Rozdział XI - Rzesza Niemiecka (I Rzesza) - (od X w. do 1806r)
I Rzesza od X w. do końca XV w.
887r. - Wyłamanie się ze wspólnoty karolińskiej państwa Franków Wschodnich (Niemcy)
Rozluźnienie więzów wschodniej części państwa frankońskiego z częścią zachodnią - odżycie dawnych wspólnot plemiennych (odrębności pod względem prawnym i obyczajowym) - zagrożenia zewnętrzne powodują objęcie przywództwa we wspólnotach przez możnowładców/margrabiów - wspólnoty przekształcają się w księstwa terytorialne (np. Bawaria, Frankonia, Saksonia, Szwabia).
911r. - śmierć Ludwika Dziecięcia (ostatni przedstawiciel dynastii karolińskiej - Korona z dziedzicznej staje się elekcyjną.
919r. - Henryk z rodu Ludolfingów (władca Saksonii) inicjuje budowę silnego państwa niemieckiego :
- podporządkowanie Lotaryngii
- 929r. - Czechy stają się lennem niemieckim
- 928, 929r. - kieruje ataki na Słowian, narzuca zależność Lucicom i Obodrytom, opanowuje ziemie m. Salą i Łabą;
Dzięki jego silnej pozycji po jego śmierci Cesarzem zostaje jego syn:
936r. - władcą zostaje Otton I (do 973r.)
- dążenia do wprowadzenia rządów centralistycznych; Otton dąży do uzyskania tytułu cesarza, stąd:
+ zwycięża Węgrów (955r.)
+ podporządkowuje Włochy
+ udziela pomocy papieżowi
- jego państwo obejmowało środkowe i północne Włochy, sięgało Rodanu i Saony (na zachodzie) i Odry (na wschodzie).
- 1075 -1122 - konflikt z papiestwem o obsadę godności duchownych (wpłynął na dzieje państwa)
- 1245r. - upadek Hohenstaufów = początek wielkiego bezkrólewia (1256 - 1273)
1245r. - papież (Innocenty IV) żąda detronizacji Fryderyka II i wyboru nowego króla co spowodowały walki jakie Fryderyk prowadził z republikami włoskimi - brak silnej władzy centralnej powoduje:
+ rozdrobnienie feudalne
+ umocnienie stanowiska książąt (odgrywają odtąd rolę decydującego czynnika politycznego w kraju - by zabezpieczyć swoją partykularną politykę chcą wybierać na władców niewiele znaczących książąt
- kolejni władcy (od Rudolfa Habsburga) nadają przywileje władcą terytorialnym dla zapewnienia sobie ich przychylności
- od poł. XIV w. wybierani są władcy z dynastii Luksemburgów, później ponownie Habsburgowie
- wzrost znaczenia książąt powoduje, że Rzesza staje się państwem złożonym pod względem terytorialnym, to + słaba władza centralna prowadzą do pojawienia się w niektórych rejonach tendencji separatystycznych
- II poł XV w. - od Rzeszy odrywają się kraje szwajcarskie (1474r. uznanie niezależności)
- 1460r. - Szlezwig i Holsztyn przyłączone do Danii
Ustrój polityczny
Nazwy wschodniej części monarchii karolińskiej:
IX w. - Francia orientalia
Później - Regnum Theutonicorum
Pocz. XI w. - Cesarstwo Rzymskie (w zw. z koronacją Ottona I na cesarza w 962r.)
II poł XII w. (rządy Fryderyka I) - Sacrum Imperium
Poł. XIII w. - Sacrum Romanum Imperium
od XV w. - Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego
KRÓL:
- władca państwa niemieckiego = król + cesarz (od 962r.) + król Włoch (od 961r.)
- władza - Formalnie silna, faktycznie ograniczona na rzecz książąt
- funkcje:
+ zwierzchni pan lenny - uprawnienie ograniczone przymusem nadawania lenn (król zmuszony nadawać opróżnione lenna nowemu lennikowi w ciągu roku)
+ właściciel dóbr państwowych
~ dobra królewskie okrojone na rzecz częstych nadań dla osób trzecich
~ od XIII w. zasada nadawania dóbr państwowych tylko za zgodą elektorów
~ rozdzielono dobra królewskie od państwowych (ze względu na elekcyjność tronu)
+ najwyższy sędzia - funkcja ograniczona poprzez przywileje sądowe na rzecz feudałów
+naczelny dowódca wojskowy
- liczne posiadane regalia król często przekazywał feudałom
- król przed sądem:
+ jako najwyższy sędzia sam nie podlegał żadnemu sądowi
+ od początku XIII w. zasada, że sądzi go palatyn reński (utwierdzono w Zwierciadle Saskim, w praktyce nie przestrzegano)
- teoretycznie król nieusuwalny
- tytuł cesarza - król jednocześnie cesarzem od koronacji Ottona I (2 II 962r.); oprócz reprezentowania państwa na zewnątrz brak innych szczególnych przywilejów
- tron:
+ elekcyjny (przyczyna słabej władzy królewskiej)
+ od XII w. wyboru dokonywali możnowładcy bezpośredni lennicy króla; stąd uważali, że mogą kontrolować i usunąć króla
+ papieże - starali się zachować wpływ na wybór; ustawa 1338 r. wprowadził zasadę - kto został wybrany przez elektorów na króla i cesarza zyskuje te tytuły na mocy samej elekcji
+ Złota Bulla z 1356r. (Karol IV)
~ wydana by zjednać elektorów
~ zwarte w niej ordynacje obowiązywały do XIX w.
