Paweł Rybicki, „Więź społeczna i jej przemiany”, [w:] „Socjologia. Lektury”
Mówiąc o więzi rodowej lub o więzi lokalnej, odwołujemy się do czynników o charakterze obiektywnym. Nie wydaje się jedna, by czynniki takie mogły przesądzać istnienie więzi i wyczerpywały jej pojęcie.
Zbiorowość społeczna to zbiór ludzi, w których powtarzają się styczności i zachodzą stosunki społeczne. Dopiero jednak potwierdzenie więzi społecznej pozwala orzec, że dana zbiorowość jest czymś więcej aniżeli tak czy inaczej wydzieloną wielością ludzi: jest grupą społeczną lub społecznością.
Nie oznacza to, jak powiedzieliśmy, że więź społeczna jest jednakowo pojmowana przez wszystkich. W rzeczywistości ludzkiej wieź społeczna objawia się na dwu płaszczyznach. Jedną stanowią dające się rzeczowo określić wspólności i związki między ludźmi: wspólności i związki krwi, pochodzenia, terytorium, języka, kultury w różnych jej dziedzinach, i także organizacji zbiorowego życia. Drugą płaszczyznę przedstawiają swoiste stany i akty świadomości: poczucie szczególnej łączności z drugimi ludźmi, czy wzajemnej z nimi zależności, i manifestacje tego poczucia w postawach, zachowaniach, działaniach czy to indywidualnych, czy zbiorowych.
Jeszcze jeden rys charakteryzuje ogólnie wieź społeczną. Jest to zawsze więź łącząca ludzi w określonej zbiorowości. Więź wyodrębnia zawsze małą czy wielką społeczność od ludzi i zbiorowości ludzkich, które są poza jej zasięgiem.
Więzi społeczne: ich rodzaje
Ujęcie nowoczesne godzi oba dawne poglądy, przyjmuje bowiem, że więź społeczna może mieć różne źródła: może odpowiadać naturalnym warunkom i może także wynikać z jakiegoś rodzaju stanowienia. Pierwszy z tego punktu widzenia i chyba najstarszy rodzaj więzi społecznej to więź dana człowiekowi przez społeczne warunki urodzenia, i w tym znaczeniu jest to więź naturalna. Dziecko, przychodząc na świat w rodzinie, wchodzi najpierw w związki z rodzicami, rodzeństwem, innymi ludźmi, w związki, które wyznacza mu jego środowisko rodzinne. Stopniowo staje się uczestnikiem innych grup i społeczności, które wyznacza mu szersze środowisko rodzime, i w ramach zespala się z innymi ludźmi.
Przeciwieństwem więzi naturalnej jest więź stanowiona, którą ściślej trzeba by określić jako więź wynikającą bezpośrednio lub pośrednio ze stanowienia społecznego. Ogólnie, więź stanowiona pojawia się tam, gdzie w zbiorowościach ludzkich występują narzucone im podziały społeczne: podziały narzucone siłą lub prawem, lub połączeniem siły i prawa. Jest to więź, jaka zaspala ludzi, którzy są niejednokrotnie zupełnie sobie obcy.
We wszystkich tych przypadkach więż, która tworzy się między ludźmi wskutek jakiejś formy stanowienia społecznego, nie wynika bezpośrednio z tego stanowienia. Scalenie i umocnienie nie odpowiada zamierzeniom i życzeniom stanowiących wówczas, gdy więź społeczna wykształca się między upośledzonymi przez prawo lub podległymi przemocy. Niemniej więzi takie powstają i nieraz okazują się silniejsze nawet niż więzi naturalne. Jest tylko cechą więzi stanowionej, iż niknie ona lub przynajmniej słabnie, kiedy udają warunki i sytuacje, w jakich się wytworzyła.
Inny rodzaj więzi społecznej, więź zrzeszeniowa, powstaje przez procesy dobrowolnego zrzeszania się ludzi. W czystej postaci więź ta występowała w gildiach, cechach i innych korporacjach miejskich.
