KSZTAŁTOWANIE SIĘ LITURGII CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

Pierwsi chrześc. byli Żydami i wyznawcami religii mojżeszowej. Sprawowali swój kult w żydowskich domach (kult rodzinny), synagodze (kult synagogalny) i świątyni (kult świątynny). Znali teksty ST, jak i żydowskie obrzędy, ceremonie i muzykę.

Relacje w Dziejach Apostolskich i Listach NT podkreślają rozprzestrzenianie się chrześc. w ośrodkach leżących poza Palestyną. Jerozolima pozostała wpływowym centrum aż do VII w.

Nastąpiła szybka ekspansja, obejmująca zasięgiem gł obszar Ces. Rzymskiego, na płn. i płd. wokół M. Śródziemnego. Cesarstwo wykorzystało swe wpływy, czego najważniejszym przejawem było rozszerzenie uznania religii chrześc. przez Edykt Mediolański z 313 r. - chrześc. przestało być słabą, prześladowaną religią misyjną. Zdobyło tolerancję, a następnie ustanowiło szeroko rozpowszechnioną rzymską organizację, której zasadą był porządek i kodyfikacja.

pocz. IV w. - systematyzowanie dogmatu chrześc.

• 325 r. - sobór nicejski - powołany przez Konstantyna Wielkiego; potępienie arian; ustanowienie daty Wielkiejnocy; wyznanie wiary;

V w.

• 431 r. - sobór w Efezie - Maria jako Boża Rodzicielka;

• 451 r. - Sobór w Chalcedonie - Chrystus ma tylko jedną naturę - boską

• na soborach tych sformułowano tzw. Unię Hipostatyczną - wg chrześcijańskiej teologii jedność bóstwa (boskiej natury) i człowieczeństwa (ludzkiej natury) w osobie Jezusa Chrystusa (Boga-człowieka)

Historia kształtowania się liturgii chrześc. w tych wczesnych wiekach jest złożona i trudna. Nie jest możliwe dostrzeżenie relacji miedzy wczesnymi wzorami modlitwy chrześc. a kultem żydowskim, ponieważ nie zachował się żaden modlitewnik żydowski sprzed IX w. istniejące zaś relacje na temat kultu chrześc. w pierwszych pięciu wiekach są rozproszone i często fragmentaryczne.

Jednak nawet do VI w. da się zaobserwować pewne wspólne tendencje:

• sprawowanie Eucharystii było oddzielone od innych oficjalnych nabożeństw publicznych

• w nabożeństwach (poza Eucharystią) gł nacisk kładziono na wysławianie Boga (szczeg. w psalmach) i modlitwę, niż na czytania biblijne czy nauczanie

• cała wspólnota uczestniczyła powszechnie w codziennych modlitwach porannych i wieczornych

• mnisi i kapłani kontynuowali modlitwy o innych porach dnia

Kult żydowski opierał się na:

- wspólna modlitwa

- czytanie Tory (chłopcy w wieku 15 lat czytają Torę, stają się Żydami)

- śpiewanie psalmów

Liturgia kościelna opierała się na:

- śpiewanie

- czytanie + bezkrwawa ofiara

- modlitwa

Począwszy od V w. miał miejsce proces popularyzacji religii w dwóch ośrodkach - Rzymie i Konstantynopolu. Siła tych Kościołów, oparta w Rzymie na przewodnictwie papieża, a w Konstantynopolu - patriarchy doprowadziła do rosnącej niezależności i separacji. W XI w. doszło do całkowitej schizmy. Kościół łaciński oddalił się od Kościoła greckiego (bizantyjskiego lub prawosławnego), jak też od kościołów: syryjskiego, etiopskiego, egipskiego (koptyjskiego).

