McLuhan 1964: Marshall McLuhan, Understanding Media. The Exten-

sions of Man; wyd. polskie: Zrozumiec media. Przedluienia czlowie-
ka, przel. N. Szczucka, Warszawa 2004.

McLuhan 1969: A Candid Conversation with the High Priest of Popcult

and Metaphysician of Media, wywiad przeprowadzony przez Erica
Nordena, "Playboy" 1969/3; wyd. polskie: Wywiad dla Playboya.
Szczera rozmowa

z

arcykaplanem popkultu

i

metajizykiem mediow,

przel. J. M. Stoklosa, w: McLuhan, Wybor tekstow, Poznan 200l.

Ortega y Gasset 1930: Jose Ortega y Gasset, La rebelion de las masas;

wyd. polskie: Bunt mas

i

inne pisma socjologiczne, przel. P. Nikle-

wicz, Warszawa 1982, wznowieniajako

Bunt mas, Warszawa 1995,

Warszawa 2002.

Popper 1945: The Open Society and Its Enemies, London; wyd. polskie:

Spoleczenstwo otwarte ijego wrogowie, przel. T. Korczyc (wlasc. H.
Krahelska), t. I-II, Warszawa 1987 (wydanie drugoobiegowe), prze-
druk: przel. H. Krahelska, Warszawa 1993.

Turkle 1995: Sherry Turkle, Life on the Screen: Identity in the Age of the

Internet, New York.

Geopoetyka

(0

mieseie, przestrzeni i miej seu

we wspolezesnyeh teoriaeh

i praktykaeh kulturowyeh)l

Nie jest spraw'l przypadku,

ze w jednej z podstawowych

an-

tologii literaturoznawczych

w cz~sci poswi~conej cultural stu-

dies znalazl si~ szkic

0

miescie jako metaforze kultury: Cities

without Maps Iaina Chambersa

2•

Miasto jest przeciez nie tylko

przestrzeni'l kulturow'l w jak najscislejszym znaczeniu, a zatem
przedmiotem badan i refleksji studi6w kulturowych (chot takZe

I

W trakcie pisania tego szkicu korzystalam ze stypendium Fundacji na

Rzecz Nauki Polskiej przyznanego w ramach Subsydium Profesorskiego Pro-
fesora Ryszarda Nycza.

2

I. Chambers, Cities without Maps, w: Literary Theories. A Reader and

Guide, ed. by J. Wolfreys, New York 1999.

wielu innych dyscyplin: historii sztuki i architektury, socjologii
i filozofii kultury), ale i swoistym laboratorium

przeksztalcen

w kulturze. Dlatego tez obecne badania nad metropoliami

silq

rzeczy dotykajq najcz~sciej dyskutowanych problemow wsp61-
czesnosci - globalizacji, wielo- i transkulturowosci,

konflikt6w

kulturowych, problematycznych

tozsamosci i hybrydyzacji, pa-

mi~ci i historii, cyberprzestrzeni

i rzeczywistosci

wirtualnych.

Rzut oka na podstawowy podr~cznik z dziedziny studiow kul-
turowych (Studia kulturowe Chrisa Barkera) wystarczy tez, by
zorientowac si~, iz problematyka urbanistyczna jest w nim roz-
patrywana jako kwestia rownoprawna

z takimi obszarami ba-

dan jak zagadnienia podmiotowosci,

etnicznosci, rasy i narodu,

plci, polityki kulturowej3. Najkrocej wi~c rzecz ujmujqc, reflek-

sja nad miastem jest w gruncie rzeczy refleksjq nad kulturq.

o

wysokiej randze, jakq obecnie przypisuje si~ problematyce

miejskiej, swiadczy takZe haslo w Glossary of Cultural Theory.
Peter Brooker

scharakteryzowal

w nim najwazniejsze

wqt-

ki wsp6lczesnych dyskusji i refleksji - a wsrod nich zwlaszcza
rol~ dziewi~tnastowiecznych

metropolii w wylonieniu si~ kultu-

ry nowoczesnej, gdyz zadna z teorii nowoczesnosci

i moderni-

zmu nie moze obyc si~ bez doswiadczenia wielkomiejskiego. In-
nym waznym i cz~sto podejmowanym tematem Sq roznice mi~-
dzy miastem nowoczesnym

a postindustrialnym.

Te pierwsze

- jak si~ uwaza - zbudowane na planie siatki, z wyraznym zr6z-
nicowaniem

sr6dmiescia

i przedmiescia,

dzielnic zamoznych

i ubogich, z funkcjonalnym

systemem transportowym

i domi-

nujqcq w pejzazu architekturq

szkla, materializujq nowoczesnq

ide~ racjonalistycznego

porzqdku. Miasta ponowoczesne

Sq na-

tomiast widziane jako miejsca sluzqce kulturze czasu wolnego,
a zatem przestrzenie konsumpcji i turyzmu. Jak widac i w tym
przypadku opis miast prowadzi w zasadzie do diagnozy kultury
wsp6lczesnej, tym bardziej ze utrata centrum, heterogenicznosc,
fragmentacja

oraz podatnosc

na zamienianie

si~ w przedmiot

konsumpcji uznawane Sqza najbardziej znamienne cechy pono-
woczesnosci. Brooker wskazal takze na inne istotne dla wsp61-
czesnych badan kulturowych tematy, testowane niejako poprzez
urban studies. Do takich z pewnosciq nalezq pytania:

na ile

i w jaki spos6b podmiotowosc i tozsamosc zwiqzane Sq z miej-
scem, przestrzeniq i wsp61notq? Czy nowoczesna figuraflaneur

pozwala powiedziec cos wi~cej na temat miejskiej gender? Czy
postkolonialne

poj~cia hybrydyzacji

i diaspory

mogq pom6c

w konceptualizacji

miast Pierwszego i Trzeciego Swiata?

Choc zwiqzki pomi~dzy problematykq

urbanistycznq

a ba-

daniami kulturowymi

wydajq si~ obecnie tak oczywiste, to war-

to pami~tac, ze zlozylo si~ na nie kilka niezaleznych od siebie
tradycji myslowych. Jednq z najwazniejszych

i najbardziej

in-

spirujqcych byla niemiecka

socjologia i filozofia kultury

zai-

nicjowana przez Georga Simmla, a rozwijana m.in. przez Wal-
tera Benjamina

i Siegfrieda

Kracauera,

dzi~ki kt6rym

poj~-

cia nowoczesnosci

i modernizmu

na trwale zostaly zwiqzane

z rzeczywistosciq

wielkiego miasta. To Sirrimel bowiem jako

jeden z pierwszych zaproponowal analizy i opisy nowoczesne-

go miasta z perspektywy

refleksji nad przemianami

kulturowy-

mi i spolecznymi i w znanym szkicu Mentalnose mieszkmkow
wielkich miast dowodzil, iz nowoczesny indywidualizm

naro-

dzil si~ w metropoliach.

