Uwagi o składni
Większość badaczy podkreśla łączność współczesnych konstrukcji składniowych z dawnymi, ale też na te, które kiedyś występowały, ale dziś zanikły lub zostały zastąpione innymi. Przykładem może służyć chociażby pierwsza strofa Bogurodzicy:
Bogu rodzica, dziewica, Bogiem sławiena, Maria (XI-XIII w. najstarszy odpis sprzed 1408 r. tzw. krakowski)
Dziwi już konstrukcja Bogu rodzica z D.sg. tematów na *-o zamiast G.sg. -a. Jest to tzw. Dativus possessivus, podobnie jak w pomorskiej nazwie terenowej Dyadukre 1233 `dziada krzak'. W języku polskim zostaje on zastąpiony formą G.sg. jak ojca dom, syna książka.
Również sformułowanie Bogiem sławiena jest syntetyczne I.sg. z końc. *-ъmь od Bóg + pat. praet. pass. od slaviti, -vlQ, -viši (IV koniugacja) dziś zastąpiona konstrukcją przyimkową: sławiona przez Boga.
podmiot
Podmiot był zwykle wyrażany rzeczownikiem w N.sg. lub pl.: ogarnęły są mnie boleści, sie chwali grzesznik, sierce moje i ciało moje wiesieliła sie jesta. Inna część mowy może być podmiotem, jeśli pełni funkcję rzeczownika: ja uciął jeśm głowę, kto zwiastował Bogu memu, ci nie poznali, tacy się znamionują, wiele ich wstaje - tu podmiotem są różne zaimki; rozgniewał jest Boga grzeszny, zgłobliwy `dręczony, karany : globiti 'karać' błogosławion jest - tu podmiot występuje w formie imiesłowu i przymiotnika.
Podmiot może być pojedynczy lub szeregowy: sprawiedlność a pokoj całowalesta sie są.
Podmiot w G. (Dopełniaczu) występuje przy orzeczeniu wyrażającym zaprzeczenie:
nie (= nie ma) w ich uściech prawdy, jako koń a muł, w nich rozuma nie. W tych konstrukcjach spotykany jest także Nominativus: a nie był człowiek `nie było człowieka', nie bądź jako koń a muł, w jichże nie jest rozum, zwierzęta łażące, ktorych nie jest liczba `jest bez liku'.
Występuje też G. partitivus (Dopełniacz cząstkowy) zwłaszcza po czasownikach o znaczeniu `brakować, starczyć, przybywać, ubywać': gdyż ci dnia przybywa, a nocy ubywa, bogactw przybywa a cnoty ubywa, czegoć nie dostaje, szukaj u sąsiada.
Jeśli rzeczownik określany jest przez liczebnik, to przypadek tego ostatniego determinowany jest liczebnikiem: jeden dom, dwa domy, pięciu synów, sześć miast. To samo dzieje się po przysłówku liczebnikowym: dużo mężów, kilku przyjaciół, sporo dni. Przy liczebnikach głównych 2-4 podmiot ma zwykle formę N.pl. dwa bracieńca, trze (*trije < *trьje) bogowie, cztyrze (*čьtyre z -e odm. spółgłosk.) kmiecie, gdyż mają one w staropolszczyźnie starą funkcję przymiotnikowo-określającą. Odchylenia od tej normy są rzadkie: trzy wielbłądów chodziło, kardynałow czterzej, regimentów było dwa. Być może jest to wpływ połączeń z liczebnikami od 5 wzwyż, gdy używa się G.pl.: było sześć synow, ogarnęli mię psow wiele, dziesięć kmieci jechali, dwieście biskupow napominali, pisało wiele filozofow, sto żydow. Liczebniki od 5 wzwyż to z pochodzenia rzeczowniki, więc rzeczownik z nimi się łączący uznawany był za cząstkowy - a więc występował w G. pl.
W dobie stpolskiej następuje przesunięcie akcentu semantycznego z liczebnika na rzeczownik, zaś liczebnik pełnić zaczyna funkcję przydawki: czekam od dziesięciu godzin, byłem w sześciu sklepach.
W XVII w. stare konstrukcje typu dwa pustelnicy, rycerze oba zostają zastąpione przez: idzie poruczników dwóch, trzech w kompanijej idziem, ale formy stare też się zdarzają: ony pięć mądre panny, siedem synowie uznali, tysiąc barwy.
Zdanie bezpodmiotowe: 1. mówi zwykle o zjawiskach przyrody, np. świta, dnieje, grzmi, jest ładnie, zimno na dworze, często mały deszcz bywa, choć się bardzo chmurzy;
2. mówią o stanach fizycznych i duchowych: acz (= `aczkolwiek, przecież') mi będzie chcieć się jeść; było go srom `wstydził się', na to biją, żeby bolało.
3. zdanie bezpodmiotowe ze zwrotnym czasownikiem w 3 os. sg., np. czyta się, jakoś się żyje, umrzeć jest przestać być tym, czym się przedtym żyło (XVIII w.), dość się długo żyło.
4. orzeczenie mówi o stawaniu, dzianiu się, przydarzaniu rzeczy, gdy obiekt nie jest sprecyzowany: nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje, gdzieć się dobrze dzieje, tam zostań, ha, stało się!
5. z orzeczeniem bezosobowym na -no, -to, np. powiedziano, że wejdą, wybito monetę.
