TEMAT: WPŁYW ZAKONU CYSTERSÓW NA GOSPODARKĘ I ARCHITEKTURĘ. NA PRZYKŁADZIE JĘDRZEJOWA.
Zakon Cystersów został założony pod koniec XI wieku we Francji w miejscowości Citeaux. Założycielami zakonu była grupa zakonników benedyktyńskich z klasztoru Molesmes w Burgundii. Powodem opuszczenia tego opactwa był wewnętrzny konflikt pomiędzy zwolennikami tradycyjnego życia zakonnego a jego reformatorami. Reformatorzy chcieli odnowy monastycyzmu, czyli połączenia ideałów życia w samotności, z dala od ludzi, w ramach wspólnoty żyjącej w klasztorze. Pierwszy opat klasztoru Molesmes – błogosławiony Robert oraz niektórzy z braci tegoż klasztoru postanowili i przyrzekli poddać swoje życie pod Regułę św. Benedykta (która w największym skrócie brzmi ”ora et labora”- módl się i pracuj). W konsekwencji opat Molesmes Robert, a później także opat pierwszego zakonu cystersów wraz z grupą współtowarzyszy pojawił się w Citeaux 21III 1098r., gdzie został wybudowany „Nowy Klasztor”. Nazwa zakonu pochodzi od łacińskiej nazwy miejscowości, której osiedlili się mnisi. Nazwa nawiązuje zaś do słowa Cistertium, które pochodzi od sformułowania cis tertium lapidem - "przy trzecim kamieniu (milowym)".
Citeaux stało się pramacierzą zakonu cystersów, a jego pierwsze filie: La Ferte(1113), Pontigny(1114), Clairvaux i Morimond(1115), zostały uznane protoopactwami zakonu i dały początek wszystkim klasztorom średniowiecznej Europy. Na początku wszystkie klasztory powstawały na terenie Francji, następnie na terytoriach ościennych: Niemiec, Wysp Brytyjskich, Szwajcarii, Hiszpanii, Austrii, a następnie rozprzestrzeniały się dalej obejmując prawie całą Europę Zachodnią i Środkową.
Cystersi na ziemiach polskich pojawili się już w 1140 roku, klasztory zakładane na terenie Polski wywodziły się z dwóch fili: Morimond i Clairvaux. Zespół kościelno-klasztorny w Jędrzejowie jest najstarszą budowlą cysterską w Polsce, został założony przez zakonników z Morimond około 1149 roku. Zakon Cystersów w Polsce założył ok. 40 opactw głównie do XIIIw. Do XIII w. były to przede wszystkim takie opactwa jak: Łekno(przeniesione później do Wągrowca), Opactwo Cystersów na Śląsku, w Lubiążu skąd wyszły fundacje cysterskie w Mogile, Henrykowie, Kamieńcu i Krzeszowie. Ten zespół klasztorny jest natomiast największym w Polsce i jednym z największych w Europie. Inne opactwa to: w Lądzie nad Wartą, w Sulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy. Ostatnie opactwa Cystersów powstały w wieku XVII i XVIII. Co najważniejsze jeśli chodzi polskich Cystersów, byli oni sprowadzani do Polski przez królów, książąt i władców.
Cystersi po przybyciu do Brzeźnicy( dziś Jędrzejów) otrzymali od fundatora Janika z rodu Gryfitów kościół( prawdopodobnie pw. Św. Andrzeja) oraz całą wieś, jak również szereg wsi wydzielonych z jego majątku(za zgodą brata Klemensa) oraz dziesięciny należne kościołowi w Brzeźnicy. Cystersi przebudowali kościół dla potrzeb zakonu i w 1167 roku dokonano rekonsekracji i zmieniono jego wezwanie. Dotychczasowe wezwanie św. Andrzeja przeszło na wieś (stąd Jędrzejów), a kościołowi nadano zgodnie z tradycją dwa tytuły: św. Wojciecha i Najświętszej Maryi Panny. Majątek klasztorny pod koniec XII wieku był bardzo pokaźny: ponad 20 wsi, dziesięciny z 45 wsi, immunitet nadany przez Bolesława Kędzierzawego, jak również targ w Jędrzejowie.
Klasztor rozwijał się w przeciągu wieków. Świadczy o tym budowa zespołu klasztornego, pierwszym dobudowanym elementem był nowy kościół, konsekrowany w 1210 roku przez biskupa krakowskiego Wincentego zwanego Kadłubkiem, następnie powstawały kolejne budowle.
Opactwa cysterskiego w Jędrzejowie nie dotknęły większe klęski czy kataklizmy. Do ruiny doprowadził go dopiero Konrad Mazowiecki w czasach walk o tron w Krakowie. Mnisi jednak szybko odbudowali go, a w 1271r. lokowali na prawie średzkim miasto Jędrzejów.