Najbardziej

wplywowym

i niemal

legendarnym

dzielem

w tym typie refleksji nad miastem, jego kulturq materialnq,
zmianami w przestrzeni publicznej i prywatnej pozostajqjednak
nieukonczone Pasaie Waltera Benjamina, kolekcja cytatow i ko-
mentarzy

poswi~conych

dziewi~tnastowiecznemu

Paryzowi

5.

Jest to tradycja niezwykle tworcza, inicjuj1lca wiele ze wspol-
czdnie podejmowanych

kwestii - estetyzacj~ przestrzeni

miej-

skiej, filozoficzno-literackq

antropologi~

miasta,

psychologi~

doswiadczenia

wielkomiejskiego

wraz z jego konsekwencjami

estetycznymi i antropologicznymi,

refleksj~ nad percepcjq oraz

jej wplywem na ksztaltowanie

si~ nowoczesnych technik arty-

3

Zob. Ch. Barker, Studia kulturowe. Teoria ipraktyka, przel. A. Sadza, Kra-

k6w2005.

4

P. Brooker, A Glosswy of Cultural Theory, Lonoyn 2002.

5

W. Benjamin, Pasaze, red. R. Tiedemann, przel. I. Kania, poslowiem opa-

trzyl Z. Bauman, Krak6w 2005.

stycznych, filozofi~ przestrzeni, by wymienic tylko kilka przy-

kladowych zagadnien z przestrzeni problemowej.

Dla brytyjskich

cultural studies z kolei istotna jest tradycja

badan miejskich podj~ta przez jednego z patronow Centre for
Contemporary

Cultural Studies - Raymonda Williamsa w jego

The Country and the City. Dla rozwoju tego nurtu wazne oka-

zaly si~ takze badania Richarda Hoggarta nad kultur~ robotni-
cz~ w Anglii. Dzi~ki nim rozszerzone zostaly definicje kultury,
obejmuj~c teraz rozlegl~ sfer~ praktyk zyciowych, i pola badan,
kieruj~c si~ w stron~ kultury popularnej.

Gdyby szukac wspolnego w~tku w nadzwyczaj zroznicowa-

nej ponowoczesnej refleksji nad miastem, to zapewne jeden z nich
mozna znaleic w cz~sto przywolywanej

ksi~zce L'invention du

quotidien francuskiego badacza Michela de Certeau. W rozdzia-
Ie Marches dans la ville przeciwstawil

on miasto konceptual-

ne,

wytwor teorii urbanistycznych

i racjonalistycznego

funk-

cjonalizmu, miastu doswiadczanemu

w praktyce codziennego

zycia, z punktu wid zenia przechodnia. Miasto-koncept jako teo-
retyczny konstrukt podporz~dkowane jest idei mapy. Przechadz-
ka miastem jest natomiast praktyk~, kwestionuj~qjego

koncep-

tualnosc. De Certeau dla podkreslenia roznicy mi~dzy nimi uzyl
znamiennej metafory - porownal mianowicie miasto konceptu-
alne do systemuj~zykowego,

a praktyki miejskiedo indywidual-

nych aktow mowy ze swoj~ wlasn~ retoryk~ przechadzki

6.

Przesuni~cie akcentu z teorii na praktyk~, z planowania do

doswiadczania

przestrzeni

jest chyba najbardziej

widocznym

przejawem odejscia od nowoczesnego sposobu myslenia

0

mie-

scie. Oczywiscie trzeba tu od razu zastrzec, iz obrazowy i zbu-
dowany na metaforze wyklad Certeau opisuje ogoln~ tenden-
cj~, choc niew~tpliwie urbanistyka

planistyczna

i wielkie uto-

pie architektow awangardy nowoczesnej zbankrutowaly

w jak

najbardziej

spektakularny

sposob. Sugestywnym

przykladem

jest miasto Brasilia, zaplanowana na deskach kreslarskich ex ni-

hilo jako idealne (zarowno architektonicznie,

jak i spolecznie)

miasto przyszlosci, w ktorym mialy znikn~c dzielnice dla ubo-
gich i zamoznych. Tymczasem, jak pisze Umberto Eco, "wyda-
rzenia rozwin~ly si~ w sposob niezalezny od struktury"7, z so-
cjalistycznego miasta rownosci stala si~ Brasilia miejscem roz-
nic spolecznych.

Ponowoczesna dominacja praktyki nad teori~ prowadzi przy

tym do pluralizacji

perspektyw

i na dobr~ spraw~ kazda ze

wspolczesnych orientacji badawczych zajmuje si~ w sobie wlas-
ciwy sposob miastem. Tak na przyklad z punktu widzenia gen-
der miasto moze byc naznaczone plciowosci~8. Oczywiscie bie-
rze si~ tu pod uwag~ wyobrazenia zbiorowe, zarowno miasta,jak
i plci, a "odpowiedz na pytanie

0

gender miasta polegalaby nie

tyle na rodzajowym

zaklasyfikowaniu

poszczegolnych

miejsc,

ile na dostrzezeniu

w nich m~skosci lub kobiecosci,

a raczej

wszystkiego, co pod tymi poj~ciami rozumie si~ w tradycyjnych
interpretacjach''9. Analizuj~c filmowe reprezentacje,

Malgorza-

ta Radkiewicz badala pod tym k~tem transgenderowy

charak-

ter przestrzeni Berlina, jego dwuznaczne bycie "pomi~dzy" m~-

skimi i kobiecymi wzorami kultury.

W teoriach feministycznych

z kolei silnie podkreSla si~ hi-

storyczn~ nierownosc w dost~pie do przestrzeni publicznej mia-
sta. Fundacyjnym

poniek~d tekstem dla feministycznej

teorii

miasta byla praca Janet Wolff The Invisible Flaneuse, dowodz~-
ca nieobecnosci kobiet w nowoczesnym miescie, a takze w teo-
rii kultury i historii spolecznejlO. W jego zakonczeniu Wolff su-

7

U. Eco, Nieobecna struktura, przel. A. Weinsberg, P. Bravo, Warszawa

1996, s. 252.

8

Przekonanie

0

plciowym charakterze miasta ijego kulturowych wizerun-

k6w jest oczywiscie i wczeSniejsze, i niezalezne od teorii genderowych.

Przy-

kladem niech b~d'l. Jerozolima,

Babilon, Wenecja postrzegane

i cz~sto przed-

stawiane w kobiecej postaci. Zob. W. Toporow, Tekst miasta-dziewicy

i miasta-

nierzqdnicy w aspekcie mitologicznym,

w: tenze, Miasto i mit, wybral, przel.

i wst~pem opatrzyl B. Zylko, Gdansk 2000; D. Czaja, Wenecja jest kobietq.

