Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu

Prace Naukowe nr 40

Zrównoważony i trwały rozwój wsi i rolnictwa

_________________________________________________________________________________________

185

Marian Woźniak
Wydział Ekonomii
Uniwersytet Rzeszowski

Wpływ historii i kultury na zrównoważony rozwój

obszarów wiejskich na przykładzie Bieszczad

i Beskidu Niskiego

The influence of history of culture on sustainable development

of rural areas on the example of Bieszczady and Beskid Niski

Wstęp

Większe zainteresowanie środowiskiem i krajobrazem wiąże się z szerszymi

kontekstami społecznymi, kulturowymi i politycznymi, jest dostrzegane na arenie
światowej od lat 70. ubiegłego wieku. Musimy jednak wyraźnie podkreślić, że nie
można rozwoju zrównoważonego interpretować tylko i wyłącznie jako zasady
obowiązujące od tego okresu, gdyż nieodwracalnych szkód spowodowanych rabunkową
gospodarką człowieka, w wielu przypadkach, nie jesteśmy w stanie odtworzyć w okresie
kilku czy kilkunastu lat. Przykładem jest tutaj wycięty las, który potrzebuje
odpowiedniego okresu na swoje odtworzenie, czy kultura, która niszczona przez wiele
lat dość często nie jest w stanie wrócić do pierwotnej formy. Zmiany spowodowane
pojawieniem się „społeczeństwa ryzyka”, kulturowe procesy globalizacji,
indywidualizacji i detradycjonalizacji zwróciły szczególną uwagę na potrzebę ochrony
środowiska życia człowieka, na zachowanie wartości przyrodniczych i kulturowych

1

.

Równowaga między systemem społecznym, ekonomicznym i przyrodniczym,

co dostrzega M. Adamowicz

2

, jest szczególnie istotna na obszarach wiejskich, gdzie

działalność ludzka styka się bezpośrednio z krajobrazem i przyrodą, która jest
generatorem działań związanych z główną funkcją wsi, czyli produkowania żywności.

Wieś, jak akcentuje Bunce, to „estetyczne i historyczne walory w pełni

oswojonego wiejskiego krajobrazu, szczególnie krajobrazu rolniczego”. Niestety coraz
częściej obserwujemy, że wieś w większym stopniu staje się terenem konsumpcyjnym,
a przestrzeń wiejska staje się spektaklem, widowiskiem konstruowanym przez strategie

1

MacnaghtenP., Urry J.: Alternatywne przyrody, Wyd. Nauk. SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 134

2

Adamowicz M.: Rola polityki agrarnej w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, Roczniki Naukowe SERiA, tom 2,

zeszyt 1, Warszawa – Poznań – Zamość 2000, s. 69-71

Marian Woźniak

_________________________________________________________________________________________

186

marketingowe w celu podniesienia wyłącznie jej ekonomicznej wartości. Tymczasem
w spektaklu tym należy dostrzec także ekologiczne wartości wsi

3

.

Rozwój zrównoważony, co podkreśla J. Pawłowska

4

, stanowi jednocześnie

kierunek rozwoju gospodarczego, jak też ideę społeczno – filozoficzną, a w ramach
aksjologicznych ma on prowadzić do poprawy jakości życia oraz stanowić opcje
filozoficzną akcentującą immanentną wartość środowiska, którego istotnym elementem
jest człowiek.

Ludzie muszą identyfikować się w swoim codziennym życiu z globalnymi

kwestiami środowiska, uznawać potrzebę życia w sposób respektujący skończone
granice naszej planety, wartości kulturowo – środowiskowe przestrzeni, muszą być
przygotowani na zmianę konsumpcyjnych, niezrównoważonych aspektów sposobu
swojego życia

5

.

Należy pamiętać, że najdoskonalszym sposobem kształtowania gospodarki

społecznej jest porządek naturalny dyktowany prawami przyrody, a środowisko
i krajobraz wiejski jest nie tylko źródłem zasobów, ale też czynnikiem kształtującym
jakość życia mieszkańców i nie tylko. W tym ujęciu zadania rozwoju zrównoważonego
koncentrują się na trzech obszarach oddziaływania

6

:

-

obszar gospodarczy; dotyczący racjonalnego wykorzystania zasobów
przyrodniczych i kulturowych;

-

obszar jakości życia w środowisku; uwzględniający ochronę populacji ludzkiej
oraz świata roślin i zwierząt przed zagrożeniami wynikającymi z degradacji
środowiska;

-

obszar zachowawczy; chroniący krajobraz, dziedzictwo kulturowe i naturalne
cechy środowiska.