Kościół łaciński zdominował Europę płn. - zach., ale i tu rozwijały się miejscowe i regionalne ryty, tzw. rodziny (grupy) liturgiczne:

• rzymska -

- zracjonalizowana, bez obrazowości wsch.;

- VIII - IX w. - liturgia popierana przez Karola Wielkiego;

- XI w. - za namową papiestwa Hiszpania rezygnuje z rytu mozarabskiego na rzecz rzymskiego;

• ambrozjańska (Mediolan) - sprawowany do dziś w archidiecezji mediolańskiej

• mozarabska (Hiszpania) - zachował się w Toledo

• gallikańska (Francja) - zaniknął

• celtycka (Irlandia i płn. Brytania) - zaniknął

Były to oddzielne obrządki, chociaż wiązały się i pokrywały częściowo ze sobą. W odpowiednim czasie zostały wchłonięte przez praktykę rzymską lub pozostały w użyciu jako oddzielne ryty lokalne.

VIII w.

• 787 r. - Sobór Nicejski II - arianie nie wierzą w boskość Chrystusa; działalność św. Pawła; Hilary z Poitiers i Ambroży z Mediolanu; nicejsko - konstantynopolitańskie wyznanie wiary;

XIII w.

• liturgia Kurii Papieskiej - jest to druga fala wpływu rzymskiego; liturgia ta przewidziana była dla zapracowanych księży - nieco okrojona i przystosowana do krótszej recytacji. Liturgia ta została zebrana w Mszale i Brewiarzu. Opracowania te przyjął i rozpowszechnił nowy misjonarski zakon franciszkanów.

LITURGIA WEWNĄTRZ KOŚCIOŁA

Zasadniczy wpływ na ukształtowanie się liturgii wew. Kościoła łacińskiego miał ruch monastyczny (życie monastyczne, zjawisko kulturowo-religijne charakteryzujące się specyficznym stylem życia wspólnot mnichów lub mniszek, zorganizowanych zgodnie z regułą zakonną). Chociaż pierwsi mnisi żyli samotnie jako eremici na pustyni egipskiej, w niedługim czasie powszechną praktyką stało się życie we wspólnocie wg wspólnej reguły (tzn. przepisów dot. zachowań i zwyczajów danej wspólnoty).

V i VI w.

• mnisi spełniali w Rzymie bardzo ważne zadanie - sprawowali liturgię w wielu bazylikach. Ich praktyka liturgiczna wpłynęła na zasadniczy nurt liturgii zachodniej, stała się podstawą późniejszego średniowiecznego obrządku rzymskiego (skodyfikowanego w VIII i IX w.).

• za ojca życia monastycznego uważa się Benedykta z Nursji (480 - 550); jego reguła spisana na Monte Cassino we Włoszech; reguła św. Benedykta dostarcza najbardziej dokładnego obrazu kształtowania się „nieeucharystycznego” cyklu codziennej modlitwy w Kościele zach.

- układ modlitw: Matutinum (w nocy), Laudes (o swicie), Pryma, Tercja, Seksta, Nona (4 określone pory dnia - pierwsza, trzecia, szósta, dziewiąta), Nieszpory (o zmierzchu), Kompleta (przed udaniem się na spoczynek).

- rdzeniem codziennej modlitwy była recytacja Księgi Psalmów ze ST;

VIII w.

• Benedykt z Aniane (750 - 821) skodyfikował i uzupełnił praktykę liturgiczną opisaną w VI w. przez św. Benedykta.

• Poprzez nawiązanie do Rzymu Alcuin i Amalarius odwołali się do praktyk liturgicznych stosowanych w V i VI w. w rzymskich kościołach prowadzonych przez zakonników. W ten sposób w średniowieczu liturgia rzymska (diecezjalna) i benedyktyńska (monastyczna) były spokrewnionymi wariantami, wywodzącymi się ze wspólnego źródła.

• Liturgiczne zasady monastyczne zostały przyjęte niemal w całym Kościele zach. Ich wpływ jest widoczny nawet we współczesnych formach oficjalnej modlitwy codziennej;

MSZA

Obok Bożego Oficjum najważniejszym obrzędem liturgicznym jest Msza. Swymi początkami sięga praktyk żydowskich. Chrystus ustanowił obchód pamiątki wieczora poprzedzającego ukrzyżowanie w czasie żydowskiej Paschy.

