Temat: Kodeks etyczny nauczyciela.
Wg Tadeusza Pilcha panuje dziś w Polsce przeświadczenie, że zajmowanie się etyką zawodu nauczyciela to zajęcie, które odwraca uwagę od ważniejszych problemów związanych z sytuacją szkolnictwa. Tymczasem jest to istotny aspekt, którego nie powinno się zaniedbywać. Zawód nauczyciela jest, bowiem silnie powiązany z władzą i narażony na podejrzenia moralne. Współczesna etyka koncentruje się na sztuce współżycia międzyludzkiego. System edukacji opiera się na zasadzie rywalizacji, która powoduje konflikty i brak ładu etycznego. Pilch proponuje zastąpić ową rywalizację zasadą współdziałania.
Etyka zawodowa jest to wg J. Szczepańskiego „zespół norm i dyrektyw wynikających z tradycji zawodu, ducha kultury narodowej, z podstawowych wskazań etycznych przyjętych w danym społeczeństwie, a zastosowanych do wykonywania danego zawodu.” Zgodnie z tą definicją etyka zawodu nauczyciela sprowadza się do zbioru norm charakterystycznych dla zawodu nauczycielskiego, czyli norm obowiązujących nauczycieli. Problem tkwi w tym, że nie istnieje tak naprawdę obowiązujący, standardowy kodeks norm etycznych nauczycieli. Każdy może, więc go rozumieć na swój sposób.
Wg. T. Plicha istnieją trzy główne zasady normatywne społecznego funkcjonowania nauczyciela:
Nauczyciel działa w świecie dobra- oznacza to, że jego aktywność ma intencje tworzenia dobra dla innego człowieka przy użyciu godziwych środków
Działalność wychowawcza to racjonalna nadzieja- oznacza to, że nauczyciel musi wierzyć w postęp moralny, w sens swojej pracy i w własne posłannictwo
Trwały, niesprzeczny system wartości i przeświadczeń moralnych
Kształtowanie postaw moralnych towarzyszy nam już od najmłodszych lat Rozpoczyna się w domu rodzinnym, gdzie wzorcami do naśladowania są rodzice. Następnie szkoła, a w niej autorytetem staje się nauczyciel. To szkoła w ogromnej mierze przygotowuje młodych ludzi do życia, to w niej uczeń stopniowo postrzega jak powinno się żyć.
Ogromną rolę odgrywa tu nauczyciel. Jego kodeks etyczny, cele i wartości jakie ceni, preferuje i zgodnie, z którymi postępuje w znacznym stopniu wpływają na rozwój osobowości ucznia. Od postawy nauczyciela bardzo często zależy, jakie życie potrafi zbudzić w uczniu i do jakiego jest zdolny go przygotować. Wymowny staje się tu kodeks etyczny nauczyciela. Czym on jest? Jak go rozumieć? W socjologii zawodów znajdujemy terminy: „etyka zawodowa”, która mówi jak przedstawiciele danego zawodu powinni postępować oraz „moralność pracownicza”, która stara się badać jak ci pracownicy postępują naprawdę i jak można ich ocenić przy pomocy obiegowych kryteriów moralnych. Praktycy oświatowi twierdzą, że kodeks etyki zawodowej nauczyciela wpływa na postępowanie nauczycieli, a przez to na skuteczność ich zawodowej działalności i prestiż społeczny całej grupy zawodowej.
Celem głównym etyki zawodowej nauczycieli jest stworzenie w ich świadomości wrażliwości moralnej na zagadnienia i sytuacje, jakie wystąpią w wieloletnich i ścisłych układach interpersonalnych z uczniem. Obszar zagadnień poddanych regulacji etycznej w ramach nauczycielskiej etyki zawodowej obejmuje z reguły:
a) obowiązki moralne nauczyciela względem wychowanków i uczniów
b) względem ich rodziców i szerszego otoczenia społecznego
c) względem innych nauczycieli, czyli członków swojej grupy zawodowej.
Względem wychowanków i uczniów istotne są normy nakazujące szacunek dla osobowości wychowanka, prawo do wygłaszania samodzielnych i szczerych sądów także wtedy, gdy są sprzeczne z poglądem nauczyciela. Podkreśla się tu konieczność wysokiej jakości pracy dydaktycznej, obowiązek dyskrecji i taktu w drażliwych sytuacjach wychowawczych oraz poszanowanie tajemnicy powierzonej przez ucznia. Szalenie ważne jest zaakcentowanie właściwej więzi nauczyciela z uczniem, aby bliski związek z nim, nie przekształcił się w kontakt o podłożu erotycznym, co jest niedopuszczalne. Poza tym istotny jest tu obowiązek stałej troski o doskonalenie poziomu i warunków nauki uczniów oraz obowiązek szczerości i prawdy.
Względem rodziców i szerszego otoczenia społecznego podkreśla się konieczność współpracy i współdziałania z zachowaniem zasad szczerości zarówno względem władz jak i rodziców. Realizowanie treści zgodnych z kierunkiem kształcenia określonym przez powołane do tego władze społeczne, a jednocześnie szanowanie odrębności światopoglądowych rodziców i nie ranienie ich uczuć w trakcie realizacji programu szkolnego.