Celem artykułu jest ukazanie wpływu historii i dziedzictwa kulturowego na

kształtowanie kierunków zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, akcentujących
wartość gospodarczą, społeczną, ekologiczną i kulturową.

Środowiskowe uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich

Ekonomia ekologiczna, jak stwierdza G. Spychalski

7

, zmieniła w istotny sposób

klasyczne podejście do gospodarki rynkowej i wyraźnie podniosła rolę czynników
równowagi środowiskowej, która jest szczególnie istotna dla obszarów wiejskich, dla ich
krajobrazu, w dużym stopniu zależnym od naturalnych uwarunkowań przyrodniczo –
klimatycznych. Wprowadzenie do zarządzania przestrzenią wiejską mechanizmów
ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego, opartego na trwałych podstawach

3

Macnaghten P., Urry J.: Alternatywne przyrody, Wyd. Nauk. SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 230, 257

4

Klepacki B.: Zrównoważony rozwój terenów wiejskich – wybrana aspekty teoretyczne, Roczniki Naukowe SERiA, tom 2,

zeszyt 1, Warszawa – Poznań – Zamość 2000, s. 10

5

Macnaghten P., Urry J.: Alternatywne przyrody, Wyd. Nauk. SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 287

6

Adamowicz M.: Rola polityki agrarnej w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, Roczniki Naukowe SERiA, tom 2,

zeszyt 1, Warszawa – Poznań – Zamość 2000, s. 74-75

7

Spychalski G.: Mezoekonomiczne aspekty kształtowania rozwoju obszarów wiejskich, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa

PAN, Warszawa 2005, s. 113, 115

Wpływ historii i kultury na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

na przykładzie Bieszczad i Beskidu Niskiego

_________________________________________________________________________________________

187

rozwoju zrównoważonego jest głównym elementem działań sieci European Ecological
Network, koordynującej plany ochrony środowiska i wyznaczającej priorytety zarówno
w skali makro jak i mikroekonomicznej. Należą do nich ochrona najcenniejszych
ekosystemów i krajobrazów oraz obszarów odznaczających się wysoką
bioróżnorodnością.

Krajobraz odgrywał i odgrywa wieloraką rolę w dziejach kultury, akcentując

jego estetyczny sens jako szczególny sposób patrzenia oraz jako syntezę elementów
fizykalnych z ludzkimi, wzbogaconych sensem humanistyczno-kulturowym

8

. Krajobraz

kulturowy to fizyczne, obserwowalne wzrokowo wyrażenie kultury ludzkiej na
powierzchni ziemi, łączące elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego, to
przestrzeń ukształtowana w wyniku działalności człowieka i natury.

Krajobraz kulturowy obszarów wiejskich jest różnie interpretowany

i dostrzegany przez mieszkańców miast i wsi, co potwierdzają między innymi badania
I. Bukraby - Rylskiej

9

. Krajobraz wiejski w oczach społeczności miejskiej

interpretowany jest przez pryzmat „ekologiczno – turystyczno – rekreacyjny”
wskazujący wypoczynek i turystykę, kulturę ludową, folklor i barwne obyczaje oraz
życie bliżej przyrody, natomiast społeczność wiejska widzi w nim głównie środowisko
społeczno – gospodarcze powiązane z rolnictwem i produkcją żywności, życiem
w bliskich relacjach z innymi mieszkańcami.

Proces kształtowania środowiska kulturowego składa się z trzech powiązanych

ze sobą nurtów, a mianowicie

10

:

-

rozwojem kultury niematerialnej (duchowej, artystycznej, intelektualnej),

-

rozwojem kultury gospodarowania przestrzenią,

-

rozwojem kultury materialnej.