~ w czasie bezkrólewia rządy sprawuje palatyn reński i książę saski
~ stale kolegium 7 elektorów:
Arcybiskupi - Moguncji, Kolonii, Trewiru
Feudałowie - król Czech, palatyn reński, margrabia brandenburski, książę sasko - wirtemberski
~ przy wyborze obowiązuje zasada większości głosów
~ kolegium przewodniczył arcybiskup Moguncji i jego głos oddany na końcu przesądzał
~ przez wybór elekt staje się królem rzymskim z prawem koronacji na cesarza
~ ogłoszenie wyborów najpóźniej 3 miesiące po opróżnieniu tronu; wybór w ciągu 30 dni od zebrania się elektorów; miejsca: zebrania - Frankfurt, koronacji na króla - Akwizgran; na cesarza - Rzym (specjalna wyprawa koronacyjna)
ORGANY CENTRALNE:
- Rozbicie terytorialne +ciągle słabnąca władza cesarska = słaba organizacja administracji centralnej
- główne urzędu skupione na dworze cesarskim
- kanclerz - najważniejszy urzędnik na dworze, funkcję pełnił arcybiskup Moguncji; w praktyce rolę kanclerza pełnił kanclerz nadworny (towarzyszył królowi podczas objazdu kraju)
- rada nadworna = Hofrat; złożona z dostojników rekrutujących się z najbliższego otoczenia króla; częściej król korzystał z rady swoich wasali
- zjazd nadworny = Hoftag:
+ zwoływany dla rozstrzygnięcia spraw najwyższej wagi
+ obok bezpośrednich wasali osoby zapraszane przez króla wg jego uznania
+ przekształcił się w Sejm Rzeszy
~zasada, że król musi korzystać z rady książąt przy podejmowaniu najważniejszych decyzji
stanowość państwowa - prawo książąt do zasiadania w sejmie z głosem stanowczym (wykształcony z obowiązku stawiennictwa wezwanego na zjazd nadworny)
~poł XIII w. - na sejm powoływani zostają przedstawiciele miast, od 1489r. stale zapraszani
~ bezpośredniość państwowa - prawo panów i hrabiów do nie podlegania władzy żadnego z książąt terytorialnych (stąd od XIV w. powoływani byli do udziału w obradach Sejmu)
~ sejmowi przewodniczył król;
~ nie było stałych miejsc obrad; I Sejm po koronacji musi być w Norymbergii (wg Złotej Bulli)
~ od XV w. - w Sejmie ustalają się 3 odrębne części (kolegia):
Elektorów
Książąt, hrabiów i panów
Miast
Obradowały one osobno
~ kompetencje pierwotnie nieokreślone; wg zwyczaju zgoda Sejmu potrzebna na:
Ogłoszenie wyprawy wojenne
Zawarcie traktatu z innym państwem
Utworzenie nowego księstwa
~ XVI/XVII - ustalenie struktury, kompetencji i trybu obrad Sejmu
SĄDOWNICTWO:
- sąd nadworny - od XIII do początku XV w. sąd centralny Rzeszy, kompetencje uszczuplone na rzecz feudałów;
- królewski sąd kameralny - zajął miejsce nadwornego, sądził w nim król z doradcami;
- państwowy sąd kameralny - wykształcił się z powyższego pod koniec XV w.;
- sądy pokoju ziemskiego - rozstrzygały sprawy o naruszenie pokoju ziemskiego;
- sądy Femy (tzw. wolne sądy)
+ działały na terenie Westfalii;
+nazwa wiąże się z faktem, że do ich właściwości należały głównie sprawy karne,
+wywodziły się z dawnych sądów sprawowanych przez hrabiów w oparciu o bannus sądowy jaki uzyskali od króla
+ w charakterze ławników mogli brać w nich udział wszyscy wolni
+ posiedzenia jawne - gdy brali udział wszyscy wolni; tajne - gdy tylko ławnicy; od XIII w. tylko tajne (zaprzestano zwoływania wszystkich wolnych)
+ wszczęcie postępowania na podst. skargi (może wystąpić każdy z ławników - czyli to powstępowanie z urzędu)
+ ograniczone prawo do obrony oskarżonego; jako dowód dopuszczona jedynie przysięga ze współprzysiężnikami;
+ wyrok mógł zapaść mimo nieobecności oskarżonego; skazanego poddawano wyjęciu spod prawa;
+ wyroki wykonywali ławnicy;
+ ze względu na sprawność postępowania i chęć wzmocnienia za ich pomocą władzy cesarza objęły z czasem terytorium całej Rzeszy
+ XV w. - przestają działać ze względu na decentralizację jurysdykcji w sprawach karnych i fakt, że jej ośrodkami stały się terytoria i miasta;
- sąd w trybie doraźnym - poza terenem Westfalii, gdy złapano przestępcę na gorącym uczynku, liczba ławników ograniczona do 3, wyrok wykonywany na miejscu ( więc postępowanie uproszczone).