Cystersi przyczynili się bardzo do rozwoju gospodarczego i kulturalnego terenów, na których przebywali. Ich działalność była zorganizowana tak, aby zabezpieczyć całkowicie potrzeby danego opactwa. Opierała się, więc na rolnictwie, hodowli, produkcji rzemieślniczej. Początkowo mnisi sami zajmowali się swoimi gospodarstwami, jednak z czasem oraz wraz z poszerzaniem majątków klasztornych, kiedy nadawano im kolejne tereny - dobrze już zasiedlone, głównie wsie razem z mieszkańcami, przekształcali je jedynie i pobierali od miejscowej ludności czynsz. Był to tzw. System czynszowy.
Mnisi interesowali się sprawami techniki uprawy roli, wiedzieli jak użyźniać ziemię oraz jak zorganizować pracę na roli by plony były wyższe. Wprowadzali oni oraz rozpowszechnili w XII nowatorską gospodarkę, opartą na trójpolówce, która zrewolucjonizowała polskie rolnictwo. Zastosowali także meliorację oraz racjonalizację gospodarstw.
Cystersi trudnili się także szkolnictwem miejscowej ludności oraz różnego rodzaju hodowlą. Mnisi starali się maksymalnie wykorzystywać tereny, na których się pojawiali. Po XIII w. w wyniku przywilejów nadawanych przez władców niektóre zakony zajęły się także działalnością przemysłowa związaną z górnictwem, hutnictwem i kowalstwem. Na przełomie XVI-XVII w. powstały huty w Rejowie, Bzinie, Skarżysku Kamiennej, Starachowicach (własność klasztoru wąchockiego). Również klasztor w Jędrzejowie rozwijał przemysł posiadał swoją hutę żelaza od 1571r oraz od 1500r. papiernię.
Obok rolnictwa i przemysłu ważną rolę w życiu klasztorów zaczął odgrywać handel. Początkowo miał charakter indywidualny i niedochodowy. Sprzedaż towarów klasztornych była zastrzeżona, ale jeśli towary pochodzenia klasztornego byłyby sprzedawane to nie w ramach wymiany „towar za towar”, ale za ekwiwalent w postaci „złota, srebra, monet”. Wymiana towarowa mogła być dokonywana tylko wtedy, gdy dane produkty były niezbędne do życia w klasztorze: takie jak sól, ryby solone-morskie, metale i surowce do wyrobu narzędzi. W ramach wymiany cystersi sprzedawali dobra, które produkowali w nadwyżkach tj. mięso, wełna, wino, skóry, konie i bydło. Mimo ograniczeń handel rozwijał się bardzo prężnie.
Największy rozkwit zakonu przypada na okres, kiedy opatem był ojciec Teodoryk. Zakon poszerzał swoje tereny oraz budynki. Dobra passa trwała do 1819 r., kiedy to nastąpiła kasata zakonu na terenach Polski. Część zabudowań przejęli reformaci, których usunięto za udział w powstaniu styczniowym. Opuszczony po śmierci ojca Wilhelma(w połowie XIXw.) klasztor stał nieużywany lub przechodził z rąk do rąk popadając powoli w ruinę. W 1872r. przejęły go władze rosyjskie urządzając w nim Seminarium Nauczycielskie, w 1873 rozebrano rozpadające się wschodnie skrzydło, w którym znajdowała się sala opacka, fraternia, dormitorium oraz kapitularz, bezpowrotnie niszcząc tym samym ślady jednego z najpiękniejszych zabytków cysterskich architektury romańskiej w Polsce.
Dziś opactwo cystersów składa się z kościoła pw. NMP i św. Wojciecha oraz z przebudowanych budynków klasztornych. Jednak dziś nie prezentuje większych wartości artystycznych.
Kościół klasztorny w Jędrzejowie jest najstarszym kościołem cysterskim w Polsce i należy do najstarszych zabytków architektury cysterskiej w Polsce.. Budowa trójnawowej bazyliki z transeptem na planie krzyża łacińskiego, z prostokątnie zamkniętym prezbiterium rozpoczęła się zaraz po przybyciu cystersów na te tereny ok. 1140r. Budowla wzorowana była na kościele opactwa Cystersów w Fonetnay (Burgundia) – druga filia Clairvaux. Kościół w całości zbudowany był w stylu romańskim z cegły, konstrukcji ciosowej.
Klasztor usytuowany jest na południe od kościoła, nad strumieniem Brzeżnica. Zbudowany w kształcie czworoboku wokół kwadratowego wirydarza. Północne ramie przylega do nawy bocznej kościoła. Po przebudowach zachowały się 3 skrzydła oraz fragment skrzydła wschodniego.
Wirydarz znajdował się on w czworoboku zamkniętych krużganków. Był to mały ogród zwany „rajskim dworem”. Zapewniał on zakonnikom kontakt z przyrodą przy całkowitym zamknięciu od świata zewnętrznego. Uprawiano w nim ozdobne kwiaty i rośliny lecznicze.
Kapitularz był to jeden z najpiękniejszych pomników polskiego romanizmu. Założony na rzucie zbliżonym do kwadratu, miał krzyżowo-żebrowe sklepienie wsparte na czterech kolumnach. Spełniał on bardzo ważną funkcję, gromadząc codziennie mnichów do wysłuchania rozdziału reguły zakonnej. Omawiano tu ważne decyzje, dokonywano wyboru przełożonego. Pod kamienną posadzką znajdowała się krypta grobowa zmarłych opatów.