W gwarach częste są zdaniaq bezpodmiotowe w przypowieściach i ogólnych stwierdzeniach: łomało drzewa i łupkało dźwierzami, co cud, bo to śniega nakurzyło mocki. W gwarze łowickiej spotyka się tu ono jako coś nieokreślonego: ono poda, ono ma sie na dyszcz.
Gwarowe formy grzecznościowe wprowadzają pl. 2 i 3 osoby: Byliście w mieście? (do 1 kobiety), Oni idą (o 1 kobiecie).
orzeczenie
Występuje w dwojakiej postaci:
1. orzeczenia prostego: mowi ewangelista, poruszyła się jest i wezdrżała ziemia, nieprzyjaciele moi duszę moją są ogarnęli,
2. orzeczenia złożonego z łącznika i orzecznika: sirocie ty będziesz pomocnik, w sidle ułapiona jest noga ich, prawe jest słowo gospodnowe,ichże usta złorzeczenia i gorzkości pełne są. Łącznik może być opuszczony, np. Juda krol moj (jest) `Juda jest moim królem', prawota twoja, prawota na wieki `prawość twoja jest prawością wiekuistą', wołowie ich tłuści `woły ich są tłuste', moc moja i sława moja pan `Pan jest mocą i sławą moją'.
Stosunek orzeczenia do podmiotu cechuje zgoda w zakresie osoby, liczby i rodzaju. Od tego są odstępstwa: wszytek lud słysząc to nasilnie sie dziwowali. i kłaniać się będą przed nim proknia `wszelka' czeladź ludzka. rodzina jej posagu nie dadzą. Podmiot jest zatem odczuwany jako zbiorowy - fundujący liczbę mnogą orzeczenia.
W połączeniu liczebnika 5-10+rzeczownik początkowo liczebnik traktowany jest jako rzeczownik rodzaju żeńskiego l.poj.:
1. temu minęła osiemnaście lat, ona pięć głupich panien nie wzięła, dziesięć mężów grób uczyniła.
2. o liczbie mnogiej zaczyna rozstrzygać mnogie znaczenie liczebnika: pięć mądrych nabrały oleju, dany będą pięć rublow, wyszły one dziesięć dni.
3. Orzeczenie zaczyna występować w liczbie pojedynczej rodz. nijakiego: było palm siedemdziesiąt, przede mną szło sześciu wojewodów, wielu rannych zostało, co zostaje rozszerzone na konstrukcje z liczebnikami 2-4 (które z pochodzenia są zaimkami): trzech panów niosło laski, dwu służyło ze mną braci. Zwycięża w j. polskim ta konstrukcja, która w łatwy sposób uogólniła stosunek orzeczenia do całej grupy połączenia liczebnika z rzeczownikiem. Wzorem były konstrukcje bezosobowe typu: wiele owiec zgninęło, grzmiało, świtało itp.
Orzecznik przymiotny przy łączniku być mógł być użyty w Nomin. lub Instrumentalu. Do XVI w. panuje tu Nominativus: będziesz żyw, ciężekci jest mnie mój sąsiad! (`ciężki'). Po tym okresie zaczyna coraz częściej pojawiać się Narzędnik: ciężkim ci jest dla mnie mój sąsiad! Nasilenie Instrumentalu przypada na wiek XVIII. Potem następuje powrót do Mianownika: ciężki (= uciążliwy) jest dla mnie mój sąsiad.
Orzecznik rzeczowny rozwijał się następująco:
1. Istnieje mieszanie Nominativu z Instrumentalem: Tobiasz jest ociec tego młodzieńca obok będę jemu oćcem, a on mnie będzie synem. Zdarza się tento kamień świadek obok świadkiem będzie.
Zwycięstwo Instrumentalu w tej konstrukcji przypada na wiek XIX-XX: jestem ojcem, zostanie matką itp.
Zdanie staropolskie na ogół realizowało schemat:
Podmiot ← Przydawka ← Orzeczenie ↔ Dopełnienie (lub Dopełnienie ↔ Orzeczenie)
Ojcowie naszy zwiastowali nam
Dalszy rozwój polegał:
1. na ustabilizowaniu się dwuczłonowego związku w zdaniu: Podmiotu + Orzeczenia
2. uproszczeniu konstrukcji w kierunku linearnym Bogiem sławiena > sławiona przez Boga. W staropolszczyźnie występowała wielofunkcyjność wskaźników zespolenia:
Otrzymali zbawienie a krolestwo niebieskie (`i')
Jenże `kto, który' wyszedw w potkanie przyjaciela swego, pokłonił się a pocałował jego.
Wiecie a `że' samem od siebie nie przyszedł.
Co wam pomoże taka wielka tłuszcza a `kiedy' wy leżycie porażeni.
Umarł a `więc' nie mają płodu.
Podobnie z innymi czynnikami zespolenia, np. co, coż, coby itp. podmiotowe:
wszystko pojdzie a będzie obrocono na wielką pociechę waszą, cokolwiek się jedno stanie i złego, i dobrego nad wami.
dopełnieniowe: Świadczymy, co (że) Piotr żałował.
przydawkowe: Jacieśm wasz Bog, coż jeśm ci ja was z teto ziemie Egipta wywiodł.
celowe: A tako więc tamo Jozef swemu osłowi i wołkowi `wołu' jest był jasły uczynił, coż `aby' być je on był nakarmił.
skutkowe: Wtoreć on w odzieniu ubogi był... jego matuchna takoć jest ona w tento czas uboga była, iżci `ponieważ, dlatego' ona nijednego kożuszka nie miała.
orzecznikowe: Takiż się mróz zrobił, co `że' nie mogli wytrwać.
3