Maciej Grochowski (Językoznawstwo ogólne, 2012/2013)
Konwencje językowe. Sposoby funkcjonowania jednostek języka
Konwencja - zależność między klasami stanów rzeczy w pewnym świecie konstytuowanym przez daną zbiorowość Z, polegająca na tym, że: każda osoba należąca do Z wie o istnieniu tej zależności i jest gotowa dostosować się do niej, bo wie, że inni członkowie tej samej zbiorowości również wiedzą, że ta zależność istnieje i są gotowi dostosować się do niej. Np. biała laska w rękach osoby niewidomej, słowo „pas” w licytacji w grze w brydża. Koordynacja zachowań konwencjonalnych umożliwia porozumienie w danej zbiorowości.
Główne typy konwencji językowych (wynikające z odmienności dziedzin odniesienia wyrażeń językowych): konwencje gramatyczne, semantyczne, referencyjne, pragmatyczne.
Konwencje językowe (dotyczące języków naturalnych) a konwencje pozajęzykowe (status imion własnych i terminologii naukowej) jako opozycja mająca swe źródło w relacji między systemem językowym a wolą (decyzją) mówiących.
Podstawowe typy zależności między jednostkami języka (wewnątrz systemu): relacje paradygmatyczne (między jednostkami niewspółwystępującymi; np. alternacja fonemów czy morfemów w tej samej pozycji) i syntagmatyczne (między jednostkami współwystępującymi) [F. de Saussure, 1916]: interdependencja (implikacja dwustronna), np. samogłoski ↔ spółgłoski; determinacja (implikacja jednostronna), np. przysłówek → czasownik; konstelacja (niezależność), np. partykuła − rzeczownik [L. Hjelmslev, 1943].
Jednostki języka z punktu widzenia ich odniesienia (referencji) - wprowadzenie. Rodowód: Piotra Hiszpana (Traktaty logiczne, XIII w.) rozróżnienie supozycji zwykłej i materialnej. Współcześnie - przezroczystość / nieprzezroczystość semantyczna wyrażenia: użycie wyrażenia w odniesieniu do przedmiotu lub stanu rzeczy / użycie wyrażenia w odniesieniu do samego siebie (przytoczenie sensu largo); por. np. Ten pies merda ogonem. „Pies” jest słowem jednosylabowym. Pies jest nazwą gatunkową. Pies jest zwierzęciem. Metajęzykowy status przytoczeń. Wypowiedzenia metajęzykowe (np. „Ż” jest ostatnią literą alfabetu. „Stój” rozległo się zza krzaka.) a wypowiedzenia (zdania) analityczne (np. To jest kot albo to nie jest kot. Gołąb jest ptakiem. Matka jest kobietą.).
Zdanie analityczne - zdanie koniecznie prawdziwe na mocy konwencji obowiązujących w danym języku. Zdanie syntetyczne - zdanie mające weryfikowalną empirycznie wartość logiczną. Postulat znaczeniowy języka - zdanie definicyjnie analityczne w tym języku.
Status onomatopei i wykrzykników z punktu widzenia (a) opozycji znaków konwencjonalnych i naturalnych, (b) opozycji użycia i przytoczenia. Główna teza: są konwencjonalne i nieprzezroczyste (używane jako przytoczenia). Argumentacja: nie podlegają wartościowaniu logicznemu (por. Gęś gęga. i Gęś (wydaje dźwięk) „gę, gę, gę”), odzwierciedlają wyobrażenia mówiącego dotyczące zachowań istoty żywej danego rodzaju (np. gę, gę, gę to dźwięki, jakie wypowiadają ludzie, chcąc powiedzieć, w jaki sposób wyobrażają sobie dźwięki wydawane przez gęś); wartościowaniu podlega jedynie sam fakt przytoczenia / nieprzytoczenia danej sekwencji dźwięków języka naturalnego.