MATERIAŁ EDUKACYJNY

MIĘDZYNARODWE PRAWO HUMANITARNE

Materiał przeznaczony dla nauczycieli przysposobienia obronnego.

Szanowni Państwo,

Oddajemy w Państwa ręce dyskietkę zawierającą informacje z zakresu międzynarodowego prawa humanitarnego (MPH) oraz organizacji Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, które mają pomóc w prowadzeniu i uatrakcyjnieniu lekcji przysposobienia obronnego dotyczących tej tematyki.

Mamy nadzieję, że zawarte tutaj wiadomości oraz propozycje metod aktywizujących zostaną przez Państwa wykorzystane i będą stanowiły dla uczniów istotną pomoc w zapamiętaniu podstawowych zagadnień.

Do dyskietki dołączamy krótką ankietę, którą prosimy wypełnić i przesłać do Ośrodka Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego. Pomoże nam to utrzymywać kontakty z Państwem, realizować nowe pomysły i uzupełniać już istniejący materiał o nowe informacje.

Wydanie dyskietki sfinansował Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. Uznał on, że upowszechnianie wiedzy na temat prawa humanitarnego, zwłaszcza wśród młodzieży jest bardzo ważnym zadaniem w czasach niepokojów, napięć i konfliktów zbrojnych toczących się dziś na całym świecie.

Dyskietkę opracowali:

Krystyna Konczanin - metodyk

Stanisław Kozłowski - nauczyciel p.o.

Marta Kuśmierska - ZG PCK

Marta Marszang - Piszkiewicz - ZG PCK

Paweł Mikłaszewicz - ZO PCK

Elżbieta Mikos - Skuza - Uniwersytet Warszawski

Joanna Nowakowska - Małusecka - Uniwersytet Śląski

Katarzyna Słaboń - wolontariusz PCK

Współpraca:

Maciej Głogowski - wolontariusz PCK

Aneta Hołowczak - wolontariusz PCK

Bartłomiej Kokoszka - wolontariusz PCK

Piotr Pawłowski - wolontariusz PCK

SPIS TREŚCI strona

I CELE ........................................................................................................4

II BLOK INFORMACYJNY .........................................................................5

III MATERIAŁ DYDAKTYCZNY ................................................................6

1. Czym jest międzynarodowe prawo humanitarne? ................................6

2. Podstawowe reguły międzynarodowego prawa humanitarnego stosowane w konfliktach zbrojnych. ...................................................7

3. Dokumenty międzynarodowego prawa humanitarnego. .......................8

1. Konwencje genewskie z 1949 roku. ...............................................8

1. I i II konwencja genewska. .........................................................9

2. III konwencja genewska. ............................................................9

3. IV konwencja genewska. ..........................................................10

4. Zasady ogólne wspólne dla czterech konwencji. .......................11

2. Protokoły dodatkowe z 1977 roku do konwencji genewskich. .......11

1. Protokół dodatkowy I. ............................................................11

2. Protokół dodatkowy II. ...........................................................12

3. Zasady ogólne, wspólne dla protokołów dodatkowych I i II z 1977 roku do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r. ..................12

4. Inne dokumenty międzynarodowe współtworzące współczesne prawo humanitarne. ....................................................................................13

4. Przykłady naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego - kazusy. .......................................................................................................15

5. Wielokulturowy wymiar prawa humanitarnego. .................................22

6. Odpowiedzialność za nieprzestrzeganie międzynarodowego prawa humanitarnego. ................................................................................24

7. Cele i zadania Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. ..........29

IV METODYKA .........................................................................................33

ANKIETA ...................................................................................................40

I CELE.

Główne cele jakie postawiliśmy sobie opracowując materiał, który oddajemy w Państwa ręce, obejmują kształtowanie:

• wiedzy

• umiejętności

• postawy ucznia

w zakresie międzynarodowego prawa humanitarnego.

W zakresie wiedzy - uczeń powinien znać:

• pojęcie MPH,

• zadania MPH,

• podstawowe reguły MPH,

• nazwy podstawowych dokumentów MPH,

• cele i zadania Czerwonego Krzyża.

W zakresie umiejętności - uczeń powinien umieć:

• samodzielnie rozwiązać proste kazusy,

• wskazać przykłady stosowania i naruszeń MPH (np. na podstawie informacji przekazywanych w mediach),

• podać przykłady ukarania za naruszenia prawa konfliktów zbrojnych.

W zakresie postawy - uczeń powinien posiadać:

• świadomość postępowania w myśl zasad prawa humanitarnego,

• przekonanie o słuszności i uniwersalności zasad MPH.

II BLOK INFORMACYJNY.

Ośrodek Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego (MPH) Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża mieści się w Warszawie przy ul. Mokotowskiej 14 pok. 512, tel. [phone] wew. 239, fax [phone], e-mail: [e-mail], adres internetowy Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie: http://www.icrc.org

Ośrodek zajmuje się wydawaniem ulotek, informatorów, broszur i podręczników z zakresu prawa humanitarnego, organizowaniem szkoleń tematycznych dla różnych grup odbiorców, tłumaczeniem i upowszechnianiem bieżących informacji o działalności Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża (MKCK) w rejonach konfliktów zbrojnych. Jedną z bardzo ważnych dziedzin aktywności Ośrodka jest też ochrona godła Czerwonego Krzyża, które często bywa przywłaszczane bądź nadużywane przez nieuprawnione osoby i instytucje.

Ośrodek Upowszechniania MPH prowadzi także bibliotekę oraz wypożyczalnię kaset wideo.

Proponowane przez nas wydawnictwa - książki, ulotki i broszury (w języku polskim) - mogące zainteresować uczniów szkół ponadpodstawowych i nauczycieli przysposobienia obronnego to:

1. “Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych - zbiór dokumentów” - red. Marian Flemming,

2. “Podstawowe zasady konwencji genewskich i ich protokołów dodatkowych”,

3. “Umowy międzynarodowe o ochronie ofiar wojny” - red. Marian Flemming,

4. “MCK wszystko o....” - Ilona Paczkowska,

5. “Międzynarodowe prawo humanitarne” - Hans-Peter Gasser,

6. “Wspomnienie Solferino” - Henry Dunant,

7. “ Czerwony Krzyż i Czerwony Półksiężyc- portret międzynarodowego Ruchu”,

8. “Zeszyty pedagogiczne Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca”,

9. “ Międzynarodowe prawo humanitarne: odpowiadamy na twoje pytania”,

10. “ Zasady postępowania uczestników działań zbrojnych (kombatantów) - Pierwsza pomoc”,

11. “Streszczenie konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 roku i ich protokołów dodatkowych”,

12. “Godło”,

13. “Międzynarodowe prawo humanitarne musi być przestrzegane”,

14. “ Co to jest Czerwony Krzyż?”

III MATERIAŁ DYDAKTYCZNY.

1. Czym jest międzynarodowe prawo humanitarne?

Międzynarodowe prawo humanitarne (MPH) jest istotną częścią międzynarodowego prawa publicznego. Zawiera normy zmierzające do ochrony -w czasie konfliktu zbrojnego - osób, które nie uczestniczą w walce (osoby cywilne), albo z takich czy innych powodów przestały w niej uczestniczyć (ranni lub chorzy żołnierze, jeńcy wojenni).

Międzynarodowe prawo humanitarne ogranicza również stosowanie metod i środków prowadzenia działań zbrojnych oraz chroni osoby i mienie, które mogą być zagrożone przez konflikt.

Międzynarodowe prawo humanitarne:

• Zapewnia ochronę członkom personelu wojskowego, którzy nie uczestniczą w walce albo przestali w niej uczestniczyć, a także osobom cywilnym.

• Określa prawa i obowiązki stron walczących w trakcie prowadzenia walki; ogranicza zakres dozwolonych środków szkodzenia nieprzyjacielowi.

Prawo humanitarne jest podstawą i nakazem działania Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. Czerwony Krzyż działa na rzecz rozwijania prawa humanitarnego i stoi na straży jego przestrzegania.

Prawo humanitarne są to normy prawne przyjęte wspólnie przez państwa jako normy zwyczajowe oraz jako normy ujęte w formie umów międzynarodowych, są to reguły postępowania służące człowiekowi, zachowaniu jego godności, zdrowia i życia; mają one zastosowanie na całym świecie w czasie pokoju, podczas wojny a także w innych okolicznościach; zawarte są przede wszystkim w konwencjach genewskich (I - IV) z 12 sierpnia 1949 roku o ochronie ofiar wojny oraz w protokołach dodatkowych (I i II) z 1977 roku do tych konwencji.

Prawo humanitarne:

• Nie ocenia przyczyn, skutków ani charakteru wojen.

• Niesie pomoc i chroni wszystkich ludzi.

2. Podstawowe reguły międzynarodowego prawa humanitarnego

stosowane w konfliktach zbrojnych:

1) Strony w konflikcie oraz członkowie sił zbrojnych (kombatanci) mają ograniczone prawo w doborze, stosowaniu metod i środków walki zbrojnej. Zabronione jest stosowanie zwłaszcza takich rodzajów broni oraz metod walki zbrojnej, które powodują zbędne cierpienia lub nadmierne straty w środowisku naturalnym.

2) Mając na uwadze ochronę ludności cywilnej i dóbr o charakterze cywilnym przed skutkami działań wojennych, strony konfliktu powinny zawsze odróżniać kombatantów od ludności cywilnej. Zarówno ludność cywilna, jak też poszczególne osoby cywilne nie powinny być przedmiotem ataków wojskowych; ataki mogą być skierowane wyłącznie na cele wojskowe.

3) Zabronione jest zabijanie lub ranienie przeciwnika poddającego się lub niezdolnego do walki.

4) Osoby wyłączone z walki oraz osoby, które nie uczestniczą bezpośrednio w działaniach zbrojnych, mają prawo do poszanowania ich życia i integralności fizycznej i psychicznej. Osoby te, we wszelkich okolicznościach i bez żadnych uprzedzeń powinny być chronione i traktowane humanitarnie.

5) Pojmani kombatanci (uczestnicy walki zbrojnej) oraz osoby cywilne, które są we władzy strony przeciwnej, mają prawo do poszanowania ich życia, godności, praw osobistych i przekonań. Należy ich chronić przed wszelkimi atakami gwałtu i represjami. Mają oni także prawo do wymiany korespondencji ze swoimi rodzinami oraz mogą korzystać z wszelkiej pomocy z zewnątrz.