SKARBOWOŚĆ:
Dochody czerpane z:
- dóbr państwowych
- regaliów
W skutek ich rozdawnictwa zmniejszenie dochodów i próby poszukiwania nowych źródeł oraz wprowadzenia podatków:
- początkowo nieliczne, obciążały miasta i wsie państwowe
- pocz. XV w. - próba wprowadzenia stałego podatku pobieranego bezpośrednio od ludności
- brak administracji skarbowej - stąd próba nieudana, tylko w miastach sprawny system podatkowy (podatki pośrednie bezpośrednie, oparte na różnych źródłach)
WOJSKOWOŚĆ:
- lennicy - pierwotnie to z nich składała się armia; a praktyce król mógł powoływać tylko swoich bezpośrednich wasali (przez wieloszczeblową strukturę lenną), wojska lenne upadły w XIV w. (zmiany w sztuce wojennej);
- mieszczanie - powszechny obowiązek służby wojskowej zmieniony na podatek na najem wojsk (w momencie wprowadzenia wojsk zaciężnych)
- chłopi - tylko obrona kraju
- wojska zaciężne - pojawiają się w II poł XII w.; potrzebne na nie środki finansowe, głównie korzystali z nich władcy terytorialni (brak środków finansowych utrudniał powołanie dla całej Rzeszy)
WŁADZTWA TERYTORIALNE:
Województwa (księstwa szczepowe)
- odżyły w momencie rozpadania się państwa Franków, ich władcy bardzo niezależni od władzy centralnej (dowód samodzielności - samodzielne nadawanie hrabstw na podległych terytoriach)
- Otton I zainicjował centralistyczną politykę - on i jego następcy starali się przekształcić godność księcia szczepowego w urząd lenny i zmniejszyć posiadłości tych książąt
- 1180r. - godność ta przestaje istnieć i następuje rozwój księstw rządzonych przez bezpośrednich wasali cesarza
Hrabstwa:
- forma z czasów frankońskich uległa w całej Rzeszy dużym przekształceniom;
- wraz z nadawaniem hrabstwa w lenno godność hrabiego stała się dziedziczna
- zasada niepodzielności hrabstwa (nieprzestrzegana - stąd ich liczba zwiększała się)
- liczne nadania hrabstwa w charakterze lenna przez króla
- w połowie XIII w. w Rzeszy: 38 księstw świeckich, 92 należących do duchownych,
- władcy terytorialni (głównie książęta) - hrabiowie, którzy otrzymali prawo sprawowania wyższego sądownictwa i prawo zwierzchnie;
Księstwa:
Przywileje i pozycja książąt:
- prawo zwierzchnie rozszerzone przez Fryderyka II:
+ dla duchownych - 1220r. Confoederatio cum principibus eclesiasticis
+ dla świeckich - 1232r, (potwierdzenie w 1235r. Statutum In faworem principium)
W nich książę zrzekł się:
+ bicia monet, zakładania targów i miast (gdyby godziło w interes władców terytorialnych)
+ prawa nakładania nowych podatków
+ przyjmowania do miast zbiegłych poddanych
+ przyznał możnym pełną władzę sądowniczą
- kolejne regalia książęta zagarnęli w trakcie bezkrólewia; odtąd dysponowali własnym skarbem i aparatem administracyjnym
- książęta przeciwstawiali się wszelkim próbom zwiększenia władzy centralnej - stąd gdy w innych krajach dążono do zjednoczenia terytorium w Niemczech rozwój polityczny szedł w kierunku partykularyzmu!!! (Rzesza stała się państwem złożonym z wielu niezależnych terytoriów)
- szczególna pozycja elektorów wymienionych w Złotej Bulli, przyznała ona:
+ dziedziczna (primogenitura w linii męskiej) godność elektora,
+niepodzielność terytorium elektorskiego
+ prawo majestatu (ochrona prawna równa cesarskiej)
+ najwyższe sądownictwo z zakazem apelacji do króla (privilegium de non apellando)
+zniesienie prawa króla do wywołania spraw zawisłych przed sądami elektorów (privilegium de non evocando)
+ szereg regaliów
Organizacja władzy w księstwach:
- w ważniejszych sprawach władcy naradzali się z możnymi i wyższym duchowieństwem;
- od XIII w. - książęta nie mogą nakładać podatków i stanowić prawa bez zgody reprezentacji swojej ziemi (1231r. Sententia de iure statuum)
- z czasem na narady zaczęto zwoływać także drobniejszą szlachtę i przedstawicieli miast - tak ukształtowały się sejmy krajowe (reprezentacje stanowe)
- Sejmy krajowe (Landtage):
+ wg zasady książę miał obowiązek zwoływać je w sprawach ważnych dla całego terytorium,
+ zasiadało w nich duchowieństwo, szlachta, przedstawiciele miast (wyjątkowo chłopi) - wszystkie stany obradowały osobno
+ stany posiadały prawo oporu wobec księcia
+ zakres władzy sejmu zależny był od sytuacji księstwa
+ decydowały najczęściej o sprawach podatkowych (w przeciwieństwie do całej Rzeszy, która nie wypracowała systemu podatkowego zrobili to poszczególni książęta)
- Rada Nadworna - centralny organ zarządzający działający obok księcia
- książę mianował też lokalnych urzędników pełniących funkcje administracyjne i sądownicze
Sądy stanowe:
- system sądownictwa związany z podziałem na stany
- sądy lenne
- sądy kościelne
- sądy miejskie
- sądy dla szlachty
+ sąd ziemski wyższy (iudiucium maius)- rozstrzygał sprawy cywilne
+ sąd nadworny księcia - dotyczył spraw karnych (+ działał jako instancja wyższa dla całego regionu)