Rzecz

0

wyobraini, "Konteksty. Polska Sztuka Ludowa" 1995, nr 3.

9

M. Radkiewicz, Filmowy transgender miasta Berlin, "Rita Baum" 2003,

nr6.

10

J. Wolff, The Invisible Flaneuse: Women and the Literature of Modernity,

6

M. de Certeau, Marches dans la ville, w: tenze, L 'invention du quotidien,

t. 1, Paris 1990. Nb. Jan Blonski w pi~knym eseju Miasta ("Teksty" 1972, nr 1)
wyci<tgal podobne wnioski na temat r6znicy mi~dzy teori'l. a praktyk'l. miasta.

gerowala stworzenie nowej wersji historii nowoczesnosci, kt?ra
uwzgl~dnialaby juz marginalizowane

przez "monopol" m~sk1ch

badan doswiadczenia kobiece.

W jeszcze inny, a szybko rozwijajqcy .si~ ze wz.gl~du na po-

st~p technologiczny krqg badan, prowadzl konc~p~J~ cyberprze-
strzeni. Cybermiasto

to, po pierwsze, jak deflllluJe Mananna

Michalowska:

rowosci i dla jednostki),

0

problemy roznorodnosci:

tolerancj~,

solidarnosc, ksenofobi~ w spoleczenstwie,

wreszcie

0

ciqglosc

historii i tradycji, a takZe

0

to, kto jest podmiotem

(autorem)

i spadkobiercq historii imperium"12. Przynosi tez swiadectwo
wszystkich

komplikacji

w postkolonialnych

relacjach

mi~dzy

metropoliq a peryferiami. Miasto staje si~ w nich nie tyle agorq,

co przestrzeniq agonu - gl~bokiego konfliktu kulturowego.

Tym niemniej problematyka urbanistyczna jest nie tylko za-

gadnieniem rozwazanym w ramach znanych i ustabilizowanych
dyscyplin badawczych, ale prowokuje - przez SWqwieloaspek-
towosc - do tworzenia nowych: filozofii miasta, geografii kul-
turowej, antropologii

miejsca i przestrzeni,

geokrytyki

czy

geopoetykii

3.

Jakkolwiek wychodzq one z roznych macierzy-

stych dziedzin (filozofii, geografii, antropologii, literaturoznaw-
stwa), to majq charakter w gruncie rzeczy interdyscyplinarny,
a ich zalozenia w konsekwencji Sq bliskie sobie. Dzieje si~ tak
dlatego, ze w duzym stopniu Sq one rezultatem zwrotu kulturo-

wego, ktory doprowadzil w tym przypadku

przede wszystkim

do uznania i sproblematyzowania

zarazem lokalizacji kultury.

Skoro kultura jest zawsze uwarunkowana

i obramowana sytua-

cyjnie, to przestrzen (a wraz z niq takZe czas, okolicznosci po-
lityczne i ekonomiczne) stanie si~ jednym z jej najwazniejszych
wyznacznikow.

Nie jest to juz oczywiscie

abstrakcyjna

prze-

strzen fizyczna, ale przestrzen doswiadczenia kulturowego i eg-
zystencjalnego. Z tego powodu cele, jakie sobie stawiajq nowe
dyscypliny, Sq zbiezne - odpowiedziec na pytania, w jaki spo-
sob przestrzenie i miejsca Sqprzez nas doswiadczane i interpre-

towane, jak ksztaltujq tozsamosc jednostkowq i zbiorowq, plcio-
Wq i etnicznq, jak "upami~tniaj<t" lub subwersywnie kwestionujq

dominujqcq kultur~. Wspolny wydaje si~ takZe powrot katego-

miasto podporz'lcdkowane technologiom informacyjnym, l~iasto z.domi-
nowane panowaniem cyberkultury; po drugie, bt<dzle to mmsto .wlrtua!-
ne, czyli miejsce w sieci, posiadajqce wlasnych wirtualnych nlleszkan~

cow lub tez przestrzen przeznaczona do nawigowania pomit<dzy ?on:anll
_ websitami; po trzecie wreszcie, bt<dzieto wyobrazona prze.strzen mmsta
przyszlosci w utworach literackich, filmowych czy fotografmch przetwa-

rzanych i generowanych komputerowo

II.

Klasycznym

juz przykladem

literackie~~ cyber~iasta

jest

Chiba, miasto z powiesci Neuromancer

Wllha~a

Glbsona (au-

tora poj~cia cyberprzestrzeni).

W zainteresow~nn~ cyberkul~urq

dostrzec mozna, poza fetyszyzacjq technologn, kllka znamlen-
nych dla wspolczesnosci

procesow - wirtualiza~j~

przestrze-

ni uniewazniajqcq

zwiqzek z miejscem

geograflczny~

?~az:

oczywiscie, globalizacj~. Stqd chyba bierze si~ atrakcYJnosc teJ

tematyki.

.

Kolejny wazny nurt wspolczesnych

urban studies wywo~

dzi si~ z rozwoju badan postkolonialnych

i literatury tworz~neJ

przez mniejszosci etniczne. To w nim szczegolnie dochod~l do

glosu problem tozsamosci

w. wi~l?kultur?wych,

n;etro~ohach,

tozsamosci zarowno miasta, Jak

1

Jego mleszkancow. Llteratu-

ra tworzona przez imigrantow z bylych kolon~i brytyjski~h c~~
francuskich

stawia bowiem pytania

0

"kwestle przynaleznoscl

zbiorowej: kulturowej,

etnicznej, narodowej, religij~ej,

0

p~d-

stawy, powody i konsekwencje tozsamosci zbioroweJ (dla ZblO-

12

D. Kolodziejczyk,

Antropologiczne

fabulacje

- hybryda,

tlumaczenie,

przynaletnosc

we wsp6lczesnej

powiesci

anglojezycznej,

w: Ojczyzny slowa.

Narracyjne wymiary kultury,

red. W.J. Burszta i W. Kuligowski, PoznaiI 2002,

s.70.

13

M. Rang,

Cultural Geography,

London

1998; The Anthropology

of Space

and Place. Locating Culture,

ed.

by

S.M. Low, D. Lawrence-Zlu1iga,Blackwell,

2003; La geocritique. Mode d'emploi,

ed. B. Westphal, Limoges 2000.

"Theory, Culture and Society"

1985,

nr

2-3.

. ..

.,

.,

II

M. Michalowska,

Miasto cybernetyczne.

Terazmejszosc w kostlUmle przy-

szlosci,

w:

Dylematy wielokulturowosci,

red. W. Kalaga, Krakow 2004 s. 266.

Geopoetyka

rii miejsca, choc zarazem jej destabilizacja, wynikaj'lca z polo-

zenia nacisku na znamienn'l dla wspolczesnosci hybrydyzacj~

lokalnosci.