6) Ranni i chorzy powinni być zbierani z pola walki i leczeni. Należną im ochronę i poszanowanie powinna zapewnić ta strona konfliktu, w której władzy się znajdują. Ochrona obejmuje także: personel medyczny i duchowny, zakłady lecznicze, środki transportu medycznego oraz sprzęt i materiały przeznaczone do użytku medycznego. Znakiem tej ochrony są czerwony krzyż i czerwony półksiężyc na białym tle, które także podlegają ochronie.

7) Każdej osobie przysługują podstawowe gwarancje sądowe. Nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za czyn, którego nie popełnił. Niedozwolone są tortury fizyczne lub psychiczne, kary cielesne oraz traktowanie w sposób okrutny lub poniżający.

Te reguły stanowią kwintesencję międzynarodowego prawa humanitarnego.

3. Dokumenty międzynarodowego prawa humanitarnego.

Współczesne międzynarodowe prawo humanitarne, zapoczątkowane zostało pierwszą konwencją genewską z 1864 roku. Rozwijało się ono etapami i często dopiero po wydarzeniach, podczas których byłoby bardzo przydatne uchwalano kolejne postanowienia, traktaty i protokoły. Stanowiły one odpowiedź na stale rosnące zapotrzebowanie na pomoc humanitarną, co z kolei wynikało z doskonalenia nowych rodzajów broni i występowania nowych typów konfliktów.

Podczas pierwszej wojny światowej stosowano takie metody walki, które - jeśli nawet nie były zupełnie nowe - po raz pierwszy były używane w tak szerokim zakresie. W tym kontekście można wymienić: zastosowanie gazu trującego, pierwsze bombardowania powietrzne, a także branie do niewoli setek tysięcy jeńców wojennych.

Podczas drugiej wojny światowej zginęło tyle samo osób cywilnych co żołnierzy. Dla porównania należy zaznaczyć, że podczas pierwszej wojny światowej stosunek ten wynosił 1:10.

Dlatego też na odbywającej się w Genewie 12 sierpnia 1949 r. konferencji dyplomatycznej uchwalono cztery konwencje, które stanowiły ogromny postęp w rozwoju prawa humanitarnego. Wraz z protokołami dodatkowymi z 1977 r. stały się one głównymi dokumentami międzynarodowego prawa humanitarnego.

A) Konwencje genewskie z 1949 roku.

Obowiązują:

• w każdym przypadku, gdy toczą się działania wojenne - niezależnie od tego czy wojna została wypowiedziana czy nie, przewidują również konieczność stosowania pewnych podstawowych reguł humanitarnych w konfliktach wewnętrznych - zasada “minimum humanitaryzmu” została zawarta w art. 3 wspólnym dla wszystkich czterech konwencji genewskich;

• we wszelkich okolicznościach, bez względu na sposób określenia konfliktu zbrojnego przez jego uczestników (wojna obronna, napastnicza, sprawiedliwa bądź niesprawiedliwa itp.);

• wszystkie państwa, także wtedy, gdy jedno z państw zaangażowanych w konflikcie nie jest stroną konwencji;

• w przypadku okupacji, nawet gdy nie napotyka ona zbrojnego oporu.

a) I i II konwencja genewska.

I konwencja genewska

“O polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych”.

II konwencja genewska

“O polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu”.

Zasada:

Uczestnicy działań zbrojnych wyłączeni z walki wskutek zranień lub choroby oraz rozbitkowie na morzu, jeżeli nie podejmują wrogich działań, powinni być szanowani i traktowani w sposób humanitarny.

Postanowienia ogólne:

• ranni, chorzy i rozbitkowie korzystają z ochrony przewidzianej w prawie międzynarodowym,

• powinni być szanowani we wszelkich okolicznościach, leczeni oraz traktowani w sposób humanitarny,

• w przypadku dostania się w ręce nieprzyjaciela korzystają z ochrony należnej jeńcom,

• ludność cywilna oraz statki cywilne mają prawo nieść pomoc rannym, chorym i rozbitkom,

• formacje sanitarne oraz statki szpitalne podlegają ochronie i w żadnych okolicznościach nie mogą być atakowane,

• personel sanitarny i duchowny powinien być szanowany i chroniony; w razie wzięcia do niewoli korzysta co najmniej z ochrony przysługującej jeńcom,

• znak rozpoznawczy Czerwonego Krzyża lub Czerwonego Półksiężyca może być używany jedynie przez osoby upoważnione do niesienia pomocy rannym, chorym i rozbitkom (personel sanitarny i duchowny) oraz umieszczany na obiektach i sprzęcie przeznaczonym do tego celu. Jest to znak konwencyjny i podlega ochronie.

b) III konwencja genewska.

III konwencja genewska

“O traktowaniu jeńców wojennych”.

Zapewnia ona jeńcom podstawowe prawa humanitarne.

Zasada:

Wzięcie do niewoli jest formą wyłączenia z walki zbrojnej jej uczestników. Jeniec jest we władzy państwa nieprzyjacielskiego (zatrzymującego), a nie osób lub oddziałów, które go pojmały. Z chwilą ustania powodów zatrzymania w niewoli oraz po faktycznym ustaniu działań zbrojnych jeńcy powinni być zwolnieni.

Status jeńca - uprawnienia i obowiązki:

• w razie wzięcia do niewoli jeniec zobowiązany jest jedynie podać swoje nazwisko i imiona, datę urodzenia, stopień wojskowy oraz numer posiadanej legitymacji;

• jeniec nie ma obowiązku wierności wobec mocarstwa zatrzymującego, za próbę ucieczki z niewoli może być karany tylko dyscyplinarnie;

• jeńcy mają prawo do poszanowania ich czci, godności osobistej i wyznania, do warunków bytowania i wyżywienia zapewniających im zachowanie zdrowia i dobrej kondycji psychicznej, do wymiany korespondencji z najbliższymi i do praktyk religijnych; nie mogą być karani za czyny nie zabronione;

• jeńcy nie mogą być wykorzystywani do działań zbrojnych ani zatrudniani do prac niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia, obozy jenieckie powinny być zlokalizowane w bezpiecznej odległości od strefy walki;

• jeniec nie może zrzec się samodzielnie uprawnień przysługujących mu z mocy konwencji, w tym statusu jeńca.

c) IV konwencja genewska.

IV konwencja genewska

“O ochronie osób cywilnych podczas wojny”.

Zapewnia ochronę ludności cywilnej w czasie działań zbrojnych oraz podczas okupacji wojennej (wojskowej). Otacza szczególną ochroną dzieci, kobiety, osoby starsze i upośledzone.

Zasada:

Osoby cywilne będące we władzy strony przeciwnej, mają we wszelkich okolicznościach prawo do poszanowania ich osoby, honoru, praw rodzinnych i praktyk religijnych, zwyczajów i obyczajów. Żadne zarządzenie władz okupacyjnych nie może pozbawić ludności terytorium okupowanego praw zagwarantowanych przez konwencję.

Konwencja zabrania:

• zmuszania, bądź nakłaniania ludności cywilnej do służby wojskowej w siłach zbrojnych przeciwnika;

• przymusowego przesiedlania ludności cywilnej z terytoriów okupowanych;

• deportacji lub przesiedlania własnej ludności cywilnej na terytorium okupowane.

Konwencja zobowiązuje:

• do zapewnienia ludności cywilnej podstawowego minimum warunków egzystencji (bytowania i wyżywienia);

• do traktowania jej w sposób humanitarny;

• do otoczenia szczególną opieką osób potrzebujących pomocy;

• do poszanowania dóbr i urządzeń niezbędnych ludności cywilnej do przetrwania.

d) Zasady ogólne, wspólne dla czterech konwencji:

• Konwencje mają zastosowanie we wszelkich okolicznościach, gdy tylko istnieje konflikt zbrojny. W przypadku wojny domowej należy co najmniej zachować podstawowe zasady humanitarne.

• Zakazuje się w każdym czasie i w każdym miejscu brania zakładników, egzekucji bez legalnego wyroku, tortur, podobnie jak wszelkiego traktowania okrutnego lub poniżającego.

• Zakazane jest stosowanie aktów zemsty w stosunku do osób chronionych konwencjami.

• Nikt nie może być zmuszany do rezygnacji ani nie może dobrowolnie zrezygnować z ochrony przyznanej przez konwencje.

• Osoby chronione powinny zawsze móc korzystać z opieki mocarstwa opiekuńczego (państwo neutralne obowiązane do ochrony ich interesów) oraz opieki Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża.

B) Protokoły dodatkowe z 1977 roku do konwencji genewskich.

1. Protokół dodatkowy I

dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych:

• zabrania atakowania ludności cywilnej,

• zabrania atakowania szpitali i innych urządzeń służących opiece nad rannymi i chorymi,

• zabrania dokonywania ataków, które nie są skierowane przeciwko określonym celom wojskowym oraz niszczenia dóbr niezbędnych do przetrwania ludności,

• zabrania stosowania w walce metod i środków powodujących długotrwałe i poważne szkody w środowisku naturalnym,

• określa sytuację prawną organizacji i instytucji obrony cywilnej podczas konfliktów zbrojnych,

• stanowi uzupełnienie postanowień czterech konwencji genewskich z 1949 roku.

b) Protokół dodatkowy II

dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych:

• obowiązuje strony konfliktu toczącego się wewnątrz jednego państwa,

• upoważnia do niesienia pomocy osobom poszkodowanym, zapewnia im prawa humanitarne i jest uzupełnieniem zasady “minimum humanitaryzmu” zawartej w art. 3 wspólnym dla czterech konwencji genewskich z 1949 roku.

c) Zasady ogólne, wspólne dla protokołów dodatkowych I i II z 1977 r. do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r.:

• stanowią rozwinięcie postanowień konwencji genewskich (I - IV);

• zapewniają w większym niż dotychczas stopniu ochronę ofiarom międzynarodowych konfliktów zbrojnych;

• zapewniają ochronę ofiarom konfliktów zbrojnych niemiędzynarodowych (wewnętrznych), jednak zakres tej ochrony jest nadal mniejszy, niż w konfliktach międzynarodowych;

• wraz z konwencjami genewskimi tworzą system prawny międzynarodowej ochrony ofiar konfliktów zbrojnych.

Zasada:

Strony konfliktu są ograniczone w stosowaniu metod i środków szkodzenia nieprzyjacielowi.