- sądy dla chłopów:
+sąd ziemski niższy (iudicium minus) - właściwy w sprawach karnych zagrożonych karami na gardle i sprawach dotyczących ziemi, niekiedy zastępował go sąd pana
- wyroki sądu nadwornego księcia nie podlegały apelacji gdy książę posiadał privilegium de non apellando
Hohenzollernowie:
+ w poł XIII w. zdobyli znaczne tereny wschodnie
+ 1415r. - uzyskali Brandenburgię (późniejsza podstawa ich potęgi i ekspansji)
+1455r. - odkupili od Krzyżaków Nową Marchię
Wettynowie:
+ od poł XIII w. dzierżyli marchię miśnieńską i Turyngię (jako lenno)
+ 1423r. - uzyskali księstwo saskie wraz z prawami elektorskimi
STOSUNKI Z KOŚCIOŁEM
- od początków Rzeszy wyraźna przewaga władzy świeckiej
- cesarz i władcy terytorialni decydowali o obsadzie stanowisk kościelnych
- cesarz wykorzystywał Kościół, by:
+ wzmocnić władzę wewnątrz państwa i w stosunkach zagranicznych
+ rozszerzyć wpływy cesarstwa (a pomocą misji chrystianizacyjnych)
- połowa XI w. - pojawił się w Kościele ruch dążący do wzmocnienia władzy Papieża: +terytorialni władcy duchowni działali tak, by zdobyć przewagę nad władzą świecką
+1059r. - dekret papieża Mikołaja II - zakaz inwestytury świeckiej (źródło poważnych dochodów - od kandydatów na duchownych pobierano opłaty - symonia)
+1075r. - Dictatus papae - traktat Grzegorza VII - przewaga władzy duchownej nad świecką (m.in. wyłączność papieża w pozbawianiu godności biskupów, prawo do zwalniania poddanych od wierności „bezecnym”)
- 1076r. - otwarty konflikt związany z ustąpieniem arcybiskupa Mediolanu Gwido
- 1122r. - konkordat wormacki (Henryk V i Kalikst II) - zakończył konflikt
+ biskupi i opaci wybierani odtąd przez kapituły w obecności króla Niemiec lub jego wysłannika
+ intronizacja w Niemczech tylko gdy nada się elektowi lenno; w innej części Rzeszy odwrotna kolejność
+ zobowiązanie cesarza do oddania Kościołowi zagarniętych majątków
+prawo Kościoła do wyboru najwyższych dostojników kościelnych
+ Cesarstwo zachowało prawo wpływu na obsadę najwyższych urzędów kościelnych
+ przez długi czas pozostał podstawą stosunków m. Rzeszą a Kościołem
- pontyfikat Innocentego III - zamierzał zapewnić papiestwu dominium mundi - przeszkodzili mu Staufowie stąd kolejny konflikt
II Rzesza Niemiecka od XVI w. do 1806 roku
Zróżnicowanie gospodarcze
-nasila różnice ustrojowe i polityczne;
- brak spoistości prowadzi do:
+odłączania się terytoriów (np. 1499r. Szwajcaria, II poł XVI w. Niderlandy)
+ powiększanie terenów niektórych władców terytorialnych (np. Austria , Brandenburgia)
Reformacja
- 1517 r. wystąpienie Marcina Lutra
- I poł XVI w. - reformacja (w różnych stopniu w różnych księstwach)
- wojny religijne: 1546-1548, 1552-1555,
Wojna trzydziestoletnia (1618-1648)
- ogromne straty ludnościowe (w skali Rzeszy 30-40%) i gospodarcze
- zmniejszenie terytorium, inne kraje zyskały
Francja - Alzację i kontrolę nad 10 miastami
Szwecja - Pomorze ze Szczecinem, wyspę Uznam, Wolin, biskupstwo Bremy
- przy tym niektóre terytoria (np. Brandenburgia) rozszerzyły się
Czasy władzy Napoleona:
- 1803 r. - reorganizacja Rzeszy
+likwidacja 112 „stanów Rzeszy”
+ rozbicie państwa przy jego formalnym utrzymaniu
+ cesarz Franciszek II dla wzmocnienia własnego państwa przyjmuje tytuł cesarza Austrii jako Franciszek I
+ 1806r. - po klęsce Austrii w wojnie z Napoleonem pod protektoratem Francji powstaje Związek Reński, a Franciszek II przestaje być cesarzem Rzeszy
Ustrój polityczny
- 1648r. - traktat westfalski - rozbicie polityczne Rzeszy sięga apogeum, jednolitość państwa to tylko formalność, w praktyce jest to wiele państw o różnej wielkości i odmiennych ustrojach
- koniec XVII w. - Rzesza = 1789 terytoriów:
+ 1475 - dobra rycerskie mające bezpośredniość państwową (niezależność)
+314 - posiadało stanowość Rzeszy
- Wśród władztw wyróżnia się:
+ świeckie księstwa Rzeszy ( najważniejsze te należące do elektorów)
+ księstwa biskupie (świeckie uposażenie biskupów)
+ hrabstwa i opactwa (mniejsze terytoria świeckie i kościelne)
+ miasta Rzeszy
CESARZ
- godność elekcyjna
- od 1438 do upadku Rzeszy (za wyjątkiem lat 1742-1745) korona w rękach Habsburgów
- Karol V - ostatni cesarz koronowany przez papieża
- późniejsi władcy stawali się cesarzami od momentu koronacji na króla
- kapitulacje wyborcze - przedstawiane elektowi od 1519r. warunki ograniczające władzę
- uprawnienia dzieli się na:
+ iura comitialia - wykonywane tylko z Sejmem
+ iura reservata limitata - wykonywane tylko z elektorami
+iura reservata - samodzielne uprawnienia:
Reprezentacja państwa
Zwoływanie Sejmu
Inicjatywa ustawodawcza
Zatwierdzanie ustaw
Najwyższe zwierzchnictwo lenne
ORGANY CENTRALNE
Sejm Rzeszy
- jego kompetencje i sposób funkcjonowania ustalały się od końca XV do połowy XVII w.
