). Zrodzi� si� typ poeta doctus. Zacz�to przek�ada� Bibli� na j�zyki narodowe. Humanizm wsp�istnia� z nauk� Koœcio�a na p�aszczyŸnie zgody - irenizmu. (J. Kochanowski „Fraszki", „Pieœni")

Reformacja - ruch zapocz�tkowany przez Marcina Lutra, kt�ry w 1517r. w Wittenberdze og�osi� 95 tez atakuj�cych Koœci� (udzielanie odpust�w). D��y� do wprowadzenia zmian w Koœciele, zakwestionowano dogmaty. Doprowadzi� do powstania niezale�nych od papiestwa wyzna� chrzeœcija�skich, niekatolickich. Reformacja stworzy�a wizerunek cz�owieka zagro�o-nego samotnoœci�, psychicznie rozdartego mi�dzy Bogiem, a szatanem; dusz� i cia�em. J. Kalwin da� pocz�tek teorii predestynacji - B�g przeznacza cz�owieka do zbawienia, albo po-t�pienia, niezale�nie od jego stara�. Ruch przyczyni� si� do przemian spo�ecznych (A.F. Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej", M. Rej „Kr�tka rozprawa ...").

Epikureizm - etyka hedonistyczna - szcz�œcie polega na doznawaniu przyjemnoœci. Epikur wyr�nia dwa rodzaje przyjemnoœci - pozytywn�, kt�ra zale�y od okolicznoœci oraz negatywn�, kt�rej istot� jest ataraksja - absolutny spok�j i brak trosk. Szcz�œcie mo�na osi�gn�� przez rozum i cnot�. Has�o epikurejczyk�w - korzystaj z chwili, „carpe diem". Celem filozofii jest uwolnienie cz�owieka od l�ku przed bogami i œmierci�.

Stoicyzm - Zenon z Kition opiera� si� na materializmie i racjonalizmie, uznawa� jeden byt, materi� oraz poznanie rozumowe. Stoicy przej�li od Sokratesa przekonanie o powi�zaniu szcz�œcia, cnoty i rozumu. Dobro najwy�sze - szcz�œcie - stanowi cnota, kt�ra jest celem sama w sobie. �y� cnotliwie znaczy uniezale�ni� si� od okolicznoœci zewn�trznych, wyrzec si� d�br przemijaj�cych, zapanowa� nad s�aboœciami, �y� zgodnie z natur�. Natura jest rozumna, har-monijna. Absolutnej wolnoœci m�g� dost�pi� tylko m�drzec. Postaw� stoick� cechuje powaga, rygoryzm. Spo�ecze�stwo, stoicy traktuj� jako organizm, w kt�rym ka�dy ma okreœlone obo-wi�zki. Celem filozofii jest rozwini�cie cnoty i osi�gni�cie szcz�œcia.

Antropocentryzm - ��czy si� z humanizmem, sztuka i nauka skupia�a si� na sprawach spo-�ecznych gospodarczych, cywilizacyjnych. Istnia�a potrzeba poznania siebie, wewn�trznych prze�y�, zamanifestowania w�asnych mo�liwoœci. Zaciekawienie œwiatem doprowadzi�o do odkry� geograficznych (M. Kopernik „De revolutionibus orbium caelestium"), rozwoju ana-tomii, tworzenia wynalazk�w. Epok� cechowa� kult rozumu.

---