4. Inne dokumenty międzynarodowe współtworzące współczesne prawo humanitarne.

1972 r. - Konwencja o zakazie doskonalenia, produkowania i przechowywania

broni bakteriologicznych (biologicznych) i toksycznych oraz o ich zniszczeniu.

1980 r. - Konwencja o zakazie lub ograniczeniu używania pewnych broni

konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub za posiadające niekontrolowane skutki.

Obejmuje ona:

I Protokół - o niewykrywalnych odłamkach.

II Protokół - o zakazie lub ograniczeniu używania min - pułapek

i innych podobnych urządzeń

III Protokół - o zakazie lub ograniczeniu używania broni zapalających.

1993 r. - Konwencja o zakazie doskonalenia, produkowania, przechowywania

i używania broni chemicznych oraz ich zniszczeniu.

1995 r. - Protokół dotyczący oślepiających broni laserowych (protokół IV

[nowy] do konwencji z 1980 r.).

1996 r. - Wprowadzenie zmian do protokołu o zakazie lub ograniczeniu

używania min, min-pułapek i innych podobnych urządzeń (protokół II [zmieniony] do konwencji z 1980 r.).

1997 r. - Konwencja o zakazie używania, przechowywania,

produkowania i przekazywania min przeciwpiechotnych oraz ich zniszczeniu.

Są bronie tak odrażające, że ich stosowanie po prostu nie może być dopuszczalne. Straszliwe skutki gazu trującego w pierwszej wojnie światowej doprowadziły do zakazu stosowania tej broni w 1925 roku. Podstępny oślepiający laser dołączył do tej listy w 1996 roku.

Istnieje jednak broń, która wywołuje nieopisane ludzkie cierpienia, a która nadal jest stosowana. Tą bronią są miny przeciwpiechotne, najtrwalsze ze wszystkich rodzajów broni używanych w czasie wojny.

Przeciwpiechotne miny lądowe są często kładzione na oślep i działają jeszcze długo po zakończeniu konfliktu. Oznacza to, że ofiarami stają się nie tylko żołnierze, korzystający najczęściej z rozwiniętego wsparcia medycznego, lecz również cywile, którzy w tym konflikcie nie brali żadnego udziału, zwłaszcza kobiety i dzieci.

Dorosły często przeżywa wybuch miny, choć zazwyczaj zostaje kaleką. Dzieci mają o wiele mniejsze szanse, bo ich ciała jako mniejsze i bliższe punktu wybuchu są bardziej narażone na poważne obrażenia.

Jednak to nie koniec cierpienia.

Następstwa wybuchu miny lądowej mogą sięgać daleko poza samą ofiarę. Poważne kalectwo i wstrząs psychiczny, jakie są skutkiem wybuchu oznaczają, że te dzieci będą wymagały opieki przez wiele lat. Dziecko, które doznało obrażeń w wieku dziesięciu lat, w ciągu swego dalszego życia będzie potrzebowało około 25 protez. Ich koszt wyniesie 3 tysiące dolarów, a to wielka suma w krajach gdzie ludzie zarabiają miesięcznie zaledwie 10 dolarów. Ironia polega na tym, że na każdą usuniętą minę przypada 20 nowo rozmieszczonych.

• W Afganistanie lądowa mina przeciwpiechotna ciężko raniła 7-letnią dziewczynkę Gulbibi pasącą stado owiec. Po czterech dniach dziecko zmarło na skutek odniesionych obrażeń.

• W Kambodży mały Pen Peng wyszedł z domu, żeby upolować kilka żab. Wybuch miny poważnie zranił jego samego i pięciu kolegów oraz zabił 13-letniego brata.

• W Salwadorze troje dzieci bawiło się koło gospodarstwa. Jedno z nich nadepnęło na minę: fragmenty ciał rozrzucone były w promieniu 30 metrów od miejsca eksplozji. Dzieci miały 4, 6 i 8 lat.

70 osób cywilnych na całym świecie codziennie pada ofiarą min przeciwpiechotnych. Dlatego Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża cały czas wzywa do całkowitego zakazu stosowania, składowania, produkcji i przekazywania min przeciwpiechotnych. Nie można pozwolić, by broń, która codziennie rani lub zabija bezbronnych ludzi nadal dokonywała masakry.

Podpisanie traktatu ottawskiego w dniach 3-4 grudnia 1997 roku było kamieniem milowym w kampanii na rzecz zakazu stosowania min przeciwpiechotnych.

123 kraje zadecydowały wspólnie o uwolnieniu świata od tej zdradzieckiej broni. Ale samo złożenie podpisu nie wystarczy. Żeby traktat ottawski był naprawdę skuteczny musi stać się obowiązującym prawem w krajach, które go podpisały i które tym samym będą ograniczone jego postanowieniami.

Traktat ottawski jest rezultatem ważnego procesu, mobilizującego opinię publiczną oraz wielką liczbę organizacji, agencji międzynarodowych i rządów w obliczu kryzysu humanitarnego. Pokazuje zarazem, że wobec ogromnych cierpień ludzkość nie jest ani bezsilna ani niezdolna do osiągnięcia konkretnych rezultatów. Jego postanowienia powinny stać się prawem uniwersalnym.

Polska nadal pozostaje w grupie krajów, które podpisały lecz nie ratyfikowały traktatu ottawskiego.

Należy podkreślić, że traktat ten wszedł w życie 1 marca 1999 roku i tym samym stał się prawem obowiązującym, choć jeszcze nie o charakterze powszechnym.

5. Przykłady naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego - kazusy.

Przedstawiamy kilka kazusów związanych z naruszeniami MPH. Niektóre wzięte z życia, inne fikcyjne. Mimo iż pierwsze z nich dotyczą czasów już odległych, stanowią nadal doskonały przykład działań niezgodnych z prawem humanitarnym. Mamy nadzieję, że będą one pomocne w prowadzeniu zajęć.

I kazus

W dniu 1 września 1939 roku pracownicy Poczty Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku zorganizowali obronę budynku tej poczty i bronili jej przed nacierającymi oddziałami policji gdańskiej i innymi uzbrojonymi formacjami. Po wyczerpaniu możliwości obrony pozostali przy życiu pocztowcy poddali się.

Pytanie:

Jaki status prawny służył obrońcom poczty, którzy znaleźli się we władzy nieprzyjaciela?

Odpowiedź:

W związku z tym, że był to konflikt o charakterze międzynarodowym, rozwiązania należy szukać w postanowieniach konwencji genewskich (KG) z 1949 roku. Co prawda nie obowiązywały one w 1939 r., ale ówczesne normy międzynarodowe (zawarte w regulaminie haskim z 1907 r.) były bardzo podobne. Zgodnie z art. 13 pkt. 6 I KG, art. 13 pkt. 6 II KG oraz art. 4. A pkt. 6 III KG “ludność terytorium nie okupowanego, która przy zbliżaniu się nieprzyjaciela chwyta spontanicznie za broń, aby stawić opór wojskom inwazyjnym, a nie miała czasu zorganizować się w regularne siły zbrojne, jeżeli jawnie nosi broń i przestrzega praw i zwyczajów wojennych” podlega ochronie. Ta grupa zwana jest l*vé en masse, a jej członkom przysługuje - w razie schwytania - status jeńców wojennych.

Zatem sposób, w jaki Niemcy potraktowali obrońców Poczty Gdańskiej (38 osób rozstrzelano, 2 osoby zginęły w obozach koncentracyjnych) był absolutnie nielegalny.

II kazus

W dniu 17 września 1939 r. wojska radzieckie dokonały inwazji na Polskę. W jej wyniku pojmano tysiące polskich żołnierzy. Polskie naczelne dowództwo nakazało niestawianie oporu zbrojnego inwazyjnym wojskom radzieckim.

Pytanie:

Jaki był prawnomiędzynarodowy status polskich żołnierzy we władzy wojsk ZSRR?

Odpowiedź:

Rzecz jasna, że obecny stan prawa wskazywałby na III KG z 1949 roku o traktowaniu jeńców wojennych. Jednakże, w 1939 roku zastosowanie miały postanowienia IV Konwencji Haskiej z 1907 roku o prawach i zwyczajach wojny lądowej oraz regulaminu do niej, a zwłaszcza jego art. 3. Stanowi on, że: “zbrojne siły stron wojujących mogą składać się z walczących i niewalczących. W razie zagarnięcia ich przez nieprzyjaciela zarówno tym, jak i tamtym przysługuje prawo bycia traktowanym jako jeńcy wojenni”. Nie miał wówczas znaczenia fakt, czy ZSRR był stroną tej konwencji, gdyż normy w niej zawarte uznane zostały za normy zwyczajowe, a więc wiążące wszystkie państwa.

III kazus

20 stycznia 1991 roku, telewizja iracka pokazała żołnierzy sił powietrznych wojsk koalicyjnych w wojnie przeciwko Irakowi, którzy znaleźli się w irackiej niewoli. Niektórzy z nich wypowiadali się krytycznie o podjęciu działań zbrojnych przeciwko Irakowi. Rząd USA zaprotestował przeciwko publicznemu pokazywaniu jego żołnierzy.

Pytanie:

Czy publiczne występowanie jeńców wojennych jest dopuszczalne:

1. jeśli jest dobrowolne?

2. jeśli jest rezultatem nacisków?

Odpowiedź:

Publiczne wystąpienie amerykańskich jeńców wojennych miało dla strony irackiej oczywiście znaczenie propagandowe. Bez znaczenia jest tu ewentualna dobrowolność owego wystąpienia. Art. 13 III KG mówi m.in., że: “jeńcy wojenni powinni być stale chronieni, zwłaszcza przed każdym aktem gwałtu lub zastraszenia, przed zniewagami i ciekawością publiczną”. Wynika stąd, że tak w przypadku dobrowolności, jak i sytuacji będącej rezultatem nacisków, w myśl wyżej cytowanego artykułu, publiczne wystąpienie jeńców wojennych jest niedopuszczalne. Jeńcy bowiem podlegają ochronie, której zapewnienie należy do obowiązków państwa zatrzymującego. Ponadto jeniec nie może zrzec się swoich praw, a więc strona iracka nie powinna była dopuścić nawet do dobrowolnego pokazania się jeńców w irackiej telewizji. Można też dyskutować kwestię lojalności jeńców wobec państwa swojej przynależności, lecz ten problem należy już do zagadnień nie regulowanych konwencjami genewskimi, a pozostających w gestii prawa wewnętrznego każdego państwa.

IV kazus

W konflikcie zbrojnym w Bośni - Hercegowinie w ręku każdej ze stron wojujących znaleźli się członkowie sił zbrojnych przeciwnika.