- składał się z kolegiów:
+Elektorów - początkowo 7, później 8, każdy elektor miał 1 głos (tzw. głosy wirylne), do kolegium wchodzili z urzędu, przewodniczył im arcybiskup Moguncji
+Książąt - skład to 94 książąt (w tym 35 duchownych), hrabiowie i wolni panowie (141); książęta mieli głosy wirylne (jeżeli 1 książę dzierżył parę terytoriów miał parę głosów), pozostali głosy kurialne (1 kuria = 1 głos), początkowo były 3 kurie, później 6, kolegium przewodniczył arcybiskup salzburski i arcybiskup austriacki
+Miast - skład to przedstawiciele 51 miast podzieleni na 2 ławy: reńską (14 miast) szwabską (37 miast); na stale zasiadali w Sejmie od 1489 r.; każde miasto miało 1 głos; Kolegium przewodniczył delegat miasta, w którym obradował Sejm; od 1648 miasta miały głos stanowczy (wcześniej tylko doradczy)
+Kolegia obradowały osobno
+ uchwały 3 kolegiów stanowiły „opinię” - gdy zatwierdził ją cesarz stawała się ustawą
- reces - ustawy uchwalone na jednej sesji i ogłoszone
- obradował na sesjach; w czasie między sesjami obradowała komisja - jej uchwały musiał zatwierdzić cesarz
- 1663 r. - odtąd nieustający z siedzibą w Ratyzbonie, a ustawy ogłaszano jako dekrety cesarskie; mimo permanencji nie działał sprawnie (z powodu ograniczonych pełnomocnictw zasiadających w nim)
- kompetencje:
+ ustawodawstwo
+ wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju
+ sprawy międzynarodowe
+ podatki
+pobór do wojska
+ sądownictwo (w sprawach odebrania stanowości państwowej)
Rząd Rzeszy
- istniał tylko w latach 1500-1502 i 1521-1530
- próba wprowadzenia stałego rządu nieudana (skupienie władzy w terytoriach i brak środków finansowych)
Sąd Kameralny Rzeszy
- powstał w 1495r. jako najwyższy trybunał całego państwa
- 1521 i 1654 - reorganizacja
- siedzibą Spira a od 1693r. Wetzler
- sędzia przewodniczący - mianowany przez cesarza spośród książąt, hrabiów i wolnych panów
- zasiadało 16 asesorów ustalających osnowę wyroku:
½ - pochodziła spośród szlachty
½ - doktorzy prawa
Później asesorów 50, a jeszcze później 25 (oszczędności)
- z czasem podział sądu na wydziały (na czele prezydenci mianowani przez cesarza)
- orzekał na podstawie ustaw Rzeszy - ale ono było fragmentaryczne, rozbudowane było ustawodawstwo partykularne (brak podstawy prawnej i problemy w procesie)
- 1495r. - ustawa o opieraniu orzeczeń na „prawie powszechnym” (rzymskim) i tak się działo w praktyce - stąd Sąd Kameralny przyczynił się do recepcji prawa rzymskiego w Rzeszy
- sądził w I instancji sprawy:
O złamanie pokoju powszechnego
Gdy sąd właściwy odmówił rozstrzygnięcia
Osób cywilnych posiadających bezpośredniość państwową
- sądził w II instancji apelacje od wyroków sądów władców terytorialnych w sprawach cywilnych gdy wartość sporu przekraczała 400 talarów ( oprócz spraw z terytoriów objętych privilegium de non appellando)
- 1530r. - ustawa zakazała apelacji w sprawach karnych
- jako że władcy terytorialni uzyskiwali przywileje sądowe (ostatnia Meklemburgia w 1779r.) a Rzesza była rozbita działalność jako instancji odwoławczej była znikoma
Rada Nadworna Rzeszy:
- utworzona w końcu XV w. jako organ administracyjny i sądowy
- 1654r. - reorganizacja
- jej członków mianował cesarz
- zajmowała się głównie sądownictwem (konkurowała z Sądem Kameralnym - zw. ze względu na przewlekłość jego działań)
- jako sąd zajmowała się sprawami:
+ karnymi osób posiadających bezpośredniość państwową
+ lenn państwowych
+ przywilejów
+ zastrzeżonych uprawnień dla cesarza
Kancelaria:
- zajmowała się sprawami wewnętrznymi i zagranicznymi
- kierował nią kanclerz (arcybiskup Moguncji) a w praktyce wicekanclerz
- utraciła znaczenie w 1620r. gdy w Austrii powstała Nadworna Kancelaria (przejęła ona kierowanie polityką zagraniczną Rzeszy)
OBWODY RZESZY
- podział kraju w celu utworzenia jednolitej administracji
- początkowo 6, później 10
- w każdym obwodzie sejmik (skład podobny do Sejmu Rzeszy) + dyrektoriat (starosta + 4 radców)
- kompetencje
+ sprawy podatkowe
+ochrona pokoju powszechnego
+wojskowość
+gospodarka
+komunikacja
- większe znaczenie tylko w pd. -zach. Rzeszy (bo nie atakowane przez książąt)