Jak akcentują autorzy Wizji polskiej wsi w 2025 roku

11

wieś bez rolnictwa

przestaje być prawdziwą wsią, a środowisko przyrodnicze i krajobraz są istotnym
elementem kapitału wsi. Wieś jest dziedzicem oraz nośnikiem tradycji narodu, a jej
architektura i zagospodarowanie przestrzeni jest bardzo ważną częścią jej kultury. To
wszystko sprawia, że należy szczególnie zadbać o zachowania naturalnych

i przyrodniczych wartości wsi poprzez odpowiednie planowanie przestrzenne i rozwój
zrównoważony.

Jak stwierdza J. Wilkin

12

obszary wiejskie są regionem potrzebującym obecnie

jak i w przyszłości szczególnej ochrony w zakresie zasobów przyrody oraz elementów
kulturowo – architektonicznych, tym bardziej, że „społeczno – kulturowo – przyrodnicza
tkanka wsi ma charakter niezwykle kruchy i w obliczu globalnych zjawisk

8

P. Macnaghten, J. Urry: Alternatywne przyrody, Wyd. Nauk. SCHOLAR, Warszawa, 2005, s. 162, 163

9

Polska wieś w społecznej świadomości, Red. I. Bukraba – Rylska. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, PAN, Warszawa, s. 41

10

Kostarczyk A.: Dziedzictwo kultury gospodarowania przestrzenią na obszarze ZPP, Tereny, Ludzie, Produkty Nr 1, s. 25-26

11

Wilkin J., Cudzich–Szukała U., Soloni J.: Wizja rozwoju polskiej wsi – elementy wspólne i różnicujące, próba syntezy,

Polska wieś 2025. Wizja rozwoju. Red. Wilkin J., IRWiR PAN, Warszawa 2005, s. 16-19.

12

Lepszy świat – polska wieś za 25 lat. Polska wieś 2025. Wizja rozwoju. Red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa 2005, s. 41

Marian Woźniak

_________________________________________________________________________________________

188

ekonomicznych, technologicznych, kulturowych i ekologicznych jest ona wysoce
zagrożona”.

Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich pozwoli zachować cenną wartość

wsi jaką jest jej dziedzictwo przyrodnicze oraz spójność społeczna i uchroni wieś
i ludzkość od czarnego scenariusza przedstawionego przez U. Budzich - Szukała

13

w którym „ludzkość będzie zamieszkiwać miasta – molochy, wśród chylących się
w ruinę budynków będą grasować bandy opryszków, stężenie zanieczyszczenia
powietrza oraz dziura ozonowa spowodują, że życie na otwartej przestrzeni stanie się
niemożliwe, a woda stanie się najcenniejszym dobrem …”

Wieś powinna nadal wnosić do kultury naturalne bogactwo regionalnych

zróżnicowań, dla których, jak pisze M. Kowicki

14

warunki stworzyć może wieś rolników

– opiekunów krajobrazu, mieszkańców odpowiedzialnych za ochronę, pielęgnowanie
i kształtowanie krajobrazu, funkcjonujących w myśl zasad rozwoju zrównoważonego.

Za symbol polskiego krajobrazu wiejskiego dość często uznawany jest bocian

biały. Ponad 40 tys. par tego ptaka, czyli około ¼ światowej populacji, co roku odbywa
u nas lęgi

15

.

Sytuacji takiej sprzyja zachowanie krajobrazu naturalnego oraz aspekt

kulturowy przejawiający się w ochronie żerowisk bociana przez rolników, a także fakt,
że „mało który gatunek budzi wśród ludzi tyle troski i zainteresowania. Lubimy bociany,
wiosną oczekujemy ich przylotu, cieszymy się, gdy możemy obserwować jak dostojnie
kroczą po łące”. Obserwujemy jednak także negatywne przemiany krajobrazu
wiejskiego przejawiające się odłogowaniem pól, zaprzestaniem wykaszania łąk czy
osuszeniem terenów podmokłych, które mogą mieć negatywny wpływ na populację
bociana białego.

Ptaki pełnią bardzo ważną rolę w życiu człowieka i to nie tylko ze względów

estetycznych i krajobrazowych, ale przede wszystkim są miernikiem niszczycielskiego
wpływu ludzi na środowisko.