Pytanie:

Jak powinny postępować wobec nich władze, w których mocy znaleźli się ci ludzie?

a)Władze państwa bośniackiego co do ujętych Serbów i Chorwatów,

mieszkańców Bośni - Hercegowiny?

2. Dowództwo sił powstańczych co do żołnierzy sił rządowych?

2. Władze bośniackie co do żołnierzy nowej Jugosławii i Chorwacji

(wojsk regularnych tych państw)?

3. Władze wszystkich stron co do ujętych najemników, przybyłych z

różnych państw także pozaeuropejskich?

Odpowiedź:

Konflikt w byłej Jugosławii, a zwłaszcza w Bośni-Hercegowinie, należał do jednych z najtrudniejszych do zakwalifikowania. Nie był on bowiem ani stricte międzynarodowy, ani wewnętrzny, stąd jego charakter - w prawie międzynarodowym - określa się jako mieszany. Każdy więc z postawionych problemów należy rozpatrzyć oddzielnie.

1. W tym przypadku mamy do czynienia z konfliktem niemiędzynarodowym, a więc w pierwszym rzędzie zastosowanie znajdzie tu art. 3 wspólny dla wszystkich czterech konwencji genewskich z 1949 roku. Jego postanowienia mają charakter zwyczajowy, stąd bez znaczenia jest, czy Bośnia-Hercegowina podpisała i ratyfikowała konwencje genewskie. Z drugiej strony wiadomym jest, że państwo to jest stroną nie tylko KG, ale też i dwóch protokołów dodatkowych z 1977 roku (PD) do tych konwencji. Dlatego też rozwiązania należy szukać w treści Protokołu Dodatkowego II, który dotyczy ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych. Jego art. 5 mówi o traktowaniu osób pozbawionych wolności z powodów związanych z konfliktem zbrojnym. Władze państwa bośniackiego są postanowieniami tego artykułu prawnie związane.

2. Druga sytuacja jest podobna do pierwszej, bowiem tu także mamy do czynienia z konfliktem wewnętrznym. Sytuacji prawnej nie zmienia okoliczność, że dotyczy to postępowania powstańców wobec zatrzymanych żołnierzy sił rządowych., dlatego też zastosowanie znajdzie tutaj zasada wzajemności w traktowaniu.

3. Odnośnie trzeciego przypadku, rozwiązanie problemu jest oczywiste, gdyż mamy tu do czynienia z klasycznym przykładem konfliktu o charakterze międzynarodowym. Zastosowanie więc znajdzie tu III KG z 1949 roku o traktowaniu jeńców wojennych. Art. 3 KG jest bowiem adresowany do każdej ze stron w konflikcie, a nie tylko do strony rządowej. Podobnie skonstruowany jest PD II - zapewnia ochronę “wszystkim osobom dotkniętym przez konflikt zbrojny”, zatem nie tylko ofiarom po stronie powstańczej. Co więcej, z jego ust.1 wyraźnie wynika, że protokół ten obowiązuje w takich konfliktach, w których wszystkie strony są w stanie stosować jego postanowienia.

4. Sytuacja prawna najemników została wyraźnie uregulowana w art. 47 PD I z 1977 roku. Tak więc ta grupa wojujących (podobnie jak szpiedzy) nie podlega ochronie ze strony prawa międzynarodowego w tym sensie, że najemnik nie może otrzymać statusu kombatanta (czyli członka regularnych sił zbrojnych strony wojującej), ani - w razie zatrzymania - statusu jeńca wojennego. Nie ulega jednak wątpliwości, że nawet najemnicy powinni być traktowani humanitarnie, jak każda istota ludzka. Co więcej, nie każdy obcokrajowiec, który bierze udział w konflikcie zbrojnym, jest najemnikiem. Zdarzają się również ochotnicy walczący nie dla pieniędzy, lecz ze względów ideowych, religijnych itp. Takim osobom przysługuje status jeniecki (por. art. 47 I PD i art. 47 pkt.2).

V kazus

W czasie zamieszek na okupowanym Zachodnim Brzegu Jordanu dochodzi do ostrych starć między wojskiem i policją Izraela a Arabami. Władze Izraela dokonują licznych aresztowań uczestników zamieszek i demonstracji.

Pytanie:

Jak w świetle prawa humanitarnego mogą postępować władze okupacyjne wobec rozruchów na okupowanych terytoriach?

Jaki status przysługuje zatrzymanym bojownikom arabskim?

Odpowiedź:

Wszelkie kwestie związane z okupacją wojenną uregulowane są w IV konwencji genewskiej z 1949 roku o ochronie osób cywilnych podczas wojny.

Władze okupacyjne są zobowiązane do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa na terytorium, na którym tymczasowo sprawują władzę. Natomiast ludność tam zamieszkująca ma status ludności cywilnej, w tym także - wspomniani w kazusie - bojownicy arabscy. Szczególna sytuacja powstałaby jednak, gdyby bojownicy ci spełniali warunki z art. 4.A pkt. 1, 2, 3 i 6 III KG i art. 43 PD I, a więc byli członkami regularnych sił zbrojnych strony w konflikcie (co w przypadku okupacji wojennej raczej nie wchodzi w rachubę) albo byli członkami ruchu oporu przy spełnieniu warunków z art. 4.A pkt. 2 III KG.

Można jeszcze dodać, że państwo okupacyjne może wprowadzić odpowiednie przepisy karne, aby utrzymać porządek i bezpieczeństwo, w tym również zapobiec ewentualnym zamieszkom, ukarać winnych ich wywołania czy też biorących w nich udział (art. 64 i 66 IV KG). Jednak w stosunku do osoby postawionej przed sądem muszą być zapewnione wszelkie gwarancje procesowe (zob. art. 67-77 IV KG).

VI kazus

Po zakończeniu w 1991 r. działań zbrojnych na Bliskim Wschodzie w ręku każdej ze stron byli jeńcy wojenni.

Pytanie:

Kiedy ci jeńcy powinni być zwolnieni?

Dokąd powinni być odesłani (do jakiego kraju)?

Odpowiedź:

Zgodnie z art. 118 III KG jeńcy powinni być zwolnieni niezwłocznie po zakończeniu działań wojennych. Przepisy tego artykułu oraz art. 119 dokładnie określają zasady zwolnienia i repatriacji jeńców wojennych. Oczywiście regułą jest, że jeńcy powinni być przeniesieni do swojego własnego kraju, ale z drugiej strony nie można ich do takiego powrotu zmusić. W takiej sytuacji powstaje zatem pytanie, jaki jest ich status po opuszczeniu obozu jenieckiego. Otóż, nie ma żadnych wątpliwości, że nie są oni już dłużej traktowani jako jeńcy wojenni. Przysługuje im natomiast prawo ubiegania się o status uchodźcy.

VII kazus

Państwa Industrii i Gardenii toczą między sobą wojnę. Złapany w czasie ucieczki jeniec, podoficer armii Industrii, zostaje osądzony przez sąd wojenny Gardenii. Postanowieniem tego sądu podoficer zostaje skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie. Wyrok zostaje wykonany.

Pytanie:

Czy Gardenia pogwałciła postanowienia międzynarodowego prawa humanitarnego?

Odpowiedź:

Odpowiadając na postawione pytanie trzeba najpierw sobie uświadomić, że jeniec wojenny ma niepisane prawo do ucieczki z obozu. W niektórych kodeksach wojskowych można wręcz znaleźć zapis o obowiązku dokonania próby ucieczki przez żołnierza, który został schwytany w czasie walk przez stronę przeciwną. Dlatego też prawo humanitarne nie uznaje takiej ucieczki za przestępstwo, które podlegałoby odpowiedzialności karnej przed sądem, lecz za wykroczenie, za które jeniec może ponieść karę tylko dyscyplinarną. Tym bardziej więc niemożliwe jest - według międzynarodowego prawa humanitarnego - skazanie złapanego w trakcie ucieczki jeńca na karę śmierci. Wyraźnie stanowią o tym art. 91-94 III KG z 1949 roku. Trzeba więc uznać, że Gardenia rażąco pogwałciła MPH.

VIII kazus

Między państwami Aluxu i Belandii toczy się konflikt zbrojny. Po wygranej przez siły lądowe Aluxu potyczce pomiędzy regularnymi oddziałami wojskowymi walczących ze sobą stron pozostaje wielu zabitych i ciężko rannych z obu stron. Dowódca oddziału państwa Aluxu podejmuje decyzję o udzieleniu pomocy lekarskiej najpierw wszystkim rannym żołnierzom armii Aluxu, a później zezwala dopiero na opatrzenie rannych państwa Belandii.

Pytanie:

Czy postępowanie takie jest zgodne z prawem humanitarnym?

Odpowiedź:

Prawo humanitarne nakłada na strony będące w konflikcie obowiązek zbierania rannych i chorych oraz traktowanie ich w sposób humanitarny bez żadnego rozróżnienia. Oznacza to, że personel medyczny ma obowiązek udzielania pomocy w pierwszej kolejności tym osobom, które jej najbardziej - z punktu widzenia medycznego - potrzebują, bez względu na ich przynależność państwową. Wyraźnie stanowi o tym art. 12 I KG w ustępie 3: “Tylko nagłość z punktu widzenia lekarskiego może upoważnić do dania pierwszeństwa w kolejności udzielania pomocy”. Tak więc, postępowanie dowódcy oddziału państwa Aluxu było niezgodne z prawem humanitarnym.

IX kazus

Podczas wojny w Bośni - Hercegowinie miały miejsce masowe egzekucje dokonywane m.in. przez oddziały Serbów bośniackich na cywilnej ludności muzułmańskiej. Jeden z takich żołnierzy - Drażen Erdemović - został postawiony przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym dla byłej Jugosławii, mającym za zadanie osądzenie winnych naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego popełnianych w byłej Jugosławii. Żołnierz ten tłumaczył swoje czyny wykonywaniem rozkazów dowództwa.

Pytanie:

Czy zwalnia go to, a jeśli tak, to w jakim stopniu, od odpowiedzialności przed trybunałem międzynarodowym?