Msza jest połączeniem dwóch niezależnych nabożeństw wczesnego Kościoła:

• Liturgii czytań i modlitwy

• Liturgii dziękczynienia połączonego z błogosławieństwem i dzieleniem chleba i wina

Zarys Mszy średniowiecznej można znaleźć w dokumencie znanym jako „Ordo Romanus Prymus”, który opisuje Mszę Papieską celebrowaną w rzymskiej bazylice VII w. Układ tej Mszy zawiera teksty Kyrie, Gloria in exclesis Deo, Sanctus, Agnus Dei (teksty te występowały w Mszy celebrowanej w Rzymie przynajmniej w latach 325 - 700).

Credo nicejskie, skompilowane w swej pierwszej formie w 325 r., weszło na stałe do układu Mszy dopiero w XI w. (wobec zagrożenia herezją). Przyjęcie Credo oznacza koniec procesu kodyfikacji liturgii, zapoczątkowanego reformami frankońskimi w VIII i IX w.

X w.

• Łacina wypiera grekę

• Różne liturgie w różnych miejscach - tzw. rodziny liturgiczne

• Podział liturgii na 2 części:

- Missa katechumenorum - msza katechumenów - biorą w niej udział nawet ci, którzy nie są włączeni do wspólnoty, nawet ci bez sakramentów.

- Liturgia ofiary - znoszenie i konsumowanie darów.

--- wszyscy byli czynnymi uczestnikami (przynosili swój chleb i wino, a dziś pieniądze); momentem kulminacyjnym było zaniesienie darów i konsekracja, a potem spożycie;

XII / XIII w.

• Włączenie podniesienia do liturgii;

• Reformy Grzegorza Wielkiego

• Myśl Tomasza z Akwinu, wpływ Arystotelesa: KONKRETYZACJA i RACJONALIZACJA; przewaga racjonalizmu arystotelskiego nad platońską myślą symbolu;

• zmiana budowy relikwiarza, na taką gdzie widać relikwie;

• więcej światła w gotyckich katedrach, na wzór Niebieskiej Jeruzalem;

• adoracja, oglądanie ciała Chrystusa najważniejsze w liturgii (adoracja miała zapewnić przejście do nieba);

• ciało historyczne Chrystusa jest tym samym, co ciało eucharystyczne; ciało eucharystyczne jest verte, realitae et substanciae - prawdziwe, rzeczywiste i substancjalne;

• elewacja hostii - podniesienie, wprowadzone aby nie rozumiejący łaciny wierni wiedzieli, kiedy chleb staje się ciałem i kiedy można adorować unikając bałwochwalstwa; do XII w. - przedst. stanu sytuacji; od XIII w. przedst. działania tego, co się wydarza (realizm);

XIII w.

• od 1210 r. msza odbywa się tyłem wraz z podniesieniem;

• powstanie okazałych retabulum nad stołami ołtarza

• pierwsza kaplica po płn. stronie - Kaplica Bożego Ciała; tam też odbywały się „msza czwartkowe” oraz wystawienie Najświętszego Sakramentu;

• ustanowienie święta Bożego Ciała; święto to w XIV w.zostanie podniesione do rangi świąt ogólnokościelnych

Zmiany liturgiczne w późnym średniowieczu.

X w.

• Do X w. główne elementy liturgii zostały ustalone

• Nurt szeroko zakrojonego monastycyzmu benedyktyńskiego bogate i wyszukane życie klasztoru w Cluny (założonego w 910 r.; ogromny wpływ na inne klasztory „kluniackie”) znalazło wyraz w tamtejszej arch i liturgii, czemu sprzeciwiała się surowość i dyscyplina Citeaux.

XI w.

• Estetyka reform ośrodka Citeaux (macierzysty dom zakonu cystersów, założony w 1098 r.) sprowadzała się do uproszczenia i zwartości architektury, jak i liturgii.