Warto zaznaczyc, ze geografia i antropologia zaakceptowa-

ly literatury oraz inne dziedziny sztuki i to nie tylko w powierz-

chownym rozumieniu jako material ilustracyjny. Dla geografii
kulturowej, ktora swoim centralnym problemem czyni ludzkie
doswiadczenie miejsca, literatura nie jest prostym odbiciem ze-
wnytrznego swiata, lecz czysci'l zlozonej sieci znaczen oraz zja-
wiskiem ujawniaj'lcym spoleczny proces sygnifikacji. Literackie
krajobrazy - jako kombinacja literatury i krajobrazu - s'l wytwo-

rami spolecznymi,

gdyz ideologie i wierzenia ludzkie zarowno

je ksztaltuj'l, jak i S'lprzez nie ksztaltowane. W konsekwencji li-

teratura i geografia nie s'l juz dwoma odrybnymi trybami wie-

dzy, wyobrazniowym

i faktograficznym,

gdyz - zgodnie z po-

nowoczesn'l logik'l i podobnie jak w przypadku antropologii -
nast'lpil proces "literaturyzacji"

geografii oraz, rownoczesnie,

proces "uswiatowienia"

(to malo zgrabny odpowiednik worldli-

ness) literatury, czyli jej powi'lzania z rzeczywistosci'l14.

o

jeszcze jednej waznej konsekwencji

zwrotu kulturowego

nalezy wspomniec. Otoz wielostronne

inspiracje doprowadzily

do sytuacji, w ktorej literaturoznawstwo

otworzylo siy w wiyk-

szym niz dotychczas stopniu na realia geograficzne. Na przy-
klad dla Bertranda Westphala geokrytyka jest poetyk'l "interak-
cji pomiydzy przestrzeni'lludzk'l

(human) a literatun(,

zajmuje

siy badaniem interakcji pomiydzy fikcyjnymi, imaginacyjnymi
(wyobrazniowymi)

a geospolecznymi

przestrzeniami

oraz ich

rol'l w determinowaniu

tozsamosci

kulturowych.

Innymi

slo-

wy, bada literackie i kulturowe reprezentacje przestrzeni miast

i krajobrazow, ktore wplynyly na pamiyc zbiorow'l i percepcjy
przestrzeni

miejsc rzeczywistych,

na przyklad Petersburga Do-

stojewskiego,

Pragi Kafki, Dublina

Joyce'a

I5•

Z kolei Franco

Moretti w ksi'lzce Atlas of the European Novel zauwaza, iz li-

teracka geografia moze odnosic siy do dwu odmiennych rzeczy.
Moze wskazywac na badanie przestrzeni

w literaturze lub lite-

ratury w przestrzeni.

W pierwszym

przypadku

dominanta

ma

charakter fikcjonalny:

chodzi tu

0

Balzakowsk'l wersjy Paryza

lub Afryky kolonialnych romans ow. W drugim natomiast chodzi
o rzeczywist:{ historyczn'l

przestrzen:

prowincjonalne

ksiygar-

nie wiktorianskiej

Anglii lub rozprzestrzenianie

siy Don Kicho-

ta czy Buddenbrook6w.

Te dwie przestrzenie mog'l okazjonalnie

zachodzic na siebie, lecz S'l z istoty odmienne

l6.

W obu wszak-

ze geografia nie jest rozumiana jako swoisty bierny pojemnik,
w ktorym "wydarza siy" historia kultury, lecz aktywna sib, kto-
ra wkracza w pole literackie i ksztaltuje je w glyboki sposob.

Coraz czysciej tez to sama literatura zmierza w strony kon-

kretu geograficznego

i topograficznego.

Dlatego tez chcialabym

posluzyc siy terminem geopoetyka

- w odniesieniu zarowno do

praktyk artystycznych, jak i refleksji teoretycznej z nimi zwi'l-
zanej. Termin ten zapozyczam

od Kennetha White'a, redakto-

ra "Cahiers de geopoetique", ktory charakteryzowal

geopoety-

kyjako

studium zwi'tzkow intelektualnych i zmyslowych pomi(;;dzy czlowiekiem
a Ziemi't w celu wyksztalcenia harmonijnej przestrzeni kulturowej. Pyta-

lem siebie samego, jaki temat moglby bye dzisiaj podstawowy dla nasze-
go swiata? Wydalo mi si(;;oczywiste, ze jest to nasz stosunek do Ziemi,
do planety. Oto "geo". Ekologia? Tak, ale nie wyl'tcznie. Chodzi nie tyl-
ko

0

to, aby zachowae naturalne przestrzenie, ale umiejscowie kontakt,

stosunek, wyrazie go: kwestia ekspresji (j(;;zyka)jest fundamentalna.

To

wszystko kieruje nas do poezji, do poetyki [...

J

14

M. Crang, op. cit., s. 42-58.

15

B. Westphal,

Pour une approche geocritique

des textes,

w:

La geocri-

tique,

op. cit.; tenze,

Approches methodologiques

de la trangression Spatiale,

w:

Literature and space. Spaces of Transgressiveness,

ed. by

J.

Skulj, D. Pav-

lic,

Ljublana 2004.

16

F. Moretti,

Atlas of the European Novel 1800-1900,

London-New York

1998, s. 3.

W slowie "geopoetyka"

zawartajest

idea, iz 1110znaumiejscowic

filozofi~,

polqczyc

krain~ i filozofi~, natur~ i kultur~17.

nowego rozumienia

roli mleJsca

W

kulturze.

Jego najbardziej

moze widocznym przejawem jest zjawisko, kt6re nazwalabym
decentralizacj~

mapy. Wixkszym

bowiem zainteresowaniem

ciesz'l. six obecnie dawne peryferia i miasta pograniczne

0

skom-

plikowanej, wielonarodowej i wielokulturowej przeszlosci, takie

jak Triest, Kaliningrad, a w Polsce Gdansk, Szczecin czy Wroc-

law niz dawne stolice i centra kultury, czyli Londyn lub Paryz.
A jezeli Londyn, to juz postkolonialny jak w Buddzie z przed-
miescia Hanifa Kureishiego czy w Bialych z?bach Zadie Smith.

Zmiana nie ma oczywiscie charakteru przypadkowego

i nie

pozwala six wyjasni6 jedynie symptomatycznym

dla ponowo-

czesnosci procesem przejscia od centrum do peryferii. Jednym
z motyw6w znamiennych dla kultury nowoczesnej byla koncep-
cja unreal city

l9,

rozumiana mixdzy innymijako uniwersalizacja

sztuki i kultury nowoczesnej. Miasta literackiego modernizmu
byly bowiem nierzeczywiste,

gdyz pozbawione nazwy, reali6w

geograficznych, regionalnych czy narodowych. Dzixki temu mo-
gly pelni6 funkcjx uniwersalnych

alegorii nowoczesnosci - jak

miasto z Czlowieka bez wlasciwosci Roberta Musila:

Przywolujx ten termin, poniewaz jest on nosny semantycz-

nie, ale chcialabym go jednak zneutralizowa6

i pozbawi6 spo-

rej dozy pompatycznosci

cechuj'l.cej stosunek White'a do natu-

ry, przestrzeni, a zwlaszcza roli poezji. Nie przywi'l.zujx tez tak
wielkiej wagi do ekologii. Przedmiotem geopoetyki, w moim ro-

zumieniu i najog6lniej rzecz ujmuj'l.c, bylyby zatem topografie

- zapisy miejsc w tekstach kultury.