Więź naturalna, dana człowiekowi poprzez rodzime środowisko, więź stanowiona, u podstaw której tkwi element przymusu, więź zrzeszeniowa, oparta w zasadzie na dobrowolnym doborze ludzi, to trzy zasadnicze rodzaje i zarazem jakby idealne typy więzi społecznej. Jednakże więź między ludźmi, z jaką spotykamy się w rzeczywistości, nie zawsze odpowiada zupełnie takiemu idealnemu typowi. Toteż w odniesieniu do określonych społeczności może nieraz zachodzić wątpliwość, z jakiego rodzaju więzią mamy w niej do czynienia.
Np. przynależność do kasty przedstawia się należącym do niej ludziom jako wyznaczona, i to trwale wyznaczona, przez ich urodzenie. Tak więc więź łącząca ludzi jednej kasty (jeśli występuje w ich doświadczeniu) ma cechy więzi naturalnej.
Szczególną skalę zmieszania różnych elementów więzi społecznej przedstawią więź lokalna. W małych, homogenicznych społecznościach, które bardzo rzadko tylko przyjmują ludzi z zewnątrz, jest to więź dana przez środowisko rodzime i w swym charakterze co najmniej bardzo zbliża się do więzi naturalnej.
Problem rodzaju więzi zespalających ludzkie zbiorowości staje się bardziej złożony w makrostrukturach społecznych. Widzimy to, porównując społeczności etniczne i społeczności oparte na organizacji terytorialno-politycznej. Więź społeczna we wspólnocie etnicznej ma charakter naturalny; zachowuje go także wówczas, gdy społeczność przyswaja w długich procesach asymilacji jednostki obcego pochodzenia. Inaczej przedstawia się sprawa więzi w społecznościach terytorialnych, które mają heterogeniczny skład ludności i w których obok związku z terytorium podległość wspólnej władzy jest czynnikiem zespolenia. Wydaje się, że związki, jakie łączą ludzi w takim typie społeczności, nie dają się sprowadzić do jednego rodzaju więzi społecznej.
Na tym tle rysuje się pasjonujące wciąż teorię społeczną zagadnienie relacji między dwiema postaciami makrostruktury społecznej w nowoczesnym świecie: państwem i narodem. Model, w którym więź narodowa i więź państwowa miały być uświadamiane jako jedna więź społeczna, nigdy nie odpowiadał całkowicie rzeczywistości. Nie mógł też być powszechny nie tylko przez fakt istnienia narodów, które nie osiągnęły niepodległego bytu państwowego, lecz także wskutek różnych i złożonych wspólnoty narodowej i różnorakich form powiązania takiej wspólnoty z organizacją terytorialno-polityczną.
W wielkich heterogenicznych zbiorowościach, takich jak społeczeństwa północnoamerykańskie, wytworzyły się makrostruktury, którym współczesna teoria socjologiczna nadaje miano naród-państwo. W tych strukturach faktycznie dokonuje się proces nawarstwiania się więzi właściwej państwu, zawierającej elementy zrzeszenia i stanowienia, na naturalną więź właściwą wspólnotom narodowym. Stopniowo i niejednolicie postępuje proces amalgamacji tych różnego rodzaju więzi.
Więź małej grupy aktualizuje się w bezpośrednich stycznościach między jej członkami i w opartych na nich stosunkach społecznych. Zupełnie inaczej przedstawia się więź społeczna w wielkich zbiorowościach, takich jak naród czy państwo. Tradycja, jedność dziejów, wspólność języka, obyczaju, kultury, wreszcie łączenie w jedną, dziejowo określoną organizację terytorialno-polityczną - oto realne i równocześnie tkwiące w świadomości społecznej korelaty tej więzi.