Kościół pozbawiony był wg zasad cysterskich wież i był orientowany (zwrócony prezbiterium ku wchodowi). Bezwieżowa bryła kościoła zakończona była gładkimi szczytami. Cały kościół miał pierwotnie sklepienie krzyżowe bez żeber. Niewielkie romańskie okna, prezbiterium oświetlała podwójna triada okien w ścianie wschodniej. W oknach umieszczono bezbarwne witraże. Kamienną posadzkę wyłożono glazurowanymi płytkami. Zgodnie z zasadą architektury cysterskiej kościół posiadał tylko jedno wejście w fasadzie zachodniej. W elewacji tej znajdowała się nad portalem romańska, prostokątna płyta z płaskorzeźbą z motywem „Drzewa życia”, a także duża rozeta. W kościele nie było ławek, organów i kobierców, a oświetlano go lampkami oliwnymi i świecami. Świątynia służyła cystersom w odprawianiu Służby Bogu, objęta była surową klauzulą zakonną i niedostępna dla ludności do końca XVIw.
Romańska architektura kościoła uległa całkowitej przebudowie w XV w. U schyłku średniowiecza, opatem został Mikołaj Odrowąż, zwany „budowniczym opactwa”. Był on miłośnikiem sztuki gotyckiej. Wytyczył plan gruntownej przebudowy klasztoru oraz modernizacji kościoła klasztornego. Przebudował klasztor z krużgankami, wprowadził gotyk do romańskiego kościoła. Pod koniec XVw. Znajdowały się w kościele liczne cenne dzieła mistyki rzeźbiarskiej oraz malarskiej. W XVI w. w wyposażeniu kościoła wprowadzono elementy renesansowe.
Najważniejsze zmiany nastąpiły po pożarze z 1725r, całej świątyni nadano wtedy wystrój barokowy: ołtarz św. Antoniego z Padwy, kamienny barokowy portal, ołtarz Maryi Niepokalanej, freski, kapica Bł. Wincentego Kadłubka. Na uwagę zasługują również tabernakulum, wybitne dzieło sztuki złotniczej, późnobarokowa ambona z płaskorzeźbą postaci św. Jana Chrzciciela, barokowe stalle wykonane w 1731r., oraz organy - stanowiące najważniejszy zabytek sztuki organowej.
W latach 1734-39 również ściany krużganków klasztoru pokryte zostały wspaniałą barokową polichromią zawierającą sceny z życia świętych i papieży cystersów.
W stylu romańsko-gotyckim zachowały się w kościele głównie kaplice: dawna kaplica Założycieli Zakonu Cysterskiego, dwie bliźnie kaplice, z ciosowymi ścianami bez tynku: kaplica Krzyża Świętego oraz kaplica poświęcona Matce Boskiej Częstochowskiej, a także kaplica Najświętszego Serca Jezusowego. Cystersi zapoczątkowali rozpowszechnienie się w Europie wczesnogotyckiej formy architektonicznej- sklepienia krzyżowego.
W pobliżu klasztoru i kościoła rozciągały się budynki pomocnicze oraz ogrody i sady. Od zachodu znajdował się dziedziniec gospodarczy opactwa, otoczony budynkami gospodarczymi i przemysłowymi. Nad strumieniem stały młyny i rozciągały się stawy hodowlane. Całość opactwa ogrodzona była murem z furtą od zachodu, przy której znajdował szpital-przytułek dla ubogich wraz z kaplica.
Mur ten (wiek XVIII) pierwotnie otaczał całe opactwo lecz rozebrany został w większości w czasie I wojny światowej przez wojsko austriackie. Jego ciąg zachował się jedynie od północy. Posiadał on siedem okalających wieżyczek, przypominając mur obronny. W jego obręb włączono zbudowaną w tym samym czasie barokową dzwonnicę. Od strony dziedzińca, pomiędzy dzwonnicą a bramą opactwa przylega do muru Grota Matki Bożej z Lourdes. W pobliżu kościoła, w cieniu starych drzew znajduję się symboliczny grób cystersów.
Zakon cystersów miał ogromny wpływ na gospodarkę i architekturę. To oni wprowadzili na terenie Polski nowe metody uprawy roli, np. trójpolówkę, troszczyli się o ludność i o handel. Przyczynili się także do rozwoju przemysłu np. huty w Wąchocku czy Starachowicach. Jeśli chodzi o architekturę, Cystersi przyczynili się do rozpowszechnienia w Europie wczesnogotyckich form.
Bibliografia:
Ślusarek K., „Cystersi – Jędrzejów – Ziemia Jędrzejowska. Wspólne dziedzictwo”, Wyd Nowa Galicja
Wrońska-Idziak L., „Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej”, Wyd. Poznańskie
Dudek A, „Jędrzejów Archiopactwo Cystersów”, wyd PTTK „Kraj”, Warszawa 1991
red. Ks. Olszewski D., „Cystersi w Polsce”, Kielce 1990;
Wyrwa A.M., Strzelczyk J., Kaczmarek K., „Monasticon Cisterciense Poloniae” Tom I i II, Wyd. Poznańskie