- zapewniły poczucie łączności między organizmami państwowymi wchodzącymi w ich skład
SKARBOWOŚĆ
- brak systemu podatkowego w Rzeszy
- 1 stały podatek - na Sąd Kameralny
- podatki nadzwyczajne uchwalane przez Sejm Rzeszy
WOJSKOWOŚĆ
- brak stałej armii
- w potrzebie wojska dostarczały stany Rzeszy wg ustalonych dla poszczególnych terytoriów kontyngentów
- koniec XVII w. - ogólny kontyngent = 28 tys. Piechurów i 17 tys. Jazdy
STOSUNKI Z KOŚCIOŁEM
- w miarę poprawne po konkordacie wormackim
- zepsute po reformacji
- przyczyny reformacji - sytuacja zewnętrzna (humanizm) i wewnątrz Kościoła:
+osłabienie organizacyjne (XV/XVI)
+ demoralizacja kleru
+ polityka fiskalna (annaty, kumulacja beneficjów, sprzedaż odpustów, którą Luter uznał za główne nadużycie)
Budziło to krytykę społeczeństwa
- ruch reform w Kościele - bez powodzenia, dopiero reformacja skłoniła do poważnych zmian
- 1555r. - pokój augsburski - miał rozwiązać problemy złych stosunków między Rzeszą a Kościołem namnożone przez reformację :
+ ogłoszenie wolności religijnej dla poszczególnych stanów Rzeszy
+ wprowadzenie zasady cuius regio eius religio - oddanie w ręce władców ius reformandi - prawa do decydowania o religii poddanych
+ postanowienia potwierdzone w pokoju westfalskim
+ usankcjonowanie rozbicia Rzeszy na kraje katolickie i protestanckie (protestanckie bardziej związane z władzą państwową)
- od pokoju westfalskiego stosunki m. państwem a kościołem różne w różnych krajach
TERYTORIA RZESZY
- wzrost znaczenia władców terytorialnych, spowodowany:
+ reformacją - zasada cuius regio eius religio, uzyskanie najwyższej władzy kościelnej przez władców w krajach protestanckich, zwiększenie zamożności (przez sekularyzację)
+ privilegium de non apellando
+ pokój westfalski - uznanie suwerenności władców - ius territorii et superioritatis, przyznał prawo zawierania traktatów z obcymi państwami, potwierdził ius reformandi (stąd koniec wojny 30-letniej uznaje się za punkt kulminacyjny w zdobywaniu przez władców zwierzchnictwa terytorialnego)
+przejęcie uprawnień podatkowych (zmalała więc rola sejmów lokalnych) - odtąd kształtuje się nowa forma rządów - monarchia absolutna (wzmocniła ją ustawa z 1654r. wprowadzająca stałe podatki na obronę i budowę twierdz - ściągać je mieli władcy terytorialni, w ich ręce powierzono też administrację podatkową; stałe podatki umożliwiły utrzymanie własnej administracji i wojska co stało się podstawą rozwoju absolutyzmu, który z kolei pogłębił rozbicie Rzeszy)
+ władza absolutna oparta na aparacie urzędniczym (w składzie szlachta i mieszczaństwo); grupa kameralistów (zwolennicy polityki merkantylnej władcy) starała się polepszyć gospodarkę kraju (by zapewnić dochody władcy)
- Brandenburgia (1701r. = państwo pruskie) i monarchia Habsburgów
+ odegrały wyjątkową rolę w polityce europejskiej i miały ogromne znaczenie w Rzeszy
+ rywalizowały ze sobą wewnątrz Rzeszy iw stosunkach zewnętrznych
+ 1763r. (po wojnie 7-letniej) utrwalony w Rzeszy antagonizm austriacko - pruski
+ zmiany w XVIII w. kiedy władcy zaczęli realizować rządy w stylu absolutyzmu oświeconego
Austria - od objęcia rządów przez Marię Teresę, później jej syna Józefa II
Prusy - od rządów Fryderyka II
Ta forma ustroju charakteryzowała się:
+ władca jako sługa państwa
+ zmierza do zreformowaniu państwa w myśl reguł racjonalizmu
+ przeprowadza liczne reformy:
Podatkowe - zrównanie ciężarów państwowych dla wszystkich grup społecznych (by zwiększyć dochody państwa)
Administracyjne - cel to unifikacja prowincji i poszczególnych ziem
Społeczne - celem zniesienia najbardziej rażących różnic społecznych
Religijne - głównie wprowadzenie tolerancji religijnej
Wojskowe - celem zwiększenia liczebności i udoskonalenia armii
- monarcha podejmuje decyzje osobiście, widoczna jego przewaga w działaniu organów centralnych
- gospodarka - oparta na polityce merkantylnej
- reforma sądownictwa - zapewnienie wykształcenia sędziów
Cel tych reform to zachowanie feudalnej struktury społeczeństwa i systemu rządów absolutnych. Zmiany z XVIII w. przetrwały do poł XIX w.
