Herbert Read
Dezintegracja formy w sztuce współczesnej
Spróbuję przedstawić stanowisko Herberta Reada wobec dezintegracji formy w sztuce współczesnej i aby móc uściślić ten wątek, przytoczę definicję pojęcia „integralnośc sztuki', którą prezentuje autor. Podstawowym założeniem Reada jest to, że sztuka stanowi zjawisko biologiczne. Patrząc z punktu filogenezy bądź ontogenezy, widać że człowiek zdobywa zdolność kontrolowania swojego środowiska na drodze ćwiczeń w rozróżnianiu jednej formy między druga, a owa zdolność opiera się na kształceniu i ćwiczeniu zmysłów - wzroku, dotyku i słuchu. Elementem, który wyodrębnił człowieka od reszty świata jest właśnie umiejętność dostrzegania różnicy między znaczeniem jakiejś formy, a znaczeniem tej formy w płaszczyźnie odbioru zmysłowego. W jaki sposób Herbert Read pojmuje pojęcie „formy”? Forma określa przedmiot różnicującej świadomości, to pojęcie bezosobowe, teoretyczne; formy występujące w naszej ludzkiej codzienności to rożne przybliżenia do form idealnych (doskonałe koło rysowane przy pomocy cyrkla i odręczne przedstawienie koła różnicuje się w subtelnościach formy). Idąc za Ruskinem mówi, że w każdym prawdziwym dziele istnieją dwa elementy: pierwszy natury matematycznej (daje początek kategorii piękna, absolutny, niezmienny), drugi natury organicznej (daje początek kategorii żywotności, elastyczny, podlega zmianom). Największa dzieła sztuki łączą te dwa elementy w formie organicznej, ponieważ posiadają piękno i żywotność. Na integralność sztuki wpływa również styl jednostki (artysty), który Read rozumie jako zdolność osiągania skuteczności wszelkiego działania organicznego. Czym właściwie jest integralność sztuki? Mianowicie autor określa ją jako nieubłagalną koncentracją na jedności formy, żywotności stylu by sztuka służyła rozwijającej się świadomości człowieka. Siły zagrażające integralności sztuki to niespójność, niewrażliwość, brutalność i ekskluzywność. Niespójność to niemożność osiągnięcia integralności formy, nawet jej celowe lekceważenie, chaos. Inaczej mówiąc niespójność wiąże się z brakiem znaczenia, z zerwaniem posiadających znaczenie odniesień. Niespójności często towarzyszy brak stylu, czyli niewrażliwość, brak niepowtarzalności. Read mówi, że jesteśmy świadkami również dezintegracji samej inteligencji, upadku z niekończącym się targowiskiem ubawu. Przykładem takim jest termin pop-art, który ma na celu nadanie wspólnej nazwy dla zjawisk sceny współczesnej. W przeciwieństwie do dadaizmu czy futuryzmu, podpierającego się konkretnymi manifestami, sformułowanymi „racjami bytu”, pop-art nie ma żadnego ideału, gdyż nie wyznaje nic poza zaangażowaniem we wszystko, co mieści się w sferze oddziaływania wielkiego miasta.
Na sztukę we współczesnym świecie wpływa wiele czynników, między innymi osiągnięcia techniczne i środki masowego komunikowania. Postęp w zakresie nauki i techniki, konsumpcyjny charakter życia (dążenie, aby mieć, a nie być) to wszystko nie sprzyja rozwojowi sztuki. W dzisiejszych czasach dbamy coraz bardziej o rozwój intelektu związanego z nauką i techniką zapominając o uczuciach i wyobraźni. Z tego powodu bardzo ważna wydaje się humanizacja człowieka mająca na celu ocalić go przed rozwojem cywilizacji technokratycznej, która wzmacnia u ludzi postawę konsumpcyjną, konformizm i alienację jednostki. Obecnie mimo pełnienia nadal przez sztukę ważnej roli w życiu człowieka jej wpływ słabnie wiąże się to z ogólnym kryzysem i chorobami naszej cywilizacji. Przyczynami tego stanu rzeczy są zdaniem Herberta Reada: zjawisko alienacji społecznej i psychologicznej - rosnący rozdźwięk między działalnością człowieka, a procesami naturalnymi.