Odpowiedź:

Na państwach - stronach KG ciąży obowiązek ścigania wszelkich naruszeń prawa humanitarnego, a zwłaszcza tych o charakterze najpoważniejszym. Obowiązek ten zawarty jest w postanowieniach każdej z czterech konwencji genewskich z 1949 roku (zob. art. 49-53 I KG, art. 50-54 II KG, art. 129-133 III KG, art. 146-150 IV KG). Uzupełnieniem dla nich są postanowienia art. 85-87 PD I. Jednakże ogólną zasadę dotyczącą odpowiedzialności za zbrodnie wojenne i odnoszącą się do sytuacji opisanej w kazusie można znaleźć w prawie zwyczajowym, a dokładniej w “zasadach norymberskich” sformułowanych na podstawie Karty i Wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze. Jedna z tych zasad (nr 4) stanowi, że: “Działanie na rozkaz rządu lub przełożonego nie zwalnia od odpowiedzialności w płaszczyźnie prawa międzynarodowego, lecz ta okoliczność może wpłynąć na złagodzenie kary, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości”. Reguła ta została powtórzona w art.7 pkt. 4 statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii. Takie złagodzenie mogłoby mieć miejsce na przykład w przypadku, gdyby bezpośrednio grożono sprawcy zbrodni, że jeśli danego czynu nie popełni, to on albo jego najbliżsi pozbawieni zostaną życia. Nadal jednak nie zwalnia go to od odpowiedzialności karnej.

X kazus

Pomiędzy państwami A i B toczy się konflikt zbrojny. W oddziale wojskowym państwa A zdekonspirowany zostaje szpieg państwa B. Po postępowaniu przed doraźnym sądem wojskowym zostaje on rozstrzelany.

Pytanie:

Czy działanie państwa A stanowi pogwałcenie prawa humanitarnego?

Odpowiedź:

Podobnie jak najemnikom, tak i szpiegom nie przysługuje ochrona ze strony prawa humanitarnego. Nie mogą więc oni uzyskać - w razie schwytania - statusu jeńca wojennego (zob. art. 46 PD I z 1977 roku wzorowany na utrwalonych zasadach wyrażonych m. in. w Regulaminie Haskim z 1907 r.).

Szpiegostwo może być i jest traktowane jako działanie przestępcze. Istnieje więc możliwość postawienia przed sądem (także wojskowym, co jest przypadkiem najczęstszym) osoby oskarżonej o akty szpiegowskie. Nie jest wykluczone, że postępowanie sądowe będzie miało charakter uproszczony, zwłaszcza jeśli toczy się konflikt zbrojny. Nie wolno jednak, w żadnym wypadku, pozbawiać oskarżonego gwarancji procesowych, takich jak np. prawo do obrony. Tylko jeśli proces przeprowadzony zostanie rzetelnie, na państwie nie będzie ciążył zarzut o naruszenie prawa międzynarodowego, w tym też prawa humanitarnego, w którego dokumentach także wielokrotnie formułowane są zasady rzetelnego procesu (np. Rozdział III “Sankcje karne i dyscyplinarne” III KG, art. 64-77 IV KG). Co zaś do samej kary, to oczywiście jej wysokość zależy od uregulowań prawa państwa, w którym toczy się postępowanie. Nie ma prawnych przeszkód, by za szpiegostwo czy też inne ciężkie przestępstwa przewidziana była kara śmierci. Nie może jednak ona być orzeczona arbitralnie, a tylko po uczciwie przeprowadzonym procesie. Prawo wyłącza też wykonanie tej kary co do niektórych kategorii osób, jak np. kobiet w ciąży (art. 76.3 PD I) lub wręcz orzeczenie jej w stosunku do osób, które w chwili popełnienia czynu nie przekroczyły 18 roku życia (np. art. 77.5 PD I).

6. Wielokulturowy wymiar prawa humanitarnego.

Wielokulturowość - to często dziś spotykane pojęcie używane jest dla określenia oczywistego faktu: oto istnieją na świecie różne kultury, języki i obyczaje, a szybko rozwijający się system komunikowania ułatwia nawiązywanie kontaktów między ludźmi oddalonymi nieraz od siebie o tysiące kilometrów.

Podejście wielokulturowe (zwane też interkulturowym) oznacza po prostu, że liczą się rozmaite wartości kultury, także te odmienne od uznawanych przez nas, i że we wszelkich działaniach z zakresu upowszechniania (również idei czerwonokrzyskiej) powinniśmy używać właściwego języka, zrozumiałego dla ludzi, do których się zwracamy.

Na polu działalności humanitarnej ma to szczególne znaczenie. Międzynarodowe prawo humanitarne (MPH) w dzisiejszym kształcie wynika bowiem ze skodyfikowania pewnych bardzo starych tradycji, zasad i obyczajów, które wyrażały normy obowiązujące w różnych kulturach i religiach. Kodyfikacja ta jednak została dokonana w stosunkowo wąskim kręgu kulturowym europejskiego “zachodniego” społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku.

Nawet późniejszy rozwój MPH, przynajmniej do roku 1949 (tj. ustanowienia konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny) dokonywał się nadal w tych samych ramach. Powiązanie MPH z oryginalnymi zwyczajami i źródłami tradycji jest dziś mało widoczne, zwłaszcza w tych kulturach, do których docierało ono zawsze “z zewnątrz”. A to w efekcie prowadzić może do skrajnych reakcji, takich jak odrzucenie “obcych wartości”.

Warto zatem pamiętać, że międzynarodowe prawo humanitarne opiera się na uniwersalnych normach i wartościach, które znaleźć można we wszystkich religiach i wszystkich kulturach wywodzących się z głębi dziejów ludzkości. Trzeba te korzenie odnaleźć i pokazać, że owe wartości trwają nadal.

Doświadczenia Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża (MKCK) wynikające z działań prowadzonych na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w krajach południowej Afryki oraz Ameryki Środkowej potwierdzają, że każde przesłanie - aby mogło stać się zrozumiałym i akceptowanym - musi być dostosowane do pojęć miejscowego społeczeństwa. Całego społeczeństwa, a nie tylko jego elit intelektualnych wykształconych często na “zachodnich” uniwersytetach. Oznacza to, że należy brać pod uwagę np. afrykańską tradycję ustną czy muzyczne gusty ludności południowoamerykańskiej.

Przez minionych dwadzieścia lat lista takich działań, uwzględniających wzory kulturowe różnych społeczności, bardzo się poszerzyła.

Na przykład:

• w Zambii piosenki czerwonokrzyskie oparte o popularne melodie ludowe;

• w Salwadorze i Peru teatrzyki lalkowe;

• dramaty sceniczne napisane i wystawiane przez uchodźców w Tajlandii;

• komiksy wydawane w wielu krajach;

• w Afganistanie radiowe “opery mydlane” bazujące na miejscowych legendach;

• w Burundi ukazywanie zasad postępowania w oparciu o przysłowia ludowe;

• w Egipcie kalendarze wykonane przez miejscowych artystów opatrzone fragmentami Koranu;

• w krajach kaukaskich ilustrowane kalendarze z cytatami autorów narodowych i wiele, wiele innych.

Wspólnym motywem tych wszystkich przedsięwzięć jest podkreślenie wartości humanitarnych zawartych w lokalnej kulturze oraz korzystanie ze środków przekazu bliskich zainteresowanym odbiorcom.

Innymi słowy chodzi o możliwie jak najbliższe dotarcie do wzorów kulturowych tych ludzi. Gdy trafiamy do ich wyobraźni, odwołujemy się do ich przysłów, nasze przesłanie staje się o wiele bardziej wiarygodne. Gdy korzystamy z lokalnej tradycji czy z pomocy miejscowych przywódców religijnych, którzy mówić będą o wartościach humanitarnych - efekt będzie podobny: przesłanie stanie się wiarygodne i możliwe do zaakceptowania.

7. Odpowiedzialność za nieprzestrzeganie międzynarodowego prawa humanitarnego.

Jednym z głównych zarzutów stawianych międzynarodowemu prawu humanitarnemu i skuteczności jego regulacji jest brak odpowiednich mechanizmów, dzięki którym każdy, kto dopuści się złamania tego prawa poniesie karę. Nie jest to prawdą, a świadczą o tym zarówno wydarzenia z historii jak i z ostatnich lat.

Pierwsza, najbardziej znana sprawa ukarania za naruszenie prawa wojny pochodzi z XV wieku, kiedy to postawiono przed sądem Petera von Hagenbacha. W 1474 roku Hagenbach został mianowany przez Karola Łysego, diuka Burgundii, gubernatorem Breisach. Zgodnie z instrukcjami Karola Łysego, Hagenbach zaprowadził rządy terroru, za co - po ustąpieniu Burgundczyków z tych terenów - stanął przed sądem. Trybunał powołany przez władze Breisach oraz innych miast, uznał von Hagenbacha winnym brutalnego obchodzenia się z mieszkańcami Breisach i skazał go na śmierć przez ścięcie.

W 1865 roku, po wojnie secesyjnej w Stanach Zjednoczonych, komendant obozu dla jeńców wojennych w Andersonville, kpt. Henry Wirz został oskarżony o akty przemocy oraz spowodowanie śmierci więźniów Unii, w związku z czym sąd skazał go na najwyższy wymiar kary.

Ogrom zniszczeń i strat, jakie przyniosła I wojna światowa, zmusiły uczestników konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku do przedsięwzięcia kroków, które doprowadziłyby do ukarania sprawców przestępstw wojennych. Zaproponowano utworzenie specjalnego trybunału międzynarodowego, którego zadaniem byłoby osądzenie osób winnych popełnienia zbrodni wojennych. Tego rodzaju propozycja nie została w pełni zaakceptowana, chociaż należy podkreślić, że Traktat Wersalski przewidywał pociągnięcie do odpowiedzialności cesarza niemieckiego Wilhelma II. Okazało się to jednak niemożliwe ze względu na stanowisko rządu holenderskiego, który odmówił wydania cesarza. Nie utworzono także międzynarodowego trybunału.

Wkrótce po II wojnie światowej podjęte zostały zarówno prawne jak i polityczne środki, mające na celu określenie odpowiedzialności za przestępstwa wojenne. W rezultacie rządy Wielkiej Czwórki: Francji, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego podpisały 8 sierpnia 1945 roku w Londynie porozumienie w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej. Do porozumienia dołączono Kartę Międzynarodowego Trybunału Wojskowego. Dokumenty te stały się podstawą, przeprowadzonych w Norymberdze, procesów głównych zbrodniarzy wojennych, które odbyły się pomiędzy 20 listopada 1945 a 1 października 1946 roku. 24 przywódców hitlerowskich zostało postawionych w stan oskarżenia na pierwszej sesji Trybunału, która miała miejsce w Berlinie 18 października 1945 roku.