XII w.

• Zakony żebrzące: bracia naśladowcy św. Franciszka z Asyżu i św. Dominika. Wpłynęły na liturgię i duchowość Kościoła bardzo radykalnie;

- początkowo ich kazania i nauczanie miały miejsce z dala od klauzury; bracia często podróżowali;

- Franciszkanie (Zakon Braci Mniejszych) potrzebowali zwartej formy codziennej modlitwy, podobnie jak administratorzy Kurii Papieskiej. Wzajemna wymiana wpływów pomiędzy Kurią i franciszkanami przyniosła w efekcie późnośredniowieczną formę rzymskiego Oficjum oraz brewiarz - podręczną księgę Oficjum.

XIII w.

• Dominikanie - św. Tomasz z Akwinu, dokonał przewartościowania w myśleniu teologicznym w świetle świeżo odkrytej przedchrześc. filozofii Arystotelesa.

- pisma św. Tomasza stały się podstawą dla późniejszej doktryny Kościoła rzymskiego (zwł. w odniesieniu do Mszy) i wywarły głęboki wpływ na jego duchowość;

• wszystkie nurty razem wzięte (religijne, jak i świeckie) stanowiły wielkie zagrożenie dla Kościoła w późnym średniowieczu.

REFORMACJA I KONTRREFORMACJA

XIV w.

• rozłam papiestwa (Rzym i Awinion)

XV w.

• nasiliły się niezadowolenie i bunt umysłowy

• druk przyspieszył rozwój i przepływ nowych idei; po pewnym czasie dzięki drukowi uzyskano typowe dla reformacji i kontrreformacji środki służące ujednoliceniu i uzgodnieniu liturgii;

• Marcin Luter - inicjator całej reformacji protestanckiej, był augustianinem;

• Niektóre formy i obrzędy starych rytów zostały zachowane, a niektóre ustąpiły radykalnym uproszczeniom liturgii i ustanowieniu nowych priorytetów w pismach i myśli teologicznej;

XVI w.

• 1545 - 63 - sobór trydencki; doprowadził do nowej władzy, wew. stabilności oraz ożywionej duchowości.

• Inicjatywę misyjną i edukacyjną przejął nowo utworzony wojowniczy duchowo zakon jezuitów (Stowarzyszenie Jezusowe, założone przez św. Ignacego Loyolę, 1491 - 1556); jej owocem stały się konfraternie i kongregacje, spotykające się w oratoriach

• Forma liturgii i jej treść zostały połączone i umieszczone w drukowanych księgach rzymskich: Brewiarzu (1568) i Mszale (1570);

• Jednak nowy klimat duchowy przyniósł w rezultacie obrzędy pozaliturgiczne i paraliturgiczne, dysponujące własnym repertuarem muzycznym i tradycjami; wiele takich obrzędów miało charakter nabożeństw ku czci Najświętszego Sakramentu;

• Ciągle praktykowano wspólną recytację Oficjum, ale nie była już ona gł. zajęciem w życiu duchowieństwa; celebracja Oficjum była często ograniczona do Nieszporów w niedziele i wielkie święta;

• Prywatna recytacja Oficjum poza kościołem, była często przyjętą normą dla duchowieństwa parafialnego.

• Fundamentalne wzory liturgii ustalone w XVI w. przetrwały do II poł. XX w.

XVII w.

• Zastępowanie przepisanych tekstów własnych w Mszy śpiewanej motetami z religijnymi tekstami eucharystycznymi (lub muzyką instrumentalną).

XIX i pocz. XX w.

• Oznaki zmian w liturgii:

• Likwidacja francuskich klasztorów w czasie rewolucji,

• Rewizje Brewiarza (1911 r.)

• Ruch oksfordzki i próba opracowania zrewidowanego Prayer Book;

• W efekcie w latach 60. XX w. przyniosły one nowe układy, języki narodowe i teologię pastoralną.

---