Style w architekturze dworskiej XVII wieku.
W polskiej architekturze osiemnastego wieku możemy wyróżnić kilka stylów. Początek tego stulecia to schyłek baroku. “Barocco” w języku portugalskim oznacza nieregularnie rozwiniętą perłę i od tego właśnie słowa pochodzi nazwa efektownej barokowej sztuki. Styl ten cechują przede wszystkim monumentalizm, dynamizm i malowniczość. Znaczącą rolę w architekturze tego okresu odgrywa głęboki światłocień. Uzyskano go poprzez rozłożenie świateł i cieni wysuwając lub chowają elementy elewacji. Uwydatniane w ten sposób kształty mają płynne, ale powyginane linie.
Podwajanie pilastrów, kolumn, przerywanie gzymsów, stosowanie stiuków, marmuru, wnętrza bogate w sztukaterie i malowidła ścienne to nowe elementy preferowane w architekturze. Jednak barok w Polsce jest przede wszystkim sztuką Kościoła i magnatów. Najazd szwedzki, wojna na Ukrainie, wojny z Turcją w XVII wieku sprawiają wrażenie, że jest to okres niespokojny i tylko wielkie fortuny magnackie pozwalają na wznoszenie okazałych budowli. Za rządów Sasów okazałość ta przeradza się w przewagę dekoracji w schyłkowym okresie “baroku saskiego”.
Typowe budowle tej epoki to Kościół, pałac mieszczański w obrębie zabudowy miejskiej i wiejska zabudowa magnacka. Architektura świecka to przeważnie pałac oparty na planie prostokątnej lub wygiętej podkowy, która łączy się z kunsztownie urządzonym ogrodem. Architektura tego okresu traci cechy obronności, ale za to zyskuje ekspresję i elegancję.
Oryginalnym wytworem Francji staje się w XVIII wieku styl rokoko, który przyjął się również w Polsce. Jego nazwa pochodzi od słowa “la rocaille”, określającego muszelki pokrywające morską skałę. Rokoko nie jest uniwersalnym stylem, lecz tylko odmianą baroku, znamienną dla jego ostatniej fazy. Dość dużą rolę odgrywa on jedynie dla dworskiego stylu życia wyższych sfer. Wiąże się on z rezygnacją architektury pałacowej nie tylko z obronności, ale i monumentalnej okazałości na rzecz wygody i delikatnego wdzięku. Wnętrza komnat stają się bardziej zaciszne i ozdobione są powyginanym ornamentem “rocaille” Charakterystyczną cechą tej dekoracji jest asymetria. Wszystkie elementy zdobnicze są jeszcze bardziej fantastyczne.
Niestety, ani późny barok, ani rokoko nie wpłynęły znacząco na architekturę ziemiańskich dworów XVIII wieku. Choć wyższe warstwy społeczeństwa polskiego prześcigały się w modnych architektonicznych ozdobach swych domostw, wiejska siedziba szlachecka rządziła się własnymi prawami. Powoli kopiowała niektóre elementy sztuki tych stylów, zmieniając je i upraszczając. Wkraczając w nowy wiek wykształcił się ostateczne dwór polski, który przetrwał do XIX wieku dostosowując swe wyposażenie i dekorację do obowiązującego w poszczególnych okresach stylu. Wyłania się on jako typ niedużej i średniej rezydencji wiejskiej, a swe podstawy znajduje w ideologii sarmatyzmu.
Dwór coraz bardziej stawał się nieudolną miniaturyzacją architektury pałacowej. Późnobarokowa i rokokowa siedziba szlachty była w zasadzie parterowa, o symetrycznym, osiowym planie. Środek budowli akcentowały ganki lub charakterystyczne ryzality. W narożach znajdowały się czworoboczne alkierze - relikty po dawnym charakterze obronnym dworu.
Duży nacisk kładziono na wzbogacenie sylwety dachów i alkierzowych hełmów. Spotykamy często w dawnych opisach wzmianki o “gwiazdach” i “karczochach” zdobiących szczyty i przyczółki domostwa, o dachach “z czterema wierzchami”, wysokich, łamanych lub mansardowych.
W drugiej połowie XVIII wieku w Polsce można zauważyć oznaki nowego stylu architektonicznego - klasycyzmu. Słowo “classic” pierwotnie oznaczało członka najwyższej klasy podatników rzymskich w społeczeństwie. Sztuka klasycystyczna przejęła ten termin w sensie “uznanego autorytetu”. Ten nowy styl, określany często jako neoklasycyzm, był reakcją na przesadę późnego baroku i rokoka oraz ucieleśnieniem “szlachetnej prostoty i spokojnego dostojeństwa”.
Klasycyzm to odrodzenie zasad greckiej, a częściej rzymskiej sztuki i architektury. Takie założenia prowadziły do tworzenia budowli o czystych, geometrycznych formach - sześcianu, piramidy, cylindra lub kuli. Architektura stała się masywna i surowa. Dekoracje obejmujące klasyczne wzbogacenia ograniczono, a niekiedy całkowicie pomijano. Charakterystyczną cechą budowli były porządki architektoniczne, używane bardziej w sensie konstrukcyjnym niż dekoracyjnym. Miały one oddalone od ścian kolumny, które dźwigały masywne belkowanie. Najczęstszym zwieńczeniem elewacji był trójkątny fronton.
Style w architekturze dworów pojawiały się i zanikały później niż w architekturze sakralnej czy pałacowej. W dworach znamiona stylu klasycznego - to głównie rodzaj frontonu, kształtu dachu, symetria fasady frontowej i niektóre detale.
Często przyjęcie przez domostwo prostych kolumienek w portyku frontowym było podstawowym atrybutem tego stylu.
Architektura dworów odznaczała się powściągliwością środków artystycznego wyrazu. Akcent kompozycji kładziono najczęściej na ganek lub ryzalit, rozmieszczenie otworów, ukształtowanie bryły, stolarkę drzwiową i okienną, na fakturę ścian i otoczenie budynków zielenią.
Dach takiej budowli zazwyczaj był czterospadowy o prostych lub łamanych połaciach.
Mimo bogactwa stylów osiemnastego stulecia zawsze istniał ideał wiejskiej posiadłości szlacheckiej. Ważne było miejsce budowli, pełne naturalnego piękna i wewnętrznej harmonii, ale również bogactwo i ład zewnętrzny. Za taką siedzibą tęskniono, do takiej dążono, ale niewielu ją osiągnęło.