Istotnym elementem krajobrazu wiejskiego są lasy, traktowane jako jeden

z filarów naturalnego środowiska przyrodniczego, jako ponadczasowa wartość
społeczna, jako zasób dóbr materialnych, moralnych i kulturowych. Lasy zajmują
obecnie 28,6% powierzchni naszego kraju

16

. Polskie leśnictwo zachowujące równowagę

między ochronnymi a produkcyjnymi i społecznymi funkcjami lasu.

Niestety jak wskazują badania europejskie, duża część społeczeństwa nie

wierzy, że główni zarządzający lasami – leśnicy realizują zasady zrównoważonego
rozwoju. Największy odsetek wątpiących to ludzie młodzi w wieku 15 – 25 lat.

Nadrzędnym celem zarządzania gospodarką leśną w aspekcie

krajobrazotwórczym jest ukazanie stosunku człowieka do lasu (zarówno mieszkańców
terenów wiejskich jak i turystów), do zachowania jego wielofunkcyjności

13

Budzich–Szukała U.: Czy wieś uratuje cywilizację? – wizja polskiej wsi w perspektywie 25 lecia. Polska wieś 2025. Wizja

rozwoju. Red. Wilkin J., IRWiR PAN, Warszawa 2005, s. 45

14

Kowicki M.: Wieś przyszłości – próba określenia jej kształtu planistycznego – przestrzennego i architektonicznego, Polska

wieś 2025. Wizja rozwoju. Red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa 2005, s. 205

15

Mirowski I.: Czy bocian jest zagrożony? Aura nr 12, s. 8-11

16

Zaleski J.: Polskie lasy i leśnictwo w Europie; stan i perspektywy, Aura 2/2005, s. 6-10

Wpływ historii i kultury na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

na przykładzie Bieszczad i Beskidu Niskiego

_________________________________________________________________________________________

189

i wszechstronnej użyteczności, pamiętając, że lasy są bardzo atrakcyjnym elementem
przestrzeni turystycznej i krajobrazu. Lasy obok funkcji produkcyjnych pełnią funkcje
rekreacyjne oraz zachowawcze właściwego krajobrazu, a przede wszystkim funkcje
wodochronne i glebochronne. Należy wyraźnie zaakcentować, że udział leśnictwa
w zrównoważonym rozwoju społeczności wiejskiej jest związany z:

-

zachowaniem zasobów leśnych;

-

zrównoważoną gospodarką leśną;

-

zachowaniem różnorodnych funkcji lasu;

-

zalesieniem gruntów nieprzydatnych dla rolnictwa;

-

ochroną przyrody i krajobrazu

17

;

-

a także, że jest podstawą drewnianej architektury wiejskiej (kościoły, cerkwie,
karczmy, wiatraki);

-

symbolem równowagi naszej biosfery.

Potencjał atmosferyczno – klimatyczny, ochronny, produktywności biotycznej,

samooczyszczeniowy czy krajobrazotwórczy lasów tworzy użyteczności lasu, które mają
istotne znaczenie dla harmonijnego funkcjonowania makrostruktur społecznych na
wsi

18

.

Ochrona naturalnego środowiska wiejskiego w aspekcie zrównoważonego jego

rozwoju, tworzyć powinna naczynie połączone z racjonalnym kształtowaniem gruntów
ornych, użytków zielonych i lasów, zachowaniem obszarów o szczególnych walorach
przyrodniczych i kulturowych, zachowaniem typowego dla polskiej wsi obrazu
architektonicznego.

Wpływ historii na kształtowanie krajobrazu kulturowego
Bieszczadów i Beskidu Niskiego

Bieszczad tak dawniej określano Bieszczady, które były górami oddzielającymi

Polskę i Ruś od Węgier. Słowo „Bieszczadź” miało w znaczeniu coś dzikiego, wyjętego
spod praw człowieka, oznaczało coś niemiłego człowiekowi, być może nastąpiło tu
połączenie używanej dawniej nazwy miejscowej z biesem czyli diabłem lub ludem
Biessów. Kraina, która w sposób bardzo artystyczny może przedstawić swój rodowód,
do której jedni przybyli z Małopolski, inni z Rusi, Wołoszy, Słowacji oraz innych stron,
posiada specyficzny krajobraz kulturowy. Stąd wynika jej oryginalność kulturowa,
w której historia dokonała zarazem dzieła twórczego, jak i niszczącego.