W tym samym okresie utworzono Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu. Zadaniem tego trybunału było osądzenie japońskich zbrodniarzy wojennych, których proces trwał od 29 kwietnia 1946 roku do 12 listopada 1948 roku. Aktami oskarżenia objęto 28 osób.

Oba międzynarodowe trybunały wojskowe sądziły tylko głównych zbrodniarzy wojennych. Wielu podejrzanych o zbrodnie wojenne stanęło przed sądami krajowymi państw, w których zbrodnie te zostały popełnione lub przed sądami niemieckimi.

Zastosowane przez Trybunał Norymberski i Tokijski reguły odnoszące się do ścigania zbrodniarzy wojennych po II wojnie światowej były i są przedmiotem wielu dyskusji. Sama idea oczywiście nigdy nie była kwestionowana, lecz sposób, w jaki to uczyniono, ograniczając się jedynie do przeprowadzenia procesów zbrodniarzy należących do państw Osi. Uwolniono tym samym od odpowiedzialności zarówno zbrodniarzy radzieckich, którzy byli sprawcami mordów nie tylko na polskich jeńcach wojennych oraz prześladowań ludności cywilnej na wschodnich terenach Rzeczpospolitej Polski anektowanych przez ZSRR, jak i przestępców innych państw koalicji antyhitlerowskiej. Kwestionowano także podstawy prawne niektórych rozstrzygnięć. Faktem jednak pozostaje, że trybunały te wniosły istotny wkład w rozwój prawa międzynarodowego, a zwłaszcza prawa konfliktów zbrojnych.

Zasady sformułowane w porozumieniu wielkich mocarstw i w Karcie Trybunału Norymberskiego, zwane “zasadami norymberskimi”, są częścią powszechnego prawa międzynarodowego. Nie były to jednak normy nowe, lecz potwierdzenie istniejących już ogólnych zasad prawnych. Przyczyniły się one też do rozwoju prawa wojny w kwestii odpowiedzialności za jego nieprzestrzeganie.

“ Zasady Norymberskie” stwierdzały co następuje:

1. Każdy, kto dopuszcza się zbrodni międzynarodowej, ponosi za to odpowiedzialność i karę.

2. Jeżeli prawo krajowe nie przewiduje kary za popełnienie zbrodni międzynarodowych, to ta okoliczność nie zwalnia od poniesienia odpowiedzialności osoby, która takiej zbrodni się dopuściła.

3. Jeżeli zbrodnię międzynarodową popełniła osoba działająca jako głowa państwa lub funkcjonariusz publiczny, to ta okoliczność nie zwalnia jej od odpowiedzialności międzynarodowej i nie zmniejsza wymiaru kary.

4. Działanie na rozkaz rządu lub przełożonego nie zwalnia od odpowiedzialności w płaszczyźnie prawa międzynarodowego, lecz ta okoliczność może wpłynąć na złagodzenie kary, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości.

5. Oskarżony, który popełnił zbrodnię międzynarodową, ma prawo do bezstronnego i rzetelnego procesu.

6. Zbrodniami międzynarodowymi są: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne, zdefiniowane w Karcie Trybunału Norymberskiego.

7. Zbrodnię międzynarodową stanowi uczestnictwo w dokonaniu każdej z wymienionych w punkcie 6 zbrodni.

Zasady norymberskie rozwijane były w wielostronnych umowach międzynarodowych, wśród których wymienia się:

• Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 roku.

• Cztery konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny z 1949 roku.

• Konwencję o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości z 1968 roku.

• Konwencję o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu z 1973 roku.

• Protokół dodatkowy I z 1977 roku do konwencji genewskich z 1949 roku dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych.

• Protokół dodatkowy II z 1977 roku do konwencji genewskich z 1949 roku dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych.

Od zakończenia II wojny światowej stale toczy się wiele konfliktów zbrojnych, zarówno o charakterze międzynarodowym jak i wewnętrznym. Popełniane są też zbrodnie wojenne. Można podać przypadki, choć prawdopodobnie nie tak liczne jak należałoby oczekiwać po ilości popełnianych naruszeń, kiedy przestępcy wojenni pociągani byli do odpowiedzialności przez sądy krajowe.

Jednym z najbardziej znanych przykładów drastycznych pogwałceń prawa wojny i w konsekwencji ukarania (a raczej próby ukarania) winnych ich popełnienia, jest sprawa rzezi dokonanej przez oddział amerykański w marcu 1968 roku na mieszkańcach wioski My Lai w Południowym Wietnamie. Ofiarami okazali się starcy, kobiety i dzieci. Na ławie oskarżonych zasiadło 46 osób, wśród których głównymi oskarżonymi za ten masowy mord na ludności cywilnej byli dwaj dowódcy - porucznik William L. Calley i kapitan Ernest L. Medina. Amerykański sąd wojskowy, który rozpatrywał sprawę nie zdołał jednak wyjaśnić wszystkich okoliczności masakry i w związku z tym skazano tylko porucznika Calley'a.

Przykład wojny wietnamskiej nie jest odosobniony, ale ani w stosunku do naruszeń dokonywanych w tym konflikcie, ani w jakimkolwiek innym, ściganie zbrodniarzy wojennych nie przybrało wymiaru międzynarodowego.

Międzynarodowe prawo humanitarne w sposób dosyć obszerny zajmuje się określeniem ciężkich naruszeń MPH popełnionych w międzynarodowych konfliktach zbrojnych podkreślając, że sankcje karne stanowią integralną część każdego systemu wymiaru sprawiedliwości, a zagrożenie ich zastosowania jest elementem zniechęcenia. Nie tylko wszakże mowa jest o ściganiu, ważne miejsce bowiem zajmuje idea upowszechniania prawa humanitarnego, co jest obowiązkiem każdego państwa - strony konwencji genewskich.

Zawarto w nich postanowienia o obowiązku państw ustanowienia sankcji karnych oraz ścigania sprawców naruszeń tych konwencji. Obowiązek ścigania ciężkich naruszeń konwencji genewskich powstaje niezależnie od przynależności państwowej sprawcy oraz miejsca, gdzie czyn popełniono.

Dzięki uzupełniającym konwencje genewskie postanowieniom protokołu dodatkowego I z 1977 roku, międzynarodowe prawo humanitarne przewiduje karną odpowiedzialność nie tylko tzw. bezpośrednich sprawców zbrodni, ale i dowódców czy innych przełożonych, którzy niekoniecznie musieli wydać rozkaz dokonania aktu zakazanego, ale wystarczy, że nie zareagowali odpowiednio, zgodnie z nałożonymi na nich przez prawo obowiązkami.

Regulacje dotyczące konfliktów zbrojnych o charakterze międzynarodowym, przedstawione powyżej, są bardziej jasne niż te odnoszące się do niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych. Te ostatnie mają często bardziej krwawy i okrutny przebieg, a w tym kontekście prawo humanitarne jasno nie przewiduje międzynarodowej odpowiedzialności karnej osób winnych naruszeń. Jedynym zobowiązaniem wyraźnie przewidzianym przez prawo humanitarne, mające zastosowanie w konfliktach niemiędzynarodowych, jest konieczność upowszechniania tego prawa. Mimo to wydaje się, że ochrona fundamentalnych praw człowieka uzasadnia stosowanie zasady powszechnego ścigania za nieprzestrzeganie prawa humanitarnego mającego zastosowanie w konfliktach wewnętrznych.

Warto też zwrócić uwagę na fakt, że do konfliktów o charakterze wewnętrznym mają zastosowanie normy regulujące problematykę praw człowieka. Nie może oczywiście być mowy o międzynarodowej odpowiedzialności bezpośrednich sprawców, ponieważ powinni oni być ścigani i ponosić karę przed krajowym wymiarem sprawiedliwości. Jeśli jednak ten nie zda egzaminu lub po prostu nie funkcjonuje prawidłowo, istnieje możliwość - pod pewnymi warunkami - dochodzenia sprawiedliwości przed międzynarodowymi organami praw człowieka, takimi jak Komitet Praw Człowieka w Genewie czy Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu.

Wtedy to państwo może zostać uznane winnym naruszenia instrumentów praw człowieka, ale nie prawa humanitarnego.

Jasno więc widać, że reguły dotyczące odpowiedzialności karnej za łamanie prawa humanitarnego mającego zastosowanie w konfliktach zbrojnych o charakterze niemiędzynarodowym są znacznie uboższe. Wynika to zapewne w dużym stopniu z faktu, że przyjęcie zasady odpowiedzialności międzynarodowej lub bardziej rygorystyczne narzucanie państwom norm postępowania w sytuacji naruszeń przez wiele z nich jest traktowane jako ingerencja w ich sprawy wewnętrzne.

W ostatnim jednak czasie nastąpił olbrzymi przełom w praktyce ścigania za nieprzestrzeganie prawa humanitarnego. Związane jest to przede wszystkim z krwawymi wydarzeniami, jakie miały miejsce w pierwszej połowie lat 90. w byłej Jugosławii i w Rwandzie. Popełniane tam na szeroką skalę zbrodnie wojenne oraz akty ludobójstwa wstrząsnęły opinią światową. Uznano, że należy ukarać wszystkich winnych za działanie niezgodne z prawem humanitarnym. W tym celu, w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych, powołano najpierw w 1993 roku Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, a następnie w 1994 roku Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy. Zadaniem tych trybunałów jest ukaranie wszystkich winnych popełnienia zbrodni takich jak zbrodnie przeciwko ludzkości, ludobójstwo i zbrodnie wojenne. Do tej pory aktami oskarżenia objęto ponad sto osób i zwłaszcza “Trybunał Jugosłowiański” wykazuje się dużą aktywnością. Wielu przestępców oczekuje w aresztach na rozprawy, kilku już zostało skazanych. Nie mogą więc czuć się bezpieczni ci, którzy dopuścili się aktów naruszających międzynarodowe prawo humanitarne.

Zbrodnie na jeńcach wojennych i ludności cywilnej nie mogą pozostać bezkarne. Co do tego nie ma wątpliwości, czemu wyraz stale dają państwa i organizacje międzynarodowe, w tym organizacje pozarządowe, jak m.in. Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. Ponadto, należy zaznaczyć, że w lipcu 1998 roku na konferencji dyplomatycznej w Rzymie przyjęty został Statut Stałego Międzynarodowego Sądu Karnego. Po uformowaniu będzie on w przyszłości ścigał m.in. za nieprzestrzeganie międzynarodowego prawa humanitarnego.