Od "miasta bez imienia" do ponowoczesnego regionalizmu

Gdyby wyobrazi6 sobie mapx nowoczesnosci, to z pewnosci'l.

bylaby ona pozbawiona granic narodowych, a wyrazniej zaz~a-

czalyby six na niej jedynie metropolie: Paryz, Londyn, Berlm.
I to nie tyle ze wzglxdu na sw'l. lokaln'l. specyfikx, co swiatowosc

i rangx centrum zycia artystycznego.

Z map'l. kultury P?nowo-

czesnej bylby oczywiscie klopot, gdyz wsp6lczesna aura mtelek-
tualna odrzuca w og6le idex kartografii.

Lata 90. to jednak nie-

w'l.tpliwie czas ponowoczesnego

regionalizmu

l8,

a wraz z nim

nie warto

przypisywac

wagi temu, jak to miasto

si~ nazywalo.

Podob-

nie jak wszystkie

wielkie miasta,

skladalo

si~ z nieprawidlowosci,

zmian,

wyprzedzania,

niedotrzymywania

kroku,

zderzania

si~ spraw

i okolicz-

nosci oraz wsrod tego wszystkiego

z punk tow bezdennej

ciszy. Sklada-

10 si~ z drog i bezdrozy,

z wielkiego

rytmicznego

t~tna oraz nieustannego

scierania

si~ i przesuwania

wszystkich

rytmow

mi~dzy sobq

20.

17K. White, Atlantica. Wiersze

i

rozmowy, wyb. i przel. K. Brakoniecki, 01-

sztyn 1998, s. 21, 22.

. .

.

18

Ponowoczesny

regionalizm nie jest jeszcze ustabllIzowanym

termmem.

W jego rozumieniu korzystam z inspiracji licznymi wypowiedziami

r:cazimi~-

rza Brakonieckiego,

ktory od wielu lat uporczywie

konkretyzuJe swoJq .we~sJ~

regionalizmu.

Ponowoczesny

regionalizm

dystansuje si~ wobec jego dZlewl~t-

nastowiecznych

koncepcji, a takZe wobec literatury ,.'ma!ych ojczy~?". Jego po-

nowoczesnosc

wynika ze swiadomosci

rozpadu Wlelklch NarracJI - "Nle ma

juz czegos takiego, jakjedynie

wierny i obowiqzujqcy kod .wartosci uniw~rsal-

nych, lecz wielowartosciowosc

i plynnosc li~zn~ch, md~ldualny~h,

re~lOnal,~

nych (w skali mikro i makro) zrodel stawama Sl~ realnoscll

czlowleczenstwa

_ K. Brakoniecki, Ponowoczesny

regionalizm, "Nowy Nurt" 1996, nr 8. NaJsze-

rzej r6zne fazy i odmiany regionalizmu

scharakteryzowal

Brakoniec~i

W.

~siqz-

ce Prowincja czlowieka. Obraz Warmii i Mazur

w

literaturze olsztynsklej,

01-

sztyn 2003.

I rzeczywiscie, jezeli uwzglxdni six dominuj'l.ce nurty w re-

fleksji nad sztuk'l., to okaze six, ze modernizm - choc tworzony
w osrodkach lokalnych - funkcjonowal

w powszechnej swiado-

mosci jako formacja uniwersalna

i programowo odcinaj'l.ca six

19

Zob. Unreal city. Urban Experience

in Modern European Literature and

Art, ed. E. Timms, D. Kelley, Manchester

1985; w.eh.

Sharpe, Unreal Cities.

Urban Figuration

in Wordsworth, Baudelaire,

Whitman, Eliot and Wiliams,

London 1990.

20

R. Musil, Czlowiek bez wlasciwosci,

1.

I,przel. K. Radziwill, K. Trucha-

nowski, J. Zeltzer, Warszawa 2002, s. 8-9.

Geopoetyka

od narodowych uwiklan21. Nowoczesne metropolie byly wszak
tyglami kulturowymi,

w kt6rych roztapialy si~ i zanikaly lokal-

ne cechy, a efektem koncowym byla swoista mi~dzynarod6wka

artystyczna,

nieprzywi'lczana do regionalnych czy narodowych

wartosci. Odrzuceniu regionalizmu sprzyjala takze teoria sztu-
ki i literatury. Odcinaj'lcc si~ od biograficznego uwarunkowania

dziela, pozbyla si~ r6wnoczesnie milieu geograficznego.

W latach ostatnich nast'lcpilo jednak odwr6cenie tendencji -

"przezywamy

niebywaly renesans lokalnosci, malych ojczyzn,

etnicznych korzeni, okolic i krajobraz6w. Ma on duze znaczenie
kulturowe i polityczne, wi'lcze si~ z nim nadzieje na odbudow~
demokracji i rekonstrukcj~ tozsamosci wyczerpanej konfliktami
w sferze dotychczasowych,

szerszych identyfikacji"22.

Sk'lcdten powr6t regionalizmu i lokalnosci? Niew'lctpliwie jed-

nym z czynnik6w temu sprzyjaj'lccych jest koniunktura na prze-

strzen, i to koniunktura

zar6wno intelektualna, teoretyczna czy

artystyczna, jak i dotycz'lcca praktyk zycia codziennego. Jej do-
wody przynosi r6znych odmian pismiennictwo. Narasta lawino-
wo literatura

podr6znicza.

Tworczo rozwijaj'lc si~ pasaze teks-

towe23. Czasopisma przdcigaj'lc si~ numerach tematycznych po-

swi~conych miastom - Berlin, Moskwa, Petersburg, Wenecja,

Praga, Triest, Nowy York doczekaly si~ juz znakomitych por-
tretow, swoistych map literackich24. Publikuje si~ coraz cz~sciej

p:ace posw.i~~one ~onkret~lym miejscom w tw6rczosci i biografii
pl~a~z~..Wl~Z p~ml~dzy hteratur'lc a geografi'lc podkrdlaj<;t takie
kSl'lczkI]ak MaS5,lcznemiejsca literackiej Europy czy Atlas litera-
t~ry. W,e ;v~t~ple do tej ostatniej Malcolm Bradbury w ten spo-
sob wy]asl1lal przyczyny zainteresowania

geografi'lc literack'lc:

Znaczna

c~(;:sc literatur~

to dzieje jej korzeni

w jakims

miejscu:

w pejza-

zu, ,r~glOllle, wl~sce,

mlasteczku,

panstwie

lub na kontynencie.

