PRACA Z UCZNIEM Z WADĄ WYMOWY W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM.

Normą jest mowa tej grupy społecznej, do której dana osoba należy. Każda wada mowy powinna być rozpatrywana na tle struktury danego języka. Pojęcie wady wymowy jest pojęciem względnym w jednym języku jest normą a w drugim wadą (gwara). LOGOPEDIA: to nauka o kształtowaniu prawidłowej mowy, usuwaniu wad mowy, oraz nauczaniu mowy w przypadku jej braku lub utraty. Wywodzi się od dwóch słów: logos - mowa i paideia - wychowanie.
Zadania logopedii:
1. Kształtowanie prawidłowej mowy w przedszkolu i w szkole (czyli dbanie o jej prawidłowy i jak najlepszy rozwój pod względem fonetycznym, gramatycznym i leksykalnym). Doskonalenie wymowy już ukształtowanej.
2. Usuwanie wad wymowy.
- nauczanie mowy (mówienia i rozumienia) w przypadku jej braku lub utraty.
- Usuwanie zaburzeń głosu.
- Usuwanie trudności w pisaniu i czytaniu.
Stosowane ćwiczenia są różne w zależności od:
- rodzaju wady.
- stopnia jej nasilenia.
- Ogólnych możliwości psychofizycznych dziecka.
Wada wymowy - to odchylenie od normy językowej (spowodowane zmianami w budowie lub funkcjonowaniu mechanizmów mowy). Mogą to być: wady zgryzu, podśluzówkowy rozszczep podniebienia, podcinanie wędzidełka, częściowy paraliż strun głosowych, krzywa przegroda nosowa, przerost śluzówki na tle alergicznym, przerośnięty trzeci migdał, polipy w nosie.
Klasyfikacja zaburzeń mowy - etiologiczna (przyczyna).
1. Uszkodzenie kory mózgowej:
a. afazja - to częściowa lub całkowita utrata zdolności rozumienia mowy lub posługiwania się środkami językowymi.
b. alalia - niezdolność mówienia spowodowana zaburzeniami systemu nerwowego lub defektami narządów mowy.
c. dyslalia - to zaburzenie rozwoju mowy, które dotyczy tylko jednego aspektu języka, a mianowicie artykulacyjnego.
2. Uszkodzenie struktur podkorowych:
a. anatria
b. dysatria - to zaburzenia mowy wynikające z uszkodzenia dróg nerwowych unerwiający ruchowy aparat mowy (nerw twarzowy, wargowy) zawsze powoduje zaburzenie mięśni odpowiadających za udział mięśni mowy. Dysatria wchodzi w skład dziecięcego porażenia mózgowego.
3. Uszkodzona lub nieprawidłowa budowa narządów mowy:
a. dysglosje - to nieprawidłowa budowa narządów mowy (wady zgryzu, uzębienia, rozszczepy podniebienia, wady rozwojowe od urodzenia)
4. Upośledzenie umysłowe:
a. dyslogia - to zaburzenia mowy + upośledzenie umysłowe.
5. Zaburzenie osobowości:
a. dysfrazje
6. Zaburzenia emocjonalne:
a. Dysfemie
7. Dysgrafia - zaburzenia w umiejętności pisania powstałe w skutek organicznych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym.
8. Dysleksja - zaburzenia w umiejętności czytania spowodowane zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym.
Dzieci w wieku szkolnym mają najczęściej:
1. kłopoty artykulacyjne wynikające z naśladownictwa złego wzoru mowy, trudności motoryczne, nieprawidłowe nawyki utrwalone w okresie kształtowania się mowy (dyslalie): sygmatyzm (seplenienie), rotacyzm (reranie), nieprawidłowe wymawianie k, g, nosowanie, jąkanie.
Sygmatyzm - jest to wada zwana inaczej seplenieniem, polega na nieprawidłowej realizacji głosek zębowych (sianki, szanki, ciebula, czebula, capka, lyba, zaba), które w zależności od miejsca artykulacji można podzielić na trzy grupy:
1. s, z, c, dz - głoski syczące
2. Š, ž, č, dż - głoski szumiące
3. ś, ź, ć, dź - głoski ciszące
Rozróżnia się kilka podstawowych rodzajów seplenienia:
· seplenienie międzyzębowe - w czasie wymowy głosek jednego z szeregów, albo wszystkich trzech język wsuwa się między zęby wada ta nie ustępuje samoistnie, lecz wymaga wielu ćwiczeń z terapeutą.
· Seplenienie boczne - dotyczy również głosek trzech szeregów, podczas wymowy język ułożony jest niesymetrycznie, dźwiękom towarzyszy nieprzyjemne brzmienie.
· Seplenienie wargowozębowe - język nie bierze udziału w ich wymowie. Głoski wymawiane są wargami charakterystycznie wysuniętymi do przodu, jak podczas wydmuchiwania powietrza.
· Sygmatyzm nosowy - przy artykulacji głosek powietrze wydostaje się przez nos.
· Sygmatyzm krtaniowy.
· Sygnatyzm gardłowy.
· Ostre gwiżdżące s.
Przyczynami seplenienia może być: nieprawidłowa budowa narządów mowy, upośledzony słuch, naśladownictwo, nieprawidłowy zgryz oraz niesprawność języka i warg.