8. Cele i zadania Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca.

Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca oddany jest ochronie życia i godności ludzkiej na całym świecie, szerząc w ten sposób ideę pokoju.

Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża powstał w Genewie w 1863 roku z inicjatywy Henry Dunanta, świadka dramatycznej bitwy pod Solferino w 1859 roku. Podczas wojny o zjednoczenie Włoch, armia cesarstwa Austrii i armia włoska wspomagana przez wojska francuskie, stoczyły całodniową bitwę, w której zostało zabitych, rannych lub zaginęło około 40 tys. żołnierzy. Wojskowa służba medyczna praktycznie wówczas nie istniała, na skutek czego cierpienia rannych żołnierzy były potworne. Wielu z nich umierało nie doczekawszy się pomocy. Wstrząśnięty tymi wydarzeniami młody Szwajcar Henry Dunant wraz z czterema innymi wpływowymi obywatelami swego kraju utworzył Międzynarodowy Komitet Pomocy Rannym, który następnie przekształcono w Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża.

Obecnie MKCK działa na podstawie własnego statutu oraz przepisów prawa międzynarodowego zawartych przede wszystkim w konwencjach genewskich z 1949 roku i ich protokołach dodatkowych. Komitet składa się wyłącznie z obywateli szwajcarskich. Pełni rolę neutralnego pośrednika w międzynarodowych i wewnętrznych konfliktach zbrojnych oraz prowadzi akcje humanitarne niosąc pomoc ofiarom tych konfliktów. Delegaci MKCK odwiedzają jeńców wojennych i więźniów politycznych, sprawdzają warunki przetrzymywania osób internowanych. Pomagają w łączeniu rozdzielonych przez wojnę rodzin i pośredniczą w wymianie wiadomości rodzinnych. Organizują konwoje z pomocą humanitarną i przywracają zaopatrzenie ludności w wodę. Prowadzą szpitale i wytwórnie protez. Są wszędzie tam, gdzie toczą się konflikty zbrojne.

Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca (do 1991 roku zwana Ligą) została powołana do życia w 1919 roku. Zrzesza wszystkie stowarzyszenia krajowe Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. Jest ich obecnie na świecie 175. Federacja zachęca do tworzenia nowych stowarzyszeń, a wszystkie już istniejące wspiera i koordynuje ich działalność, zwłaszcza w przypadku klęsk żywiołowych. Pomaga też uchodźcom i osobom wysiedlonym.

Stowarzyszenia Krajowe Czerwonego Krzyża lub Czerwonego Półksiężyca działają w swoich krajach zarówno w czasie pokoju, jak i podczas konfliktów zbrojnych.

Zajmują się promowaniem zdrowia i oświaty sanitarnej, niosą pomoc ludziom chorym, starym i niepełnosprawnym łagodząc ich cierpienia. W wielu krajach prowadzą biura poszukiwań, organizują honorowe krwiodawstwo, zajmują się działalnością wśród młodzieży, upowszechniają ideały Ruchu czerwonokrzyskiego, znajomość jego podstawowych zasad i prawa humanitarnego. Wspierają się wzajemnie, zwłaszcza podczas konfliktów zbrojnych i w wypadku klęsk żywiołowych.

PODSTAWOWE ZASADY

CZERWONEGO KRZYŻA I CZERWONEGO PÓŁKSIĘŻYCA

Ruch Czerwonego Krzyża nie ma charakteru politycznego ani religijnego, a jego idea zawarta jest w siedmiu podstawowych zasadach:

1. humanitaryzmu - celem jest ochrona życia i zdrowia oraz godności każdego człowieka;

2. bezstronności - kieruje się rzeczywistymi potrzebami cierpiącego człowieka bez względu na rasę, narodowość, wyznawaną wiarę czy poglądy polityczne;

3. neutralności - nigdy nie jest stroną w konfliktach politycznych, rasowych, religijnych czy ideologicznych;

4. niezależności - zachowuje niezależność od rządu swojego kraju, choć oczywiście podporządkowuje się obowiązującemu w nim prawu;

5. dobrowolności - członkowie Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca działają z własnej i nieprzymuszonej woli;

6. jedności - w każdym kraju istnieje tylko jedno, otwarte dla wszystkich stowarzyszenie Czerwonego Krzyża lub Czerwonego Półksiężyca;

7. powszechności - wszystkie stowarzyszenia krajowe Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca są równe i wzajemnie się wspierają.

Godło

Czerwonego Krzyża

pełni podwójną funkcję:

1. CHRONI ofiary wojny oraz tych, którzy niosą im pomoc. Prawo używania tego znaku - zarówno w czasie pokoju jak i w czasie konfliktu zbrojnego - przysługuje przede wszystkim służbom medycznym sił zbrojnych. Stanowią o tym przepisy konwencji genewskich z 1949 roku o ochronie ofiar wojny.

2. MA ZNACZENIE ROZPOZNAWCZE, gdyż wskazuje, że osoby i wyposażenie tak oznakowane są związane z Ruchem Czerwonego Krzyża.

W niektórych krajach muzułmańskich zamiast czerwonego krzyża używany jest znak czerwonego półksiężyca, spełniający te same funkcje i również prawnie chroniony.

Używanie znaku czerwonego krzyża lub czerwonego półksiężyca:

• jako logo służby zdrowia,

• dla oznaczania szpitali, przychodni, gabinetów lekarskich czy aptek,

• dla oznaczania środków transportu,

• w celach handlowych lub reklamowych

stanowi nadużycie, jest niedozwolone i podlega karze z mocy prawa.

Polski Czerwony Krzyż (PCK) jest jednym ze 175 uznanych stowarzyszeń krajowych Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca działających na całym świecie.

Powstał 27 kwietnia 1919 roku, kilka miesięcy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i od tego czasu działa nieprzerwanie niosąc pomoc ludziom potrzebującym. Nawet w czasie okupacji hitlerowskiej pełnił swoje funkcje będąc jedyną organizacją działającą pod swą tradycyjną nazwą.

Członkiem PCK może zostać każdy, kto chce pomóc w realizacji zadań Stowarzyszenia.

Działalność PCK można też wspomagać nie będąc jego członkiem poprzez dobrowolne uczestnictwo w organizowanych akcjach, doraźną pomoc w przypadkach katastrof i klęsk żywiołowych czy przekazując pieniądze na określone cele.

Do najważniejszych zadań realizowanych przez Polski Czerwony Krzyż należą:

• działalność opiekuńcza i pomoc potrzebującym,

• pomoc ofiarom klęsk i katastrof,

• propagowanie honorowego krwiodawstwa i pozyskiwanie krwiodawców,

• szerzenie oświaty zdrowotnej,

• szkolenie ludności w zakresie udzielania pierwszej pomocy,

• organizowanie działalności wśród dzieci, młodzieży szkolnej i akademickiej,

• prowadzenie Biura Informacji i Poszukiwań, które ewidencjonuje straty wojenne w ludziach i zajmuje się poszukiwaniem zaginionych,

• upowszechnianie ideałów Czerwonego Krzyża, jego podstawowych zasad i międzynarodowego prawa humanitarnego,

• współpraca zagraniczna i udział w międzynarodowych akcjach pomocy humanitarnej.

IV METODYKA.

Dominującą metodą nauczania międzynarodowego prawa humanitarnego jest wykład. Zadanie uczestników takich zajęć jest proste: mają wysłuchać “jedynie słusznej” wersji informacji przekazywanej przez wykładowcę.

A przecież w nauczaniu MPH nie chodzi o to, aby ludzie ograniczali się tylko do notowania jego zasad i biernego odtwarzania podstawowych reguł. Celem upowszechniania MPH jest przede wszystkim wyrobienie u słuchaczy przekonania, że można i należy przestrzegać jego zasad w praktyce, dlatego że prawo humanitarne jest ważne, bo może dotyczyć każdego z nas.

Tak ambitny cel nie jest możliwy do osiągnięcia przy zastosowaniu metody wykładu w nauczaniu międzynarodowego prawa humanitarnego. Zadaniem prowadzącego zajęcia jest prowokowanie swoich uczniów do refleksji nad zapisami MPH, między innymi poprzez:

• poznanie wiedzy i opinii uczniów przed rozpoczęciem części informacyjnej zajęć,

• pomoc uczniom w odniesieniu reguł MPH do ich osobistej skali wartości,

• pozwolenie uczniom na samodzielne osądzenie czy MPH jest potrzebne we współczesnym świecie, czy jest skuteczne, czy jego naruszenia są egzekwowane,

• odkrycie przez uczniów istoty MPH.

Metody nauczania, które zwiększają aktywność intelektualną uczniów są dobrze opisane w licznych wydawnictwach. Stąd nie będą szczegółowo prezentowane poniżej. Przybliżymy natomiast przykłady ich wykorzystania do pomocy uczniom w poznaniu treści związanych z MPH.

Niezależnie od wyboru metody, na którą zdecyduje się w danym momencie nauczyciel, należy wcześniej rozważyć czy klasa jest przyzwyczajona do pracy daną metodą. Jeżeli będzie to pierwsza próba, to automatycznie musimy więcej czasu zaplanować na wyjaśnienie zasad pracy i w większym stopniu pomagać zespołom roboczym uczniów. Może okazać się konieczne np.:

• inne ustawienie ławek i krzeseł w klasie, tak aby utworzyć stanowiska dla czteroosobowych zespołów uczniów, aby wszyscy członkowie danego zespołu siedzieli zwróceni twarzą do siebie,

• rozpoczęcie pracy najpierw prostszymi metodami, aby nauczyć klasę pracy zespołowej co umożliwi zmniejszenie nadzoru i wsparcia nauczyciela przy następnych lekcjach prowadzonych metodami aktywizującymi.

Burza mózgów

Uczniowie wymieniają terminy, które kojarzą się im z pojęciem “międzynarodowe prawo humanitarne”. Jeden z uczniów zapisuje propozycje na tablicy. “Burze” mogą odbywać się także w podzespołach, które następnie prezentują wyniki swoich skojarzeń reszcie klasy.

Praca w zespołach roboczych

Każdy z zespołów opracowuje jedną z konwencji genewskich, następnie prezentuje ją całej klasie. Do prezentacji przed klasą grupy mogą używać m.in. opracowanych przez siebie plakatów, “żywych obrazów” itp.