Jej Iwia

c~(;:sc to OPOWI~SCI

0

podr6zach:

przygodach,

odkryciach,

w(;:dr6wkach,

pIelgrzy.mk.ach

1 wyprawach

do nowych

swiat6w.

Co wi(;:cej, miejsca

owe

zml~maJ'l Sl(;:p.o~ w~lywem

tego, co

0

nich napisano,

czerpi'lc z literatury

swoJe znaczeme

1 mltyczny

charakter

2S.

Sz~kanie. sl~d6.w literackich swiatow w rzeczywistych

prze-

s~rzel1l~ch ~le sWla~czy zatem

0

prostodusznosci

w stylu od-

bl?r~ fl~C~]nego dZlela, ale

0

niezwykle

zywej i tw6rczo roz-

wlJaHce] Sl~.tendencji w kulturze wsp6lczesnej. A mianowicie

?

przekonal1lu, ze kulturowe reprezentacje

miasta tworz'lc kra-

]ob,ra~, w kto.ry~ zyje~y, S'lcwi~c niezbywaln'lc cz~sci'lcnaszego

doswladczel1la

1

nasze] rzeczywistosci.

Nie chodzi tu bowiem

o naiwny mimetyzm, u~iewazniaj'lccy fikcyjne ramy dziela, lecz
o perform~tywny

wymIar literatury i artefakt6w kulturowych.

Wykracz~],'lcone ws~ak poza imaginacyjny

status i wkraczaj'lc

w realnos?, ~sztahuHc

nasze wyobrazenia

topograficzne

i na-

sze mapy SWIata.

.Prze.str~enn~ tematy pojawily si~ tez w refleksji teoretycz-

ne], wplsuHc Sl~pocz'lctkowo w proby roznicowania nowoczes-
ne

v~.

ponowoczesne. Za znamienny dla nowoczesnosci uznano

bowlem czas, dla czasow ponowoczesnych natomiast przestrzen,

21

P. Piotrowski,

W stron~ nowej geograjii artystycznej,

"Magazyn Sztuki"

1998, nr 19; A. Turowski, Dyskurs

0

regionalizmie,

"Magazyn Sztuki" 1995,

nr

5.

22

T. Szkudlarek, Miejsce, przemieszczenie,

toisamosc,

"Magazyn Sztuki"

1998, nr 19. Co ciekawe, analogiczn'l drog(;:przeszly urbanistyka i architektura.

Okres awangardowych

koncepcji architektonicznych

byl wszak zdominowany

przez styl mi(;:dzynarodowy, uniwersalny i w kazdym miejscu mapy swiata iden-
tyczny, zacieraj'lcy programowo

lokalne rMnice. Blokowiska wszystkich kra-

jow wygl'ldaj'l przeciez zawsze i wsz(;:dzie tak samo. Postmodernizm

w archi-

tekturze przyniosl natomiast powrot regionalizmu.

23

Szerzej

0

pasazach tekstowych pisz(;:w ksi'lzce Modernizowanie

miasta.

Zarys problematyki

urbanistycznej

w

nowoczesnej

literaturze polskiej, Krakow

2003.

24

Triestowi poswi(;:cono numer monograficzny

"Przeglqdu Politycznego"

(2000, nr 44) i "Zeszytow Literackich"

(2005, nr 2), Petersburgowi

- "Zeszy-

ty L~terackie" 2003, nr 3 i "Tygiel Kultury" (2002 nr 10-12)' Pradze -

Zeszy-

ty L~t~;ackie" (nr 52) i "Krasn~grud(;:" (l99?,

nr '5), Wenecj'i - "Zesz;1y Lite-

rackIe

(nr 60); ~erhn~';,1 - "Llteratur(;: na Swiecie" (2001, nr 8-9), Moskwie

- "Llteratur(;: na SWlecle

2001, nr 10-11, Nowemu Jorkowi -

Krasnogrud

p"

~OO~nrln·

"

~

.

25

M. Brad?ury, WstqJ, w: Atlas literatury, red. M. Bradbury, przel. A. Bla-

slak, D. Gostynska, M. J(;:drzejak, I. Libucha, Warszawa 2002.

tak przynajml11ej przyjctto uwazac

za Michelem

Foucault26.

Z tego tez powodu przestrzen stala sictjednym z eksponowanych
temat6w postmodernistycznych,

POCZqwszyod heteretopii Fou-

caulta, po najnowsze dyskusje wok61 statusu kategorii miejsca
i nie-miejsca oraz globalizacji i 10kalnosci27.

Jednym ze skutk6w dowartosciowania

problematyki

prze-

strzennej bylby zatem powr6t dawnych pojcte w nowym kon-
tekscie kulturowym,

kt6ry, co oczywiste,

musial zmienie ich

charakter. Najwyrainiej

moze widae to w stosunku do katego-

rii "miejsca", kt6ra, nota bene, cieszy sict obecnie 0 wiele wictk-
szym zainteresowaniem

niz zbyt abstrakcyjna

i teoretyczna

przestrzen. Tyle ze 'miejsce' ulega jednak obecnie gruntowne-
mu przemieszczeniu.

"Miejsca nie

S,\:

nieruchome, - jak zauwa-

za Tomasz Szkudlarek - wctdruj,\:w czasie, odslaniaj,\:c swe za-
pomniane historie, czasem w przestrzeni,

przenosz,\:c sict wraz

z migruj,\:cymi mieszkancami;

czasem ich sens zmieniaj,\: przy-

bysze"28. I to wlasnie ta translokacja miejsca w czasie i prze-

strzeni wydaje sict najbardziej sprzyjaj,\:cym warunkiem

dla re-

fleksji nad ponowoczesnym regionalizmem.

Taki spos6b mysle-

nia 0 "miejscu" znalazl bowiem oryginaln,\: i tw6rcz,\: realizacjct
mictdzy innymi w prozie miejskiej i pasazach tekstowych po-

swictconych miastom z margines6w mapy. Miasta-palimpsesty,
miasta-kolaze

i miasta-hybrydy

to odkrycia ostatnich kilkuna-

stu lat, stworzone w prozie powiesciowej Stefana Chwina, Artu-
ra Liskowackiego, Pawla Ruelle. Najbardziej moze wymownym

przykladem jest tytul jednego z pasazy tekstowych, a zarazem
nazwa miasta-hybrydy:

Breslaw Andrzeja Zawady29.