Zdaniem Reada można temu zapobiec przez rozwijanie wrażliwości zmysłów i umiejętności odbierania świata od wczesnego dzieciństwa. Kolejną przyczyną dezintegracji formy w sztuce jest upowszechnienie racjonalizmu- związane z postępem nauki, atrofia uczuć- brak umiejętności przeżywania uczuć (religijnych, estetycznych) prowadzący do ulegania pokusom ideologii konsumpcji, egoizmu. W świat idei, wartości dobra i prawdy może człowieka wprowadzić sztuka. Następnie pojawia się sprzeczność samej sztuki- społeczeństwo współczesne "konsumuje" kulturę i rozrywkę, sprzyja temu przemysł rozrywkowy. Wartości prawdziwe zastępują banały, które rozpowszechnia popularność i środki masowego przekazu.
Sztuka dni dzisiejszego jest zagrożona, przez: pseudowartości kultury masowej, eksperymenty odbiegające od tego, co jest sztuką (nihilizm). Brak zrozumienia sztuki przez społeczeństwo sprawia, iż jest ona konsumowana na najniższym poziomie, pogłębia stan izolacji jednostek, zbiorowość zastępuje wspólnotę (nie ma dialogu osobistego człowiek-człowiek, ponieważ wspólnota powstaje na poziomie wrażeń, uczuć, myśli, intuicji, które związane są z przeżywaniem sztuki, aktem tworzenia). Pesymistyczna diagnoza: alienacja przybiera na sile, atrofia uczuć moralnych i estetycznych, rozpowszechnianie postaw konsumpcyjnych, jednostronność wykształcenia (naukowo-techniczne), zachwianie wewnętrznej harmonii człowieka. Współczesny człowiek zdaniem Herberta Reada to: ...ptak, któremu podcięto jedno skrzydło. Świat współczesny każe mu posługiwać się skrzydłem intelektu, podczas gdy skrzydło uczuć i wyobraźni wciąż pozostaje kalekie. Harmonię lotu zapewnić może tylko sztuka, narzędzie integralnego rozwoju wszystkich sił, sztuka przywrócona społeczeństwu.
Między sztuką a społeczeństwem, artystą a jego środowiskiem występują głębokie wzajemne powiązania. Read podkreśla indywidualny charakter osiągnięć artystycznych, czyli tego co zależy od woli twórczej. Wartości sztuki wykraczają poza jednostkę i jej czasy, gdyż odnoszą się do idealnych proporcji i harmonii (pojmowaną przez twórcę dzięki twórczej intuicji). Sztuka jest jednocześnie uniwersalna i odnosi się do estetycznej wrażliwości, próbą tworzenia form cieszących i podobających się niezależnie od jej charakteru. Funkcją sztuki zdaniem Reada jest wyrażanie uczuć i przekazywanie zrozumienia. Proces rozumienia to nowa jakość doświadczanych emocji wzbogacanych intuicyjnym aktem samowiedzy.
Przyczyny zerwania społeczeństwa ze sztuką: dezintegracja formy w sztuce, stępienie wrażliwości pod postacią: niespójności, niewrażliwości, brutalności i ekskluzywności. Sztuce będzie groziła dezintegracja jeżeli nie powstrzymamy tych procesów zniszczenia i standaryzacji, materializmu i przekazu masowego. Troska Reada obejmuje rzeczywistość społeczną przenikniętą dramatycznymi sprzecznościami i rzeczywistość kulturową, sztukę, której prawdziwe wartości ulegają naciskom miernoty. Zagrożenie pogłębia się w skutek niszczenia skłonności ludzkiej natury: wrażliwości, uczuć, wyobraźni. Ocaleniem jest sztuka.
Ta praca została już oddana do sprawdzenia, także…
H. Read, Dezintegracja formy w sztuce współczesnej, [w:] Wstęp do wiedzy o sztuce, t. II, s. 278