Świat nowoczesny ze swymi bardzo wielkimi i gęsto skupionymi zbiorowościami ludzkimi sprawia, że coraz częściej nie wystarcza nam podział na małe i wielkie struktury społeczne; poszukujemy tworów pośrednich między małymi grupami i wielkimi postaciami społeczności ludzkiej. Społeczności lokalne i mniejsze społeczności terytorialne, miasto jako wciąż wzrastający i zyskujący na znaczeniu ośrodek skupienia społecznego, różnego typu organizacje i zrzeszenia - oto zbiorowości, w których więź społeczna, jeśli tylko istnieje, może być określona jako więź średniego zasięgu. We wszystkich tych postaciach zbiorowego życia nie wystarczają bezpośrednie styczności i stosunki między ludźmi; zyskują w nich na znaczeniu styczności społeczne pośrednie; rozszczepia się osobowe i rzeczowe podłoże związków i zależności między ludźmi, występują wewnętrzne struktury grupowe. Równocześnie żadna z tych postaci społecznego życia nie jest pełna i samoistna, żadna nie przybiera charakteru globalnego społeczeństwa. Bardzo silne wyodrębnienie tych społeczeństw od otaczającego je świata pozwala uchwycić to, co jest istotne w podziale więzi według jej zasięgu: mianowicie to, że jest ona więzią najszerszego, średniego i najmniejszego zasięgu w doświadczeniu tworzących społeczność ludzi.
W dawnych i nowych społeczeństwach powtarza się także ten sam problem, dla którego warto mieć na uwadze rozróżnienie więzi według ich zasięgu. Jest to problem, jaka więź społeczna - więź małego, średniego czy wielkiego zasięgu - stanowi więź najsilniejszą między ludźmi, więź, która najmocniej tkwi w społecznej świadomości i najwyraźniej potwierdza się w społecznych działaniach.
Z jeszcze jednego punktu widzenia możemy rozpatrywać więzi społeczne i ich rodzaje: mianowicie ujmując zakres spraw i zainteresowań, którymi określona więź zespala ludzi.
Wspólnota obejmuje wszystkie ważne dla należących do niej dziedziny życia, nie ma żadnego ograniczenia kompetencji, żadnego szczególnego zakresu zainteresowań. Więź społeczna, która łączy w niej ludzi, ma przeto charakter ogólny.
Zrzeszenia mają określone sfery zainteresowań, łączą ludzi na szczególnych odcinkach działalności. Jeżeli nawet zrzeszenie nie ogranicza się do realizacji właściwych sobie specjalnych zadań, pozostaje zawsze skupione na jednej, określonej dziedzinie życia. I w tym znaczeniu więź zrzeszenia jest wyznaczona przez szczególny rodzaj zainteresowań i szczególny kierunek działalności.
Jednakże przeciwstawianie wspólnot i zrzeszeń pod kątem widzenia zakresu życia grupowego nie ma charakteru bezwzględnego. Są wspólnoty, które nie obejmują pełni życia swoich członków; nie obejmują na przykład wszystkich spraw ich zawodowej pracy. Są i były w przeszłości zrzeszenia, które znacznie rozszerzały zakres swoich zainteresowań poza przypisaną sobie dziedziną działalności. To, czy więź społeczna ma charakter bardziej ogólny, czy bardziej specjalny, interesuje współczesną teorię społeczną w dwu zwłaszcza aspektach. Raz, z uwagi na dostrzeganą przez socjologów tendencję do przesuwania się organizacji życia społecznego od typu wspólnot do typu zrzeszeń. Po wtóre, ze względu na tworzenie się międzynarodowych i międzypaństwowych stowarzyszeń i zrzeszeniowego typu społeczności w takich dziedzinach, jak religia, sztuka, nauka, technika, gospodarka i kształtowanie się na tych podstawach więzi między ludźmi, która przekracza granice wspólnot etnicznych i terytorialnych.
Przejawy więzi społecznej. Rozkład więzi
Najczęstszym przejawem więzi są zachowania ludzkie. Jednakże zachowanie nie zawsze są pewnym sprawdzianem więzi. Czasem mogą one wynikać z ogólniejszych, pozastołecznych motywacji. W innych przypadkach mogą one być wyrazem konwencji tak szeroko stosowanych i tak równocześnie powierzchownych, iż wnioskowanie z nich o rzeczywistej więzi społecznej byłoby pochopne.