MONARCHIA HABSBURGÓW
- czołowe miejsce wśród państw niemieckich
- posiadłości Habsburgów (monarchia austriacka) nie stanowiły zwartej pod względem ustrojowym całości, łączyła je unia personalna
- w skład wchodziły
Austria
Kraje korony św. Wacława - Czechy, Morawy, Śląsk
Kraje św. Stefana - Słowacja, Chorwacja i Węgry
- od wojny 30-letniej (początek procesu budowy monarchii absolutnej) sukcesywnie ograniczana samodzielność terytoriów; 1620r. - wprowadzenie rządów absolutnych w Czechach
- centralny organ = monarcha
- 1713r. sankcja pragmatyczna (uregulowanie dziedziczności tronu) za rządów Karola VI - ustalono niepodzielność wszystkich ziem państwa i tron córce Karola - Marii Teresie
Maria Teresa
- przystąpiła do przebudowy formy rządów w dostosowaniu do zmienionych potrzeb
- na czele najważniejszych organów państwowych postawiła wybitnych polityków - np. Wenzel Kaunitz, Leopold v. Daun
- zreorganizowała służbę dyplomatyczną
- jej reformy kontynuował syn Józef II
Organy Centralne
- aparat administracyjny zyskał kształt pośredni m. stanowym a biurokratycznym
- jednolitą organizację władz centralnych wprowadziła cesarzowa Maria Teresa, kontynuował reformy Józef II
- sejm - zachował kompetencje tylko na Węgrzech, od XVIII w. wyrażały tylko zgodę na postulaty rządu dotyczące podatków
- Tajna Rada - organ doradczy panującego głównie w sprawach polityki zagranicznej
- Tajna Konferencja - w 1669r. przejęła kompetencje Tajnej Rady, istniała do XVIII w.
- Nadworna Izba Skarbowa (Hofkammer) - sprawy z zakresu skarbowości;
- Nadworna Rada Wojenna (Hofkriegsrat) - w dziedzinie wojskowości
- Kancelaria Nadworna - działała od 1620r., stała się najwyższym organem wymiaru sprawiedliwości, na pocz. XVIII w. przejęła uprawnienia w zakresie spraw wewnętrznych i polityki zagranicznej należące do Tajnej Konferencji, w poszczególnych częściach monarchii działały jej odpowiedniki z analogicznymi kompetencjami (odrębne kancelarie zniesione w 1749)
- Kancelaria Dworu i Państwa - powstała w 1742r. - na czele kanclerz, organ właściwy w sprawach polityki zagranicznej i zarządu domeną królewską,
- Dyrekcja Publiczna i Kameralna - sprawy wewnętrzne, finansowe, podatkowe
- Zjednoczona Kancelaria Nadworna - w 1761r. zajęła miejsce powyższego organu, nie zajmowała się jednak sądownictwem i skarbowością i sprawami Węgier
-Narodowa Rada Wojenna i Generalny Komisariat Wojenny - od 1749r, po reorganizacji organów wojskowych
- Rada Stanu - od 1760r, organ doradczy monarchy + kontrola władzy w całym państwie
Administracja Lokalna
- wszędzie (oprócz Węgier) jednolita administracja lokalna
- gubernia - największa jednostka terytorialna (w mniejszych terytoriach starostwo krajowe), na czele gubernator/ starosta krajowy/ namiestnik i radcy (mianowani przez króla), gubernator podległy Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej; w guberniach działały sejmy (gubernator miał w stosunku do nich szerokie uprawnienia)
- starostwa (cyrkuły) - w nich urzędy obwodowe ze starostą na czele; starosta - sprawy policyjne i administracyjne oraz kontrola stosunków m. panem i poddanym
- gmina miejska - od 1783r. mieszczanie wybierali wydziały miejskie, te z kolei magistraty (burmistrz + radcy) dzielone na 3 senaty (2 = kompetencje sądowe, 1 = sprawy gospodarki miejskiej)
- gmina wiejska - podporządkowana dominium - zwierzchniość gruntowa, której urzędnicy to wójt i Przysiętnicy (starszyzna wiejska) zarządzający majątkiem gminnym i sprawujący sądownictwo polubowne
Sądownictwo
- reforma Józefa II - rozdzielenie sądownictwa od administracji
- sądy I instancji nadal miały charakter stanowy
+ sprawy cywilne:
sądy dominialne sprawowane przez justycjariusza - we wsiach
Senaty cywilne magistratur miejskich (przewodniczy syndyk miejski)
sąd ziemski - dla szlachty
+ sprawy karne:
Sądy kryminalne - w obwodach
