ARCHITEKTURA CYSTERSÓW W POLSCE XII-XIII w
(Jędrzejów, Sulejów, Wąchock)
Zakon cystersów został założony pod koniec XI w. w Citeaux. Organizacja i forma życia zakonnego była przeciwnością założenia jakie miał zakon benedyktyński. Wyróżniali się oni surową regułą, którą sprecyzował Bernard z Clairvaux w XII w. Oprócz zasad zakonnych, obejmowała ona również założenia budowlane, architektoniczne i artystyczne. Nakazywali oni maksymalną prostotę w architekturze - zakaz wnoszenia wież, wprowadzenie kaplic w miejsce absyd, zakaz stosowania w wyposażeniu wystroju rzeźbiarskiego, witraży, polichromii oraz złotych przedmiotów liturgicznych. Pierwsze siedziby były drewniane, dopiero później zaczęto budować z kamienia. Zakon cystersów bardzo szybko się rozwijał w całej Europie. W XII w. posiadali już kilkaset klasztorów połączonych ze sobą filiami. W wielu krajach uczestniczyli oni w ruchu osadniczym, stosując nowe rodzaje gospodarki rolnej, co miało wpływ na usytuowanie klasztorów oraz organizacji opartej na zatrudnieniu w gospodarstwie poddanych oraz konwersów (świeckich braci pracujących na roli oraz zajętych zarządem gospodarczym).
Cystersi przybyli do Polski w I połowie XII w. z różnych części Europy, w tzw. złotym wieku, czyli w okresie najdynamiczniejszego rozwoju zakonu. Cystersów sprowadzono do Polski m. in. z pobudek religijnych (realizowali najgłębszą odnowę życia zakonnego). Zakon sprawował również ważną rolę w gospodarce kraju po najazdach tatarskich.
Budując pierwsze opactwa opierano się na istniejących już niewielkich kościółkach możnowładców (Jędrzejów, Sulejów). Dopiero w wieku XIII zaczęto w pełni realizować założenia cysterskie. Klasztor cysterski składa się z kościoła oraz zabudowań klasztornych. Kościoły cystersów są trójnawowymi bazylikami na planie lekko wydłużonego prostokąta z nawą poprzeczną złożoną z trzech kwadratów rzutu. Do transeptu otwierają się 2(czasem 4) kaplice. Prezbiterium jest prostokątne i prosto zamknięte. Nawy są przesklepione w oparciu o system sklepień krzyżowo - żebrowych. Wprowadzenie sklepień zadecydowało o pojawieniu się nowych elementów architektonicznych takich jak żebra, gurty, zworniki sklepień oraz systemu podziału ścian i rozczłonkowania filarów międzynawowych. Wzmocniono również ściany zewnętrzne oraz narożniki budowli, co doprowadziło do powstania niewielkich skarp. Bryła kościoła zakończona była gładkimi szczytami. Nawy boczne i kaplice przykrywał dach pulpitowy. W nawach, na osi przęseł sklepiennych rozstawiono niewielkie, romańskie okna. W ścianie wschodniej prezbiterium znajdowały się trzy okna, a nad nimi rozeta. Ściany miały gzymsy, nieraz fryzy arkadkowe i profilowane cokoły. Portal główny wejścia do kościoła był ścianie zachodniej, na osi nawy głównej. W ścianie nawy bocznej przylegającej do części klasztornej znajdował się drugi portal, wychodzący na krużganek klasztorny. Skromna dekoracja była zastosowana m.in. na wspornikach oraz głowicach półkolumn (ornamenty roślinne, geometryczne). Od strony południowej znajduje się klasztor: czworobok piętrowych skrzydeł wokół dziedzińca, dookoła którego biegnie krużganek. Zasada claustrum (zamkniętej kompozycji). W skrzydle wschodnim na parterze mieściła się zakrystia, obok niej kapitularz, karcer, przejście do ogrodu i fraternia. W skrzydle południowym były schody na piętro i piec ogrzewania powietrznego, część środkową zajmował refektarz z przylegającymi do niego pomieszczeniami kuchennymi. W skrzydle zachodnim znajdowały się spiżarnie oraz pomieszczenia dla braci konwersów i nowicjatu.. Nad skrzydłem wschodnim znajdowała się sypialni połączona z jednej strony z kościołem, a drugiej z fraternią i refektarzem. W zabudowania klasztorne wchodziły zabudowania gospodarcze, spichlerze, młyny.