Bieszczady polskie, stanowiące około 1% powierzchni kraju, położone są

w najbardziej wysuniętej na południowy-wschód części Polski. Północna część tego
regionu posiada krajobraz pogórza, natomiast część południową tworzą łańcuchy
górskie, z których na szczególną uwagę zasługują pasma połonin ciągnące się od
Smereka po Rozsypaniec, z najwyższym szczytem tego regionu - Tarnicą (1346 m

17

Król A.: Społeczne i gospodarcze znaczenie lasu w Małopolscy, Aura nr 2/2005, s. 10-13

18

Gradziuk P.: Rola rolnictwa i leśnictwa w równoważonym rozwoju obszarów wiejskich, Roczniki Naukowe SERiA. Tom 2,

zeszyt 1. Warszawa – Poznań – Zamość 2000, s. 91

Marian Woźniak

_________________________________________________________________________________________

190

n.p.m.) oraz pasmo graniczne z Wielką Rawką. Krajobraz Bieszczad tworzą przeważnie
łańcuchy górskie o zróżnicowanej rzeźbie i wysokości, poprzedzielane dolinami rzek
i potoków, które toczą kryształowo czystą wodę. Jedną z większych atrakcji
turystycznych i krajobrazowych jest Zalew Soliński zwany „bieszczadzkim morzem”,
największy sztuczny zbiornik wodny w kraju. Ponad 60% powierzchni Bieszczadów
pokrywają lasy, występuje tu bogata, licząca około 250 gatunków fauna oraz flora
obejmująca ponad 900 gatunków roślin kwiatowych. Ukształtowanie powierzchni oraz
bogactwo atrakcyjnych okazów fauny i flory sprawiają, że pod względem
krajobrazowym jest to kraina niepowtarzalna, piękna, tworząca niewątpliwie
najpiękniejszy łańcuch górski nie tylko województwa podkarpackiego. Wszystko to
przekłada się na fakt, że Bieszczady są objęte różnymi formami ochrony przyrody,
a najcenniejsze przyrodniczo tereny są chronione w Bieszczadzkim Parku Narodowym.
Tereny Bieszczadów stanowią enklawę, w obrębie której tylko w nielicznych wsiach
zachowała się ludność autochtoniczna, a wraz z nią niektóre elementy dawnej kultury
np. budownictwo i urządzenie domu, narzędzia pracy, nawyki produkcyjne, zwyczaje
społeczne. Od wielu lat góry pozostają takie same, podobnie jak warunki przyrodnicze,
które niewiele się zmieniły

19

. Zmieniły się jednak stosunki społeczne.

Bieszczady to dwa stereotypy, które ścierają się ze sobą w polskiej i nie tylko

polskiej świadomości: stereotyp Bieszczadów tragicznych – to ziemia bezpardonowego
przelewu krwi, wzajemnego okrucieństwa i nienawiści oraz stereotyp Bieszczadów
pięknych, opustoszałych, Bieszczadów bujnej przyrody, która zielenią połączyła
wspomnienie krwi i przemocy

20

.

Bieszczady to zatem nie tylko fenomen przyrodniczy, ale także społeczno-

kulturowy budowany losami historii tej odległej i bliższej oraz dniem dzisiejszym,
okresami rozkwitu, ale i wojen. Okres I wojny światowej, która w Bieszczadach toczyła
się od listopada 1914 r do maja 1915 r., to czas w którym mocno ucierpiała ludność
cywilna, nękana zarówno przez wojska austriackie jak i rosyjskie, które konfiskowały
żywność, bydło, konie, opał, a nawet rozbierały domy, wykorzystując drewno do
budowy okopów, niszcząc „kawał” historii i krajobrazu.