Względem swojej własnej grupy zawodowej, akcentuje się obowiązek koleżeństwa i zdrowo pojmowanej solidarności. Niezmiernie ważna jest dbałość o honor i autorytet zawodu nauczyciela, co za tym idzie zwalczanie wszelkich objawów korupcji (podarków) i odpłatnego świadczenia usług nauczycielskich (korepetycje), a także wywlekanie konfliktowych spraw wewnątrz nauczycielskich na szersze forum publiczne. Niewątpliwym obowiązkiem nauczyciela jest tu pełne wykorzystanie czasu pracy dla dobra szkoły i wychowanków.
Należy pamiętać, że w pracy nauczyciela najważniejszą wartością jest dobro dziecka. Stanisław Krawcewicz przytacza słowa Deklaracji Praw Dziecka ONZ, że „Dobro dziecka powinno być zasadą przewodnią tych wszystkich, którzy są odpowiedzialni za wychowanie dziecka i kierowanie nim.” Wg badacza norma ta stanowi rdzeń etyki zawodowej nauczyciela odpowiedzialnego za dziecko i wobec dziecka.
Zgodnie z tym postulatem Pilch wyróżnia dwa elementy zasady życzliwości do wychowanków, na których powinien opierać się nauczyciel: etyczną akceptację ucznia bez względu na jego walory oraz racjonalną, trzeźwą ocenę osoby wychowanka.
Ważne by nie zobojętnieć na problemy uczniów, gdyż wtedy wykonuje się pracę z lekceważeniem i tworzy usprawiedliwienia dla swojej nieporadności. Nauczyciel zamknięty w sobie staje się bierny. Ale udawanie, że jest wszystko w porządku też jest błędem. Jeśli uczeń dostrzega dwoistość głoszonych przez nauczyciela zasad lub widzi fałsz w jego postawie, nie współdziała z nim. Dlatego jeśli ktoś nie jest z natury otwarty i trudno mu uczyć na zasadzie partnerskiej, to nie powinien się do tego zmuszać. Trzeba być w zgodzie z samym sobą.
Nauczyciel staje w swojej pracy przed pewnymi paradoksami. Z jednej strony ma za zadanie wyposażyć ucznia w wiedzę, a z drugiej strony musi dbać o uniezależnienie się wychowanka by miał on własne poglądy na świat. Nauczyciel ma przekazywać to, w co wierzy, o czym jest przekonany, że ma to wymiar uniwersalny. Jednocześnie należy dać uczniowi prawo do odrzucenia lub zaakceptowana przekazywanych wartości. Neutralność nauczania jest, jak wiadomo, fikcją. Z tego powodu należy uczyć przede wszystkim dystansu do różnych wpływów i wyrabiania własnych poglądów. Sztuką jest umieć przekonać do swoich racji uczniów, gdyż mają w sobie naturalny opór wobec umoralniania dokonywanego przez nauczyciela. Uczniowie często bezrefleksyjnie przyjmują postawy proponowane przez nauczyciela, gdy widzą, że postępuje on zgodnie z nimi. Gdy dojdzie do rozdźwięku między głoszonymi przez niego hasłami a rzeczywistością, straci on swoich zwolenników. Poza tym dobry nauczyciel to taki, który potrafi przełamać rutynę a zachowania destruktywne uczniów traktuje jak wyzwanie. Lepiej od razu pozbyć się złudzeń, co do tego, że kontakty będą przebiegać bezproblemowo. Należy spojrzeć na nauczyciela jak na mediatora, który stara się znaleźć punkty wspólne między podręcznikową wiedzą a potrzebami i oczekiwaniami uczniów. Musi on także przyjąć do wiadomości, że nadejdzie moment, gdy uczeń przerośnie mistrza i poszuka nowego specjalisty. Jest to naturalna kolej rzeczy i należy to odczytać jako swój sukces a nie porażkę.
Wielu nauczycieli przyjmuje postawę, że są w szkole po to by uczyć, a wychowywanie zostawiają innym. I tu pojawia się paradoks, bo rodzice z kolei oczekują często od szkoły, że wychowa im dzieci. Należy pamiętać, że nauczyciel obok funkcji nauczającej pełni także wychowawczą i źle, jeśli przechodzi obojętnie wobec wykroczeń uczniów poza szkołą czy na przerwach. Nie jest to bowiem zawód, którego wykonywanie można „zawiesić” po godzinach.
Problemy etyki zawodowej nauczycieli są w praktyce niezwykle trudne do formułowania, a zwłaszcza do realizowania. Wynika to z dwoistości sytuacji nauczyciela, który jednocześnie reprezentuje siebie, jako osobowość, z drugiej zaś strony jest przedstawicielem społecznej instytucji oświaty. Ta złożoność sytuacji, w jakiej działa współczesny nauczyciel, nie oznacza jednak, że refleksja etyczna nie jest mu potrzebna. Wręcz przeciwnie, wydaje się, że rola jej rośnie. Etyka zawodowa staje się regulatorem decyzji i wyborów sposobów postępowania w najróżniejszych i często nietypowych sytuacjach, w jakich znajduje się nauczyciel.
Bibliografia:
T. Pilch, Rozważania wokół etyki zawodu nauczyciela, Warszawa 1996
Etyka zawodu nauczyciela. Nauczanie etyki, praca zbiorowa pod red. K. Kaszyńskiego i L. Żuk - Łapińskiej, Zielona Góra 1995
W. Okoń, Osobowość nauczyciela, PWN, Warszawa, 1962