Opactwa z Jędrzejowa, Sulejowa, Wąchocka oraz Koprzywnicy wywodzą się z burgundzkiego opactwa w Morimond. Była to tzw. grupa małopolska. Klasztory te budowano z kamienia, detale architektoniczne miały formę plecionki, roślinną lub zoomorficzną. Z Niemiec wywodzi się opactwo w Lubiążu z filiami w Mogile, Krzeszowie oraz Henrykowie. Pod opactwo w Lubiążu podlega Klasztor cysterek w Trzebnicy, który przybył do Polski z Bambergu. Klasztory te znajdują się na Śląsku. Większość klasztorów została przebudowana w późniejszym czasie, najczęściej w okresie baroku.
Pierwszym klasztorem cysterskim pochodzący z Morimond jest opactwo w Jędrzejowie z XIII w . Kościół Panny Marii i św. Wojciecha powstał z jednonawowego kościółka z emporą w wieży po stronie zachodniej. Układ z XII w. składał się z czteroprzęsłowej bazyliki trójnawowej z nawą poprzeczną, do której ramion przylegały po stronie wschodniej dwie pary prostokątnych kaplic. Pierwszy raz zastosowano sklepienia krzyżowo - żebrowe. W XIV w. przebudowano sklepienia w nawach Wnętrze kościoła zawiera dwie narożne kolumienki z kaplicy przy południowym transepcie oraz wsporniki na żebra sklepienne pokryte płaskorzeźbą o florystycznym motywie. W XVIII w. przebudowano prezbiterium. Przedłużono je i dodano dwuwiekową, barokową elewację. Dobudowano również nową zakrystię i kaplicę, łącząc ze sobą kaplice bliźniacze przy północnym ramieniu transeptu. Kościół wykonano z ciosów kamiennych. Do naszych czasów ocalały mury zakrystii oraz relikty kapitularza, który ostatecznie został rozebrany na początku XX w.
Drugim klasztorem wywodzącym się z Morimond było opactwo w Sulejowie z XIIIw. Kościół Panny Marii i św. Tomasza tak jak inne kościoły cysterskie był trójnawową bazyliką z transeptem. Zewnętrzne lica murów, wszystkie elementy podziałów oraz detali wnętrz wykonano z piaskowca w jednej tonacji, natomiast części ścian pod licowaniem, tynkiem i na poddaszach oraz wysklepi wykonano z cegły. W narożach transeptu z prezbiterium znajdowały się kaplice. Wnętrze kościoła było późnoromańskie. Jego front miał piękny, schodkowany portal nad którym znajdował się maswerk z XIII w. Nad wejściem bocznym znajdował się tympanon z XII w. przedstawiający płaskorzeźbę krzyża wczesnochrześcijańskiego, ze słońcem, księżycem i ptakiem po bokach (symbole śmierci Chrystusa). Do naszych czasów zachowały się tylko mury zakrystii. Dobudowany obok kapitularz jest z połowy XIII w. Sklepienia krzyżowo-żebrowe dzielą prostokątne gurty. Głowica kolumny oraz zworniki mają cechy późnoromańskie, lecz reszta jest już z okresu późniejszego. Zabudowania klasztorne były wielokrotnie przebudowywane, aż w końcu zostały zburzone w XIX w. Kapitularz jest ostatnim zachowanym członem tego zespołu.
Kościół Panny Marii św. Floriana w Wąchocku został wzniesiony w XII w. Posiadał on czteroprzęsłowy i trójnawowy korpus, w poprzek którego przebiegała nawa krzyżowa złożona z trzech pól oraz prostokątne prezbiterium z dwiema kaplicami. Sklepienie nawy głównej spoczywa na ośmiu czterokątnych filarach, wiele elementów pokrytych jest płaskorzeźbą z ornamentami roślinnymi. Detale wnętrza kościoła zostały uszkodzone w XVIII w. i otynkowane w XIX. Kościół wykonano z naprzemiennie ułożonych ciosów żółtawo-szarego i brunatno-szarego piaskowca (sposób budowania z północnych Włoch). Po raz pierwszy zastosowano tutaj skarpy narożne. Kościół był wielokrotnie przebudowywany w następnych okresach. W klasztorze do czasów dzisiejszych zachowały się: w skrzydle wschodnim: zakrystia z XIII w., bogato zdobiny romański kapitularz, dormitorium oraz fraternia. Natomiast w skrzydle południowym refektarz z XIII w. oraz trzy witraże. Krużganki przebudowane w XVIIw. są najstarszą częścią tego opactwa.
Zastosowanie sklepień krzyżowo-żebrowych doprowadziło do zapoczątkowania oraz rozwinięcia się architektury gotyckiej w Polsce.
Bibliografia:
T. Broniewski, Historia architektury dla wszystkich. Architektura średniowiecza, Wrocław 1964
J. Kębłowski, Budownictwo cystersów, w: Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987
Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, pod redakcją Michała Walickiego, Warszawa
http://www.szlakcysterski.org