Lata okresu międzywojennego to dla Bieszczadów czas, w którym nie zaszły

wielkie zmiany, mające istotny wpływ na kulturę rejonu. Należy jednak zaznaczyć, że
w Bieszczadach w tym okresie panowało przeludnienie. Według spisu z 1921r.
w dolinie Wołosatki mieszkało około 2500 osób, Berechy Górne liczyły przeszło 500
mieszkańców, Tworylne – 721

21

. Całe Bieszczady zamieszkiwało wówczas blisko 21,5

tys. osób, gdy w 1992 roku już tylko 2,5 tys. Po niektórych wioskach pozostały tylko
nazwy oraz zarośnięte i zdziczałe ogrody i sady. W czasie II wojny światowej,
szczególnie w początkowym jej okresie, walki ominęły Bieszczady, a San stał się
granicą między terenami okupacji niemieckiej i sowieckiej. Rok 1944 rozpoczął

19

Biernacka M.: Kształtowanie się nowej społeczności wiejskiej w Bieszczadach, PAN Ossolineum, Wrocław 1974,

s. 9, 12, 51

20

Michałowski W.: Hejże na Bieszczady, Michalin – Lutowiska 1993, s. 9, 32

21

Potocki A.: Od źródeł Sanu do Otrytu, Brzozów 1993, s. 39 – 41

Wpływ historii i kultury na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

na przykładzie Bieszczad i Beskidu Niskiego

_________________________________________________________________________________________

191

najcięższy okres, gdyż Bieszczady stały się rejonem walk oddziałów partyzanckich
UPA, płonęły wsie, ginęli niewinni ludzie, cierpiał krajobraz

22

.

Akcja „Wisła”, która ruszyła od kwietnia 1947 spowodowała, że praktycznie

całkowicie wyludnione po akcji „Wisła” Bieszczady zaczęły ponownie żyć dopiero po
1956 r., lecz to życie toczyło się inaczej. Z wyjątkiem zachowanej w części, dawnej
zabudowy Lutowisk i Smolnika powstały, w zakresie zabudowy, „nowe” Bieszczady.

Krajobraz wsi polskiej posiadał i posiada mocny potencjał zasobów

kulturowych, przyrodniczych i ludzkich, którego rozkwit niestety w wyniku II wojny
światowej i układu jałtańskiego został ograniczony, zniszczono kulturę gospodarowania
przestrzenią, wyeliminowano partycypację społeczności lokalnej w zarządzaniu

23

.

Same Bieszczady, ich oryginalny krajobraz i architektura tworzona w stylu

Wschodu i Zachodu, należy do ciekawszych zjawisk w polskiej kulturze.

Oblicze regionu Bieszczadów kształtować się powinno pod wpływem jego

naturalnej odrębności, ale też nawiązywać do opóźnienia rozwoju gospodarczego,
związanego z bogatą historią oraz procesem przekształceń własnościowych regionu.
Nowe oblicze powinno być w pełni kompatybilne z gospodarką (a także kulturą całego
kraju oraz UE) oraz z zasadami rozwoju zrównoważonego.

Pasmo Beskidu Niskiego, mimo że brak tu tak atrakcyjnych krajobrazowo

połonin, że góry są tu niższe od stoków bieszczadzkich, zachowało wiele autentyzmu
i śladów dziedzictwa kulturowego. Związane to jest przede wszystkim z architekturą
i kulturą Łemków, którzy od lat tworzyli jego specyficzny charakter.

Przyroda Beskidu Niskiego dość często pozostawała jakby w cieniu uroku

Bieszczadów. Nie ma tu wysokich połonin z punktami widokowymi, większe obszary są
„urozmaicone” twórczą ręką człowieka. Jednak Beskid Niski to bardzo atrakcyjny
krajobrazowo rejon, gdzie można wsłuchać się w szelest wiatru opowiadającego historię
walk I i II wojny światowej. Szczególny urok i bogactwo przyrody regionu sprawiły, że
cenniejsze obszary objęto różnorodnymi formami ochrony. Utworzono więc Magurski
Park Narodowy obejmujący pasmo Magury Wątkowskiej, Ostrej Góry, Dziamera
i Magury Małastowskiej oraz Jaśliski Park Krajobrazowy w górnym dorzeczu Jasiołki
i źródeł Wisłoka. O specyfice obszaru świadczy fakt, że występuje tu ponad 800
gatunków roślin naczyniowych, w tym ok. 70 objętych ochroną, oraz ponad 200
gatunków fauny również objętej ochroną. Bardzo cennym elementem są także okazałe
drzewa występujące m. in. w uroczyskach „Zimna Woda”, „Kamień” i „Magura
Wątkowska”.
Mimo iż, podobnie jak w Bieszczadach, czas dokonał w większym stopniu dzieła
niszczenia niż ratowania zabytków kultury, możemy w dalszym ciągu podziwiać
cerkwie, kapliczki, przydrożne krzyże, czy oryginale chaty łemkowskie zwane chyżami.
Krajobraz beskidzki tworzą góry oraz charakterystyczne budownictwo łemkowskie.