Rotacyzm - wada ta zwana inaczej reraniem polega na nieprawidłowej realizacji głoski r. Przyczyną nieprawidłowej wymowy głoski r może być między innymi budowa anatomiczna języka (np. zbyt krótkie wędzidełko), obniżony poziom słuchu, słaba zdolność koncentracji uwagi na dźwiękach mowy, opóźniony rozwój umysłowy i nieprawidłowe wzorce wymowy z otoczenia dziecka.
Ubezdźwięcznienie - polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie bez drgań wiązadeł głosowych (b - p, w - f, g - k, d - t, ż - sz, z - s, ź - ś, dz - c, dź - ć). Przyczyny bezdźwięczności to: zaburzenia słuchu fonematycznego, słaba motoryka narządów artykulacyjnych - wargi i policzki są wiotkie, mała pojemność klatki piersiowej.
Nosowanie - głoski nosowe m, mi, n, ni, ę, ą - wymawiane są jak ustne i odwrotnie - ustne z poszumem nosowym. Wyróżnia się nosowanie zamknięte, otwarte i mieszane. Przyczyną nosowania zamkniętego jest niedrożność jamy nosowo - gardłowej na skutek częstych stanów kataralnych, przerostu trzeciego migdałka lub polipów.
Nosowanie otwarte - spowodowane jest wadami anatomicznymi, takimi jak rozszczepy podniebienia, wargi górnej i zniekształcenia szczęki dolnej oraz krótkie podniebienie. Nosowanie jest wadą wymowy spotykaną rzadziej, nie należy go jednak lekceważyć.
Wadliwa wymowa głosek k, g. - głoski te zastępowane głoskami t, d (np. kogut - togut, głowa - dłowa). Są one wynikiem nieprawidłowej pracy języka.
Jąkanie - to zaburzenie płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane nadmiernym napięciem mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych.
Ze względu na występujące objawy wyróżniamy jąkanie:
1. kloniczne - cechuje się krótkimi zahamowaniami mowy i wielokrotnym powtarzaniem sylab (ko - ko - kot).
2. toniczne - cechuje się dłuższymi zahamowaniami i wielokrotnym powtarzaniem głosek (k - k - kot).
3. jąkanie toniczne ze współruchami czyli dodatkowymi ruchami kończyn (tupanie, szarpanie guzików).
Jąkanie właściwe należy jednak rozróżnić od jąkania wczesnodziecięcego, które występuje u dzieci między 3 a 5 rokiem życia na skutek nieukończonego rozwoju psychicznego, małej sprawności narządów artykulacyjnych, nie dość szybkim kojarzeniem nazwy z pojęciem. Taka dysharmonia między potrzebą wyrażania swoich przeżyć i myśli a możliwościami w tym zakresie występuj u ponad połowy dzieci w wieku przedszkolnym i mija samoistnie po zwiększeniu sprawności w posługiwaniu się mową. Jeśli jednak dziecko po ukończeniu 6 lat nadal się jąka, należy zgłosić się do logopedy.
Proces mówienia u człowieka składa się z szybkich, skoordynowanych ruchów.
U jąkających natomiast napięcie jest bardzo duże i doprowadza do zablokowania głosu. Zaburzony jest rytm i może mieć charakter sytuacyjny np. dziecko nie jąka się w domu, a tylko w szkole na niektórych lekcjach. Przyczyną jąkania mogą być czynniki biologiczne i społeczne, dlatego bardzo ważną sprawą wydaje się diagnoza i odpowiednia terapia logopedyczna.
Terapia zaburzeń mowy (artykulacji).
Celem terapii wad wymowy jest usunięcie wszelkich form wadliwych, realizacji dźwięków i wytworzenie na ich miejsce nowych, prawidłowych, a następnie utrwalenie ich w mowie kontrolowanej i spontanicznej.
Pamiętajmy o tym, że wszystkie zabawy i ćwiczenia usprawniające artykulację, powinny być stosowane systematycznie, codziennie, ale nie powinny trwać dłużej niż 10 minut. Ćwiczenia artykulacyjne powinna cechować duża dokładność wykonania. Zatem nie jest zalecany pośpiech, ani zbyt duża ilość ćwiczeń w ciągu jednych zajęć. Lepiej powtarzać je przy różnych okazjach, aż zostanie osiągnięta percepcja i szybkość wykonania.
Atmosfera towarzysząca ćwiczeniom powinna być miła. Należy dostarczać dziecku wielu sygnałów sympatii i aprobaty, jak uśmiech, częste głaskanie poklepywanie i słowne chwalenie. Dziecko należy nagradzać, chwalić aby go do ćwiczeń nie zrażać, pamiętając o tym, że czasem trzeba je kontynuować przez szereg zajęć chcąc uzyskać oczekiwany rezultat.
Pamiętajmy również o tym, że większość dzieci z trudnościami w mówieniu ma kłopoty w nauce, w szczególności w zakresie opanowania techniki czytania i pisania, więc ważne jest stosowanie różnego rodzaju ćwiczeń, zarówno tych które kształtują sprawność aparatu artykulacyjnego jak również tych które kształtują słuch fonematyczny, percepcję wzrokowo - słuchową i oddech.
Zamieszczone przykłady ćwiczeń służą do korygowania niektórych wad wymowy. Podobne propozycje ćwiczeń należy udostępnić rodzicom dzieci z zaburzeniami mowy do kontynuowania terapii logopedycznej w domu.