Senaty karne magistratów miejskich
- sądy II instancji - sądy apelacyjne (w sprawach karnych i cywilnych)
- Najwyższa Izba Sprawiedliwości we Wiedniu - najwyższa instancja
Skarbowość:
- wpływy kameralistyki - próba oparcia państwa na jednolitym systemie ekonomicznym; jej przedmiot to gospodarka państwowa
- zainteresowania państwa zwiększeniem dochodów
- ujednolicenie kwoty należnej skarbowi państwa uchwalanej przez sejmy we wszystkich terytoriach - tak uzyskane podatki przeznaczane na wojsko
- Maria Teresa - przymuszenie szlachtę do płacenia podatków
- 1789r. - patent Józefa II - przewidywał jednakowe podatki od gruntów pańskich i chłopskich (niewprowadzony)
- koszty utrzymania administracji - za dochody z dóbr państwowych
- w II poł XVIII w. - Nadworna Izba Obrachunkowa zarządzała finansami
Wojskowość:
- 1649r. - powstanie armii austriackiej
- nabór oparty na werbunku, formalnie dobrowolnym, faktycznie przymusowym
- uzupełniana przez kontyngenty z poszczególnych krajów
- 1753r. - ustalenie zasad dotyczących rekrutów:
1 rekrut na 20 lub 30 poddanych
1 na 10 poddanych (w szczególnych sytuacjach)
-1770r. - spis ludności (tzw. konskrypcja dusz) - każdy okrąg zaciągowy zobowiązany dostarczyć określoną liczbę rekrutów
- wiele grup zwolnionych od obowiązku wojskowego; ostatecznie spoczął od na chłopach i biednych mieszczanach
Państwo a Kościół:
- XVIII w. - jak wszędzie dążenie do zdobycia przewagi przez państwo
- józefinizm i reformy z nim związane:
+ obowiązkowe placetum regis (zakaz ogłaszania aktów papieskich bez zgody panującego)
+ likwidacja klasztorów (ich majątki stworzyły Fundusz Religijny na cele kościelne)
+ 1781r. wprowadzenie tolerancji religijnej (katolicyzm religią panującą) - Żydzi i niekatolicy uzyskali pełnię praw obywatelskich i możność prywatnych nabożeństw
+ z kompetencji sądów kościelnych wyjęto sprawy małżeńskie
+ opodatkowano duchowieństwo
+ duchowieństwo traktowane jako część aparatu państwowego stąd miało działać w interesie państwa i starać się utrzymać wiernych w posłuchu dla władzy
+ zmniejszono liczbę świąt i ograniczono pielgrzymki (w celach gospodarczych)
+ regulacja porządku nabożeństw, zakaz procesji, kontrola kazań
PAŃSTWO BRANDENBURSKO - PRUSKIE
- 1415r. - Brandenburgia należy do Hohenzollernów
- XVII w. - państwo powiększa się o:
1614r. - terytoria Nadrenii
1618r. - księstwo pruskie
1648r. - znaczną część Pomorza Zachodniego
1720r. - Szczecin
1657r. - zrzucona zostaje zależność lenna z księstwa pruskiego
- początek XVII w. - jest to unia łącząca szereg krajów stanowych; ponieważ tereny były rozrzucone po terytorium całej Rzeszy władcy Brandenburgii byli obecni przy rozstrzyganiu jej wszystkich ważnych spraw
- XVIII w. - z luźnego związku terytoriów państwo to przekształca się w zunifikowany, rządzony centralistycznie organizm
Król:
- elektor brandenburski = jeden z najważniejszych elektorów Rzeszy
- dynastia Hohenzollernów odegrała ogromną rolę w rozwoju państwa brandenburskiego, była uosobieniem jego interesu
- Fryderyk Wilhelm (Wielki Elektor, 1620 - 1688) rozpoczął budowę silnego państwa, uzyskał podatki - przeznaczył je na budowę armii, w poł XVII w. zaczął niwelować znaczenie stanów prowincjonalnych i centralizację administracji
- Fryderyk III - uzyskał od cesarza zgodę na koronację na władcę Prus (nieoficjalnie nie należały do Rzeszy) - zrobił to 18 I 1701r w Królewcu (stał się Fryderykiem I) - od tej pory wszystkie posiadłości Hohenzollernów (także na terenie Rzeszy) uzyskały nazwę „królewskich pruskich państw”
- Fryderyk Wilhelm I (1713 - 1740) - główny twórca doskonale zorganizowanego państwa, zainicjował rządy gabinetowe (szczególna forma rządów absolutnych) - decyzje podejmował król w swoim gabinecie, a wykonywali je urzędnicy, za jego rządów państwo posiadało silną armię i dobrze zorganizowany aparat państwowy