Powr6t "miejsca" i lokalnosci zwi,\:zany jest takze ze wsp61-

czesn,\: turystyk,\:. Style podrozowania - i te bardziej popularne,
i te. bardziej wyrafinowane

- zywi,\: sict przeciez literatur,\:, czy

to w wersji bedekerowej, czy w zapisach eseistycznych. Ma to
takze sw6j wymiar ekonomiczny, przemysl turystyczny

nasta-

wiony jest bowiem na podkreSlanie atrakcyjnQsci kolorytu 10-
kalnego, st'\:d ci,\:gle mnozenie Uwodzicielskich

Widok6w i Ku-

sz,\:cych Opis6w. A ta proliferacja reprezentacji,

co oczywiste,

prowadzi tez do ich inflacji. Jej rewersem s,\:jednak artystyczne
pr6by przedarcia sictdo rzeczywistosci

miast. Celnie ten zamysl

wyjasnial Raffaele La Capria we wstctpie do Innej Wenecji Pre-
draga Matvejevicia:

Wenecja

(... ) znikncela juz pod wielosci'l

prezentacji.

Jej opisy doprowa-

dzily do

deja vu

tego, co oko chcialoby jeszcze

zobaczyc,

staly sice s u b-

sty

t ute

m, przenikn«ly

niejako do siatkowki

oka i zaczcely wplywac

na

zakres wizji tak, ze obraz dzis przedstawiany,

zbanalizowany,

jest jedyn'l

form'l tego miejsca,

ktore siceodwiedza,

bo rzeczywistosc

zostala pokona-

na przez swoj'l prezentacjce. (... ) trzeba odkopac

miasto spod warstw daw-

nych opisow, przywrocic

swiatu moc'l trzezwej

archeologii

umyslu3o.

Nienowe to prawdy, ale tez owo pragnienie

archeologicz-

ne, utopia niewinnego

oka, pierwszego

spojrzenia jest ci,\:gle

sil,\: napctdow,\: pasazy tekstowych,

po kt6re sictgaj,\:niekiedy

podrozuj,\:cy.

W powrocie regionalizmu widziee r6wniez nalezy przewrot-

ny wynik globalizacji, gdy to, co lokalne, a wictc odmienne, sta-
nowie ma przeciwwagct dla globalnej unifikacji. Kolejnym waz-
nym czynnikiem sprzyjaj,\:cym rozwojowi regionalizmu jest po-
nowoczesna wrazliwose nostalgiczna. Umieszcza ona swe utopie
zwykle na marginesach mapy, mitycznych kresach i prywatyzu-

26

M. Foucault,

Inne przestrzenie,

przel. A. Rejniak-Majewska,

"Teksty

Drugie" 1995, nr 6.

27

W polskiej literaturze przedmiotu najbardziej doniosl'l prac'ljest

ksi'lzka

Ewy Rewers J~zyk

i

przestrzen w poststrukturalistycznej

filozofii kultury. Zob.

tez: Przestrzen

w

naukach wsp6lczesnych,

red. S. Symiotuk, G. Nowak, Lub-

lin 1998.

28

T. Szkudlarek, Miejsce, przemieszczenie,

toisamosc.

Trans10kacja miej-

sca nie jest problemem tylko konceptualnym,

1ecz jak najbardziej doslownym.

Zob. E. Malec, Genius loci Lwowa - we Wroclawiu?, "Konteksty. Polska Sztu-

ka Ludowa" 2004, nr 1-2.

29

A. Zawada, Breslaw. Eseje a miejscach, Wroclaw 1996.

30

R. La Capria, Minimalna

Wenecja, przel. E. Kabatc, w: P. Matvejevic,

Inna Wenecja. przel. D. Cirlic-Straszynska,

Sejny 2005.

Geopoetyka

je zwiqzek z przestrzeni~,

ktora dziyki emocjonalnemu

nasta-

wieniu staje siy miejscem, choe na poly konkretnym geograficz-

nie, na poly imaginacyjnym.

A jakie s~ konsekwencje powrotu lokalnosci? Najkrocej mo-

wi~c, jesli miasta nowoczesne byly jak u Eliota unreal, nierze-

czywiste, to miasta wspolczesne s~ - by uzye analogicznej meta-
fory - real-and-imagined.

Dotyczy to chyba w rownym stopniu

miast, w ktorych zyjemy, jak i miast,

0

ktorych czytamy. Hy-

brydyczna natura literackich (kulturowych)

reprezentacji

mia-

sta wynika z ich dwoistej postaci - s~ one jednoczdnie

two-

rem wyobrazni (indywidualnej

i zbiorowej) oraz swiadectwem

doswiadczenia

kulturowego

i egzystencjalnego

rzeczywistych

mIeJSC.

popularnej: vlepki czy graffiti. Czwarty natomiast kr~g nazwa-
labym sztukl! rniasta. Nazwa to nader umowna, gdyz odnosi
siy do dzialan z pogranicza sztuk i lepiej byloby zreszt~ mowie
o praktykach niz

0

dzielach, gdyz przy okazji ulega rozluznie-

niu tradycyjna koncepcja sztuki, a przynajmniej jej zadania. By
sprecyzowae: mowi~c

0

sztuce miasta, mam na uwadze wszel-

kie praktyki artystyczne, paraartystyczne

czy tez projekty spo-

leczno-artystyczne,

ktore oddaj~ glos sarnernu rniastu, czyli albo

~iejskiej

spolecznosci

(umozliwiaj~c jej reprezentacjy),

albo,

JUz w bardziej rnetaforycznyrn rozurnieniu, wykorzystuj~ce ele-

menty miejskiej przestrzeni dzwiykowej (audiosfery) czy ikono-
sfery jako swoiste "cytaty z rzeczywistosci"

w technice kolazu.

Przykladern pierwszych s~ dzialania artystyczne okreslane jako
community arts oraz wszelkie projekty paraartystyczne

angazu-

j~ce miejsk~ spolecznose, natomiast drugich znane eksperyrnen-

ty awangardowe - malarskie, rnuzyczne czy literackie

32.

Wiele dzieje siy takZe w krygu kultury popularnej - rnysly

~u

0

zjawiskach, ktore wi~z~ siy z nowl! rniejskl! pop-kulturl!

1

~ontr-kulturl! ..Ta pierwsza jest przejawern nowych form rniej-

skIego stylu zycIa, clubbingu, wytrawnego konsurneryzrnu i lan-
suo Jej najbardziej znamiennyrn przykladern jest ponowoczesna

flanerie, ktora przeniosla siy z ulic rniasta do galerii handlowych

i klubOw. Z t~ dawn~ l~czy je zarnilowanie do spektaklu. Ta dru-
ga zwi~zana jest natorniast z rzeczywistosci~

blokowisk i konte-

stuj~cym ruchern hip-hopU

33.

Wszystkie wsporninane praktyki dowodz~ wszakZe, ze bada-

nie rniasta jest badaniem kultury. Wspolczesne badania rniej skie
dowodz~jednak

jeszcze czegos innego i chyba bardziej podsta-

wowego, a rnianowicie faktu, iz zrnienilo silt sarno pojltcie kul-

tury.