Więź społeczna objawia się bardziej wyraźnie, kiedy zbiorowość świadomie przyjmuje i utrzymuje podział na swoich i obcych. Znajduje to wyraz w różnych sposobach zachowania wobec członków własnej grupy i ludzi przynależnych do innych grup i społeczności.
Ale także w świecie, w którym tradycyjne społeczności rzeczywiście nikną lub już zanikły, podziały na swoich i obcych czy „innych”, co prawda mniej jawne i maskowane przez powierzchowne konwencje towarzyskie, pozostają w małych i wielkich strukturach społecznych. Podłoże takim więziom dają podziały warstwowe i zawodowe. Na tym podłożu kształtują się różnego typu nieformalne zrzeszenia, poczynając od grup rówieśniczych i towarzyskich, aż po różnego rodzaju skupione przy instytucjach publicznych kliki i stojące poza porządkiem społecznym mafie i gangi.
Podział na swoich i obcych występuje w nowoczesnym świecie wyraźniej w niektórych makrostrukturach społecznych, przede wszystkim w społecznościach narodowych.
Najdobitniejszym przejawem więzi społecznej są działania zbiorowe, podejmowane w grupach społecznych i złożonych z grup społecznościach. W przeszłości takie działania zachodziły często jako reakcja przeciw wojennym agresjom, jako obrona własnego terytorium, mienia, ludzi. Z ograniczeniem wojen, w ścisłym znaczeniu słowa, częściej ujawnia się inny wątek działań obronnych: działania przedsiębrane jako obrona przed zagrożeniem przez inną społeczność na płaszczyźnie gospodarczej i kulturowej, np. w obronie języka, tradycji, obyczaju, rodzimej kultury. Jednakże przejawy więzi społecznych w zbiorowościach ludzkich różnego rzędu nie są jednakowe. W mniejszych grupach i społecznościach więź społeczna bywa częściej ujawniana w życiu codziennym, w sposobach życia i w bezpośrednich stycznościach społecznych. Tak dzieje się i wtedy, gdy wieź opiera się bardziej na wspólnościach kulturowych, jak i wówczas, gdy uzewnętrznia się w stosunkach wchodzących w zakres organizacji czy to formalnej, czy nieformalnej.
Procesy rozpadu czy zaniku więzi społecznych dokonywały się wielokrotnie i najczęściej łączyły się z rozkładem lub zanikiem określonych grup i społeczności.
Szerszą skalę możliwości przedstawiają procesy, w których jedne więzi społeczne nakładają się na inne i nie dochodzi przy tym do supremacji jednego ich rodzaju. W tworzących się nowych organizmach państwowych na terenie Trzeciego Świata stanowiona więź terytorialno-polityczna nakłada się na wartości, różne sposoby życia, różne typy autorytetu społecznego. W licznych przypadkach nie daje się jeszcze określić i przewidzieć, do czego prowadzi ścieranie się różnych systemów społecznych.
W takich procesach zanik określonej więzi społecznej - czy jest nim dawna więź etniczna, czy więź stanowionej organizacji politycznej - nie jest rozkładem więzi społecznej w ogóle.
Czynnikiem, który może mieć szczególne znaczenie dla procesów dezintegracji społecznej, są konflikty między grupami i społecznościami. Spory, rywalizacje, konflikty należą do życia grupowego i same przez się nie uchylają jeszcze łączącej grupę więzi. Jednakże istnieje pewien próg niebezpieczny dla jedności grupy czy społeczności. Próg ten zostaje przekroczony, gdy nasilenie przeciwieństw staje się większe od elementów.
Pozostaje jedna postać zjawisk, która przedstawia zanik więzi społecznej najdalej posunięty. Tą postacią nie jest wrogość i nie jest walka. Jest nią obojętność jednych ludzi wobec drugich.