Drama

Zespoły uczniów prezentują sceny odzwierciedlające zapisy konwencji genewskich, na przykład:

• udzielanie pomocy rannemu żołnierzowi przeciwnika,

• odwiedziny delegata MKCK w obozie jenieckim,

• przesłuchanie pojmanego jeńca,

• przekazywanie pomocy ludności cywilnej.

Omówienie może polegać na poznaniu emocji uczniów i porównaniu co czuli ci, którzy mieli władzę nad bezbronnym, a jak czuł się bezbronny uczestnik scenki (cywil, poddający się do niewoli, ranny, jeniec).

Można umówić się z uczniami, że w każdej scence zostaną przedstawione na przykład trzy zachowania niezgodne z konwencjami genewskimi, które oni sami muszą odnaleźć i skorygować.

Projekcja filmu

Zarządy Okręgowe Polskiego Czerwonego Krzyża oraz Ośrodek Upowszechniania MPH przy Zarządzie Głównym PCK w Warszawie posiadają zestawy filmów wideo dotyczących tematyki MPH.

Prezentujemy trzy przykładowe tytuły:

Studium pojedynczego przypadku “Larysa i wojna”. Film pokazuje wojnę w byłej Jugosławii widzianą oczyma młodej dziewczyny, wolontariuszki Czerwonego Krzyża. Czas trwania 14 minut.

Wideoklip z piosenką Johna Lennona “Imagine”. Film pokazuje cierpienia ofiar wojny i znaczenie pomocy Czerwonego Krzyża. W ciągu paru minut na tle utworu Lennona przewijają się obrazy z kilkunastu krajów dotkniętych konfliktami zbrojnymi.

Czas trwania 3,25 minut.

Film animowany “Historia pewnej idei”. Film, w atrakcyjnej dla młodego widza konwencji komiksu, prezentuje rozwój humanitarnej idei pomocy od ochrony ofiar wojny w bitwie pod Solferino po ochronę ofiar współczesnych klęsk żywiołowych.

Czas trwania 7 minut.

Przed rozpoczęciem projekcji filmu uczniów należy uprzedzić o treści filmu i zaproponować elementy, na które szczególnie warto zwrócić uwagę.

Studium przypadku

Uczniowie przedstawiają problemy związane z sytuacją ofiar wojny na określonym terenie (informacje uczniowie mogą pozyskać np. z dzienników lub po wizycie na stronie internetowej Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża). Zadaniem uczniów jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie o przyczynę danej sytuacji i poszukiwanie rozwiązań na podstawie własnego doświadczenia i wiedzy z zakresu MPH. Proponowane przez poszczególne grupy rozwiązania powinny zostać przedyskutowane na forum klasy. Warto pokusić się także o rozważenie następstw proponowanych rozwiązań.

Temat: Międzynarodowe Prawo Humanitarne.

Scenariusz lekcji nr 1.

Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca

Cele:

• poznanie genezy powstania i struktury ruchu czerwonokrzyskiego,

• zrozumienie potrzeby funkcjonowania i działania międzynarodowego,

• zachęcenie do działalności w organizacji czerwonokrzyskiej.

Metody i formy pracy:

• uczenie się metodą “ układanki” - Jigsaw,

• “śnieżna kula”,

• praca z tekstem,

• sesja plakatowa.

Kluczowe pojęcia:

• geneza powstania i organizacja ruchu czerwonokrzyskiego,

• podstawowe zasady i ich wkład dla pokoju,

• działalność.

Materiały pomocnicze:

• nr 1: narodziny idei Czerwonego Krzyża, geneza powstania i rys historyczny ruchu czerwonokrzyskiego,

• nr 2: godło,

• nr 3: Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca,

• nr 4: struktura,

• nr 5: zasady,

• nr 6: Polski Czerwony Krzyż,

• nr 7: karty tożsamości, znaczki okolicznościowe, mapa działalności czerwonokrzyskiej, zdjęcia budynków organizacyjnych, inne zdjęcia okolicznościowe.

Czas lekcji

1-2 godz. lekcyjne

Instrukcja dla nauczyciela

I moduł

Nauczyciel:

• Wyświetla film “Imagine” oraz wiesza godło czerwonokrzyskie.

• Stawia uczniom pytanie: co kojarzy się wam z wyświetlanym filmem i wywieszonym symbolem?

• Wyjaśnia technikę “śnieżnej kuli”.

Uczniowie:

• Samodzielnie zastanawiają się nad skojarzeniami, potem konsultują z kolegą, następnie w czwórkach i w ósemkach.

Wynik:

• Wynik prac grup podają kolejno do zapisania na arkuszu zbiorczym, który jest wywieszony na widocznym miejscu.

II moduł

Nauczyciel:

• Rozdaje materiały pomocnicze uczniom (każdy materiał jest w innym kolorze). Wszystkie kolory od 1 do 6 tworzą grupę. Ustala czas pracy. Każdy uczeń jest ekspertem w swojej dziedzinie.

Uczniowie:

• Czytają przekazane materiały i próbują wyłonić z nich najważniejsze fakty.

Wynik:

• Opracowana notatka z podanego materiału.

III moduł

Nauczyciel:

• Podaje przebieg dalszej pracy.

Uczniowie:

• Eksperci poszczególnych dokumentów spotykają się z sobą tworząc grupę o tej samej tematyce i omawiają metodę przekazania ważnych faktów dotyczących materiału.

• Układają po 3 pytania z otrzymanego dokumentu, uwzględniając ważność faktów.

Wynik:

• Powracają do grup z materiałami, które mają przekazać innym członkom grupy.

IV MODUŁ

Nauczyciel:

• Podaje instrukcję dalszej pracy uczniów, ustala czas.

Uczniowie:

W swoich zespołach przekazują kolegom materiały opracowane w grupach ekspertów, zadając pytania po przekazanej informacji.

Wynik:

• Zebrane informacje o temacie lekcji i materiały.

• Przygotowane do dalszej pracy.

V moduł

Nauczyciel:

• Wydaje polecenie zrobienia plakatu o Międzynarodowym Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca.

• Ustala czas i rozdaje potrzebne grupom dodatkowe materiały (karty tożsamości, okolicznościowe znaczki, zdjęcia budynków i inne).

Uczniowie:

• Przygotowują plakaty, korzystając ze swoich opracowań.

Wynik:

• Zbiorcze plakaty, które się wywiesza.

VI moduł

Sesja plakatowa

Przedstawiciele zespołów omawiają swoje plakaty.

Nauczyciel omawia pracę grup, jednocześnie oceniając uczniów.

VII moduł

Nauczyciel:

• Wydaje polecenie porównania wykonanych przez grupy plakatów z zapisem plakatowym wykonanym na początku lekcji.

• Zadaje pytanie: czego dowiedzieliście się i co widzicie nowego?

Uczniowie:

• Odpowiadają na zadane pytanie.

Zakończeniem zajęć jest film o działalności czerwonokrzyskiej.

Opis stosowanych w scenariuszu metod i technik:

“ Śnieżna kula”

Nauczyciel podaje uczniom zagadnienie, określając czas.

Uczniowie:

1 faza - każdy uczeń zastanawia się nad podanym zagadnieniem.

2 faza - w parach konsultują się z kolegą.

3 faza - pary łączą się w czwórki i wspólnie dyskutują nad swoimi

opracowaniami.

4 faza - czwórki łączą się w ósemki i tworzą wspólny plakat dotyczy podanego

przez nauczyciela zagadnienia.

5 faza - omawianie wykonanych plakatów.

Praca z tekstem

Nauczyciel rozdaje grupom materiały pomocnicze.

Uczniowie analizują tekst i podają krótkie najważniejsze informacje dotyczące podanego materiału.

Sesja plakatowa

Wykonane przez uczniów w grupach plakaty dotyczące podanego przez nauczyciela zagadnienia, wiesza się i omawia. Można na ich podstawie wykonać jeden wspólny plakat, który będzie wisiał w klasie.

Uczenie się metodą “ układanki” Jigsaw.

1. Materiał lekcyjny podzielony jest na podtematy (materiały pomocnicze).

2. Klasa podzielona jest na grupy. W każdej grupie tylu członków co podtematów, każdy z członków grupy jest ekspertem swojego tematu.

3. Eksperci otrzymują materiały do przeczytania i przedyskutowania, po czym każdy spotyka się z ekspertami z innych grup, aby skonfrontować przygotowany materiał i obmyśleć metodę jego przekazania (np. eksperci zajmujący się materiałem 1).

4. Eksperci wracają do swoich poprzednich grup (gdzie każdy jest ekspertem w innej dziedzinie)i według kolejności przekazują kolegom to, czego nauczyli się z powierzonej im części tematu lekcji.

5. Na koniec, wszyscy członkowie zespołów poddawani są sprawdzianowi obejmującemu wszystkie podtematy. Można przedstawić swoją pracę zespołu w formie plakatu.

6. Nauczyciel może również ocenić pracę poszczególnych grup i zespołów.

ANKIETA

1. Czy przedstawiony materiał spełnił Państwa oczekiwania?

..................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2. Co się Państwu w nim najbardziej podobało / zainteresowało?

...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Co się w nim Państwu najbardziej nie podobało / było nieinteresujące?

...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Czego - Państwa zdaniem - w przedstawionym materiale zabrakło?

...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Co należałoby w nim zmienić?

...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6. Jaka jest reakcja młodzieży na przedstawiony materiał?

...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

7. Inne spostrzeżenia i propozycje.

...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

IMIĘ................................................ NAZWISKO...............................................................

ULICA.................................................. NR DOMU ................ NR MIESZKANIA ............

MIEJSCOWOŚĆ........................................................ KOD POCZTOWY...........................

SZKOŁA .......................................................................................................................

ULICA ...................................................................................... NR ..................................

MIEJSCOWOŚĆ ................................................... KOD POCZTOWY ..............................

TELEFON ............................. FAX ............................ E-MAIL .........................................

Podane informacje pozwolą nam na dalszą współpracę z Państwem i przesyłanie kolejnych materiałów na podany adres.

Dane będą przechowywane i przetwarzane zgodnie z przepisami Ustawy z dn. 29 VIII 1997 roku “O ochronie danych osobowych” (Dz.U. Nr 133, poz. 883) z gwarancją wglądu we własne dane i prawem do ich poprawiania.

......................................................

podpis

Wypełnioną ankietę prosimy odesłać do Zarządu Głównego PCK

Ośrodek Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego

00-950 Warszawa, ul. Mokotowska 14

fax [phone] , e-mail: [e-mail]

1

MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA

---