Ćwiczenia języka.

Ćw. 1. otwarte usta czubek języka dotyka warg (oblizywanie warg).
Ćw. 2. język na "defiladzie"- ruch języka w prawo, w lewo, do góry, w dół.
Ćw. 3. przesuwanie języka po podniebieniu twardym.
Ćw. 4. liczenie zębów.
Ćw. 5. przesuwanie języka po zębach.
Ćw. 6. tworzenie rurki z języka (wzdłuż i w poprzek)
. Ćw. 7. koci grzbiet języka (ocieranie górnymi zębami grzbietu języka).
Ćw. 8. koci grzbiet języka wydychanie powietrza.
Ćw. 9. kląskanie (w rytmie wyklaskiwanym przez nauczyciela).

Ćwiczenia warg.

Ćw. 1. usta zwarte (dzióbek i uśmiech).
Ćw. 2. usta zwarte (w boki).
Ćw. 3. wymowa samogłosek.
Ćw. 4. cmokanie (w rytm piosenki "Wlazł kotek na płotek").
Ćw. 5. wibracje warg (parskanie).
Ćw. 6. wywijanie warg (koński pysk).

Ćwiczenia żuchwy.

Ćw. 1. podział wyrazów na sylaby.
Ćw. 2. ziewanie.
Ćw. 3. przeżuwanie pokarmów.

Ćwiczenia oddechowe.

Ćw. 1. szybki wdech i wolny wydech (bez fonacji).
Ćw. 2. szybki wdech i wolny wydech (z fonacją).
Ćw. 3. szybki wdech i wolny wydech z syczeniem.
Ćw. 4. szybki wdech i wolny wydech z liczeniem do 10.
Ćw. 5. ogrzewanie zmarzniętych rąk, szyb.
Ćw. 6. pobudzanie bibułki do ruchu.
Ćw. 7. dmuchanie piłeczki pingpongowej do kolegi po blacie ławki.
Ćw. 8. utrzymywanie piórka w powietrzu (pulsacyjnie).
Ćw. 9. dmuchanie balonu i utrzymanie go w górze.
Ćw. 10. oczyszczanie ubrania z pyłu.

LITERARURA

1. Styczek Irena - "Logopedia" Warszawa 1978. PWN.
2. Kaczmarek Leon - "Nasze dziecko uczy się mowy" 1977. Wydawnictwo Lubelskie.
3. Antos Danuta, Demel Genowefa, Styczek Irena - "Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy". Warszawa 1987.
4. Stecko Elżbieta - "Wczesne rozpoznanie i leczenie zaburzeń mowy". Lublin 1991.
5. Sachajska Elżbieta - "Uczymy poprawnej wymowy" Warszawa 1992. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
6. Chmielewska Elżbieta - "Zabawy logopedyczne i nie tylko". Poradnik dla nauczycieli i rodziców. Kielce 2001 "MAC".
7. Demel Genowefa - "Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola" Warszawa 1983.
8. M. Młynarska, T. Smereka - "Psychostymulacyjna metoda kształtowania i rozwoju mowy oraz myślenia" Warszawa 2000.

---