Poszerzyl siy przede wszystkirn jej zakres - obejrnuj~c nie

Scharakteryzowane

tu procesy wydaj~ siy syrnptornatyczne

dla kultury wspolczesnej. Nie s~ one oczywiscie jedynymi, a do
wspomnianych

rnozna dorzucie kolejne - chociazby opisywane

przez Ewy Rewers przejscie od idei polis do post-polis

3l

czy coraz

glybsze i ciekawsze zwi~zki rniydzy sztuk~ a miastem. Te ostat-
nie mozna zreszt~ rozwazae w kilku krygach problernowych. Po
pierwsze - to sarno rniasto rnoze bye traktowane jako dzielo

sztuki, zarowno jego kornpozycja urbanistyczna

(jak w rene-

sansowych citta ideale), architektura, jak i bardziej efernerycz-
ne zjawiska, zwi~zane z narastaj~c~ estetyzacj~przestrzeni

pub-

licznej. Do drugiego krygu nalez~ badania reprezentacji rniasta

W

sztuce, w rnalarstwie, fotografii, filrnie, muzyce czy w litera-

turze. Do trzeciego - sztuka

W

rniescie, a w gry wchodz~ tu tak

roznorodne zjawiska, jak forrnalne i nieforrnalne instytucje zy-
cia artystycznego,

sztuka publiczna - od tradycyjnej rZeZby po

wspolczesn~ street art, choe takZe bardziej ulotne forrny sztuki

32

Szerzej pisz~

0

tym w zlozonym do druku artykule Od miasta jako dziela

sztuki do sztuki miasta, ukaze si~ on w ksi'1zce zbiorowej Sztuka w sferze pub-

hcznej, red. W. Kazimierska-Jerzyk.

33

Zob. L. Piekarska-Duraj,

Opowiesc a swiecie, ktory jest naprawd~. Sub-

kul!ura hip-hopu, "Autoportret.

Pismo

0

dobrej przestrzeni"

2005, nr 4 (numer

POswl~cony blokowiskom).

31

Zob. Ewa Rewers, Post-polis.

Wst~p do jilozojii ponowoczesnego

mia-

sta.

tylko dawn"!:.kultur~ wysok"!:.,ale tez ogol praktyk zyciowych,
pocz"!:.wszy od spacerowania

i kupowania

po skomplikowane

strategie tworzenia tozsamosci. Zainteresowanie

problematyk"!:.

urbanistyczn"!:. pozwala takze uzmyslowi6 zmierzch paradyg-
matu j~zykowego

w badaniach kulturowych.

Kiedy w polu

widzenia pojawia si~ miasto, przestrzen i miejsce, to nacisk po-
lozony zostaje bardziej na problemy wizualizacji

i obrazu niz

ekspresji slownej.

Niemniej jednak miasto to nie tylko przestrzen kulturowa, ale

tez przestrzen

doswiadczenia

egzystencjalnego.

A wraz z nim

przychodzi szansa na pojawienie si~ tego, co poza kultur"!:..

Czaja Dariusz, Wenecjajest kobietq. Rzecz

0

wyobraini, "Konteksty. Pol-

ska Sztuka Ludowa" 1995, nr 3.

Foucault Michel, Inne przestrzenie, przel. A. Rejniak-Majewska, "Teksty

Drugie" 1995, nr 6.

La geocritique. Mode d'emploi, ed. B. Westphal, Limoges 2000.

Kolodziejczyk Dorota, Antropologiczne fabulacje - hybryda, tlumaczenie,

przynaleinosc we wspolczesnej powieSci angloj~zycznej,

w:

Ojczyzny

slowa. Narracyjne wymiary kultury, red. W. 1. Burszta i W. Kuligow-

ski, Poznan 2002, s. 70.

Literature and Geography, ed. Pocock D., Croom Helm, London 1981.

Literature and Space. Spaces of Transgressiveness, ed. by J. Skulj, D. Pav-

lic, Ljublana 2004.

Massey Doreen, Space, Place and Gender, Polity Press, Cambridge 1994.

Michalowska Marianna, Miasto cybernetyczne. Terainiejszosc w kostiumie

przyszlosci, w: Dylematy wielokulturowosci, red. W. Kalaga, Krakow

2004.

Moretti Franco, Atlas of the European NoveII80G-I900,

Verso, London,

New York 1998.

Piotrowski Piotr, W stron~ nowej geograjii artystycznej, "Magazyn Sztu-

ki" 1998, nr 19.

Przestrzen w j~zyku

i

kulturze. Analizy tekstow literackich i wybranych

dziedzin sztuki, red. 1.Adamowski, Lublin 2005.

Przestrzen w naukach wspolczesnych, red. S. Symiotuk, G. Nowak, Lub-

lin 1998.

The Anthropology of Space and Place. Locating Culture, ed. by S. M. Low,

D. Lawrence-Zuniga, Blackwell, 2003.

Atlas literatury, red. M. Bradbury, przel. A. Blasiak, D. Gostynska, M. J~-

drzejak, 1. Libucha, Warszawa 2002.

Auge Marc, Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermoder-

nity, Verso, London 1995.

Barker Chris, Studia kulturowe. Teoria

i

praktyka, przel. A. Sadza, Kra-

kow 2005.

Bunt A., Rose G., Writing Women and Space: Colonial and Postcolonial

Geographies, Guilford Press, New York 1995.

Blonski Jan, Miasta, "Teksty"1972, nr 1.

Brakoniecki Kazimierz, Ponowoczesny regionalizm, "Nowy Nurt" 1996,

nr

8.

Prowincja czlowieka. Obraz Warmii

i

Mazur w literaturze olsztyn-

skiej, Olsztyn 2003.

Certeau Michel de, Marche dans la ville, w: tenze, L'invention du quoti-

dien,

1.

1, Paris 1990.

Chambers lan, Cities without Maps, w: Literary Theories. A Reader and

Guide, ed. by 1. Wolfreys, New York University Press, New York

1999.

Radkiewicz Malgorzata, Filmowy transgender miasta Berlin, "Rita Baum"

2003, nr 6.

Rang Mike, Cultural Geography, Routledge, London-New York 1998.

Rewers Ewa, J~zyk

i

przestrzen w poststrukturalistycznej filozofii kultury,

Poznan 1996.

Post-polis.

WstfW do filozofii ponowoczesnego

miasta, Krakow

2005.

Rybicka Elzbieta, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbani-

stycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Krakow 2003.

Sharpe William Ch., Unreal Cities. Urban Figuration in Wordsworth, Bau-

delaire, Whitman, Eliot and Williams, London 1990.

Space and Place: Theories of Identity and Location, ed. Carter E., Donald,

J., Lawrence

&

Wishart, London 1993.