22

Bieszczady. Przewodnik dla prawdziwego turysty, Oficyna Wyd. „Rewasz” Pruszków 2000

23

Polak A.: Obszary wiejskie jako miejsce zamieszkania i pracy, Polska wieś 2025. Wizja rozwoju. Red. J. Wilkin, IRWiR

PAN, Warszawa 2005, s. 205

Marian Woźniak

_________________________________________________________________________________________

192

Okres po II wojnie światowej to, podobnie jak w Bieszczadach, czasy akcji

„Wisła”, a więc działań , które doprowadziły do zahamowania rozwoju kultury Łemków.
Dopiero w latach 70. zaczęła się ona na nowo odradzać. Doprowadziło to do sytuacji, że
obecnie kultura łemkowska stanowi jedną z nielicznych dziś w Polsce „żywych” kultur
ludowych. Przejawia się to przede wszystkim w formie występów zespołów
folklorystycznych oraz twórczości poetów łemkowskich.

Podsumowanie

Bieszczady i Beskid Niski to rejon szczególny pod wieloma względami: cisza,

spokój, unikatowa przyroda, to także „ogrom” historii, która kroczy po zarastających
polach nieistniejących już wsi, w których kiedyś tętniło życie, a które obecnie odnaleźć
można jedynie we wspomnieniach. Niewiele jest w Polsce miejsc tak tajemniczych,
które jeszcze kilkadziesiąt lat temu tętniły życiem, a w których dzisiaj przyroda zupełnie
wyeliminowała ślady ludzkiego bytowania. Krywe, Tworylne, Tworylczyk to tylko
nieliczne przykłady wsi, które podzieliły tragiczny los wygnań, walk i pożarów.

Czas zaciera pamięć, jednak Bieszczady i Beskid „żyją” w dalszym ciągu

echem walk, które miały miejsce w czasie I i II wojny światowej oraz tragicznych lat
bratobójczej rzezi, które nastąpiły po nich, żyją historią i teraźniejszością, które
ukształtowały ich obecny krajobraz kulturowy.

Rozwój zrównoważony ma za zadanie w sposób holistyczny kształtować

system krajobrazu kulturowego wsi, przejawiający się między innymi przez:

-

zapewnienie odpowiedniej przestrzeni życia i pracy w regionie,

-

przywracanie obszarom wiejskim ich pierwotnego charakteru,

-

rolnictwo i leśnictwo przyjazne dla środowiska,

-

podtrzymywanie lokalnych tradycji,

-

proekologiczną gospodarkę zasobami,

-

pozostawienie niezbędnej przestrzeni życiowej dla zwierząt i roślin,

-

kształtowanie krajobrazu zgodnie z lokalnym charakterem i tradycjami .

Środowiskowe uwarunkowania kształtowania krajobrazu obszarów wiejskich

(te wymuszone i dobrowolne) w wielu przypadkach, co potwierdzają Bieszczady
i Beskid Niski, przyczyniły się do racjonalnego, zrównoważonego zagospodarowania
przestrzeni wiejskiej.

Literatura:

1. Adamowicz M.: Rola polityki agrarnej w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich,

Roczniki Naukowe SERiA, tom 2, zeszyt 1, Warszawa – Poznań – Zamość, 2000

2. Biernacka M.: Kształtowanie się nowej społeczności wiejskiej w Bieszczadach, PAN

Ossolineum, Wrocław 1974

3. Bieszczady. Przewodnik dla prawdziwego turysty, Oficyna Wyd. „Rewasz” Pruszków

2000

Wpływ historii i kultury na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

na przykładzie Bieszczad i Beskidu Niskiego

_________________________________________________________________________________________

193

4. Budzich – Szukała U.: Czy wieś uratuje cywilizację? – wizja polskiej wsi w perspektywie

25 lecia, Polska wieś 2025. Wizja rozwoju, Red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa
2005

5. Gradziuk P.: Rola rolnictwa i leśnictwa w równoważonym rozwoju obszarów wiejskich,

Roczniki Naukowe SERiA. Tom 2, zeszyt 1. Warszawa – Poznań – Zamość 2000

6. Klepacki B.: Zrównoważony rozwój terenów wiejskich – wybrana aspekty teoretyczne,

Roczniki Naukowe SERiA, tom 2, zeszyt 1, Warszawa – Poznań – Zamość 2000

7. Kostarczyk A.: Dziedzictwo kultury gospodarowania przestrzenią na obszarze ZPP,

Tereny, Ludzie, Produkty Nr 1

8. Kowicki M.: Wieś przyszłości – próba określenia jej kształtu planistycznego –

przestrzennego i architektonicznego, Polska wieś 2025. Wizja rozwoju, Red. J. Wilkin,
IRWiR PAN, Warszawa 2005

9. Król A.: Społeczne i gospodarcze znaczenie lasu w Małopolsce, Aura nr 2/2005.
10. Lepszy świat – polska wieś za 25 lat. Polska wieś 2025. Wizja rozwoju, Red. J. Wilkin,

IRWiR PAN, Warszawa 2005

11. Lepszy świat – polska wieś za 25 lat, Polska wieś 2025. Wizja rozwoju, Red. J. Wilkin,

IRWiR PAN, Warszawa 2005

12. Macnaghten P., Urry J.: Alternatywne przyrody, Wyd. Nauk. SCHOLAR, Warszawa

2005

13. Michałowski W.: Hejże na Bieszczady, Michalin – Lutowiska 1993
14. Mirowski I.: Czy bocian jest zagrożony? Aura nr 12
15. Polak A.: Obszary wiejskie jako miejsce zamieszkania i pracy, Polska wieś 2025. Wizja

rozwoju, Red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa 2005

16. Polska wieś w społecznej świadomości. Red. I. Bukraba – Rylska. Instytut Rozwoju Wsi

i Rolnictwa, PAN, Warszawa

17. Potocki A.: Od źródeł Sanu do Otrytu, Brzozów 1993
18. Spychalski G.: Mezoekonomiczne aspekty kształtowania rozwoju obszarów wiejskich,

Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2005

19. Tourizm and Environment. Questions and Answers, No 3, Council of Europe, Strasburg

1997

20. Wilkin J., Budzich – Szukała U., Soloni J.: Wizja rozwoju polskiej wsi – elementy

wspólne i różnicujące, próba syntezy. Polska wieś 2025. Wizja rozwoju. Red. J. Wilkin,
IRWiR PAN, Warszawa 2005

21. Zaleski J.: Polskie lasy i leśnictwo w Europie; stan i perspektywy. Aura 2/2005

Streszczenie

Artykuł przedstawia wpływ krajobrazu kulturowego, obejmującego przestrzeń

ukształtowaną w wyniku działalności człowieka i natury, na zrównoważone zagospodarowanie
przestrzeni wiejskiej. Krajobraz kształtowany pod wpływem czynników historycznych

i współczesnych ma ścisły związek z filozofią rozwoju zrównoważonego, co często nie jest
dostrzegane przez osoby odpowiedzialne za racjonalne zarządzanie obszarami wiejskimi, za
utrzymanie równowagi społeczno – ekonomiczno – przyrodniczej.

W artykule przedstawiono przykład Bieszczad i Beskidu Niskiego jako rejonu

specyficznego, który targany na przestrzeni XX wieku przez burzliwą historię zachował swój
oryginalny krajobraz kulturowy wpisany w zrównoważony system zarządzania tym regionem.

Marian Woźniak

_________________________________________________________________________________________

194

Summary

The influence of history of culture on sustainable development of rural areas on the

example of Bieszczady and Beskid Niski

The paper presents the influence of cultural landscape, including space shaped by human

and natural activities, on balanced development of rural areas. The landscape, being shaped under
the influence of historical and contemporary factors, has direct connection with philosophy of
sustainable development, which often is not discerned by people responsible for efficient
management of rural areas and for keeping socio-economical and natural balance.

In the paper there was presented an example of Bieszczady and Beskid Niski as

specific region, which tormented in XX century by turbulent history kept its original cultural
landscape set in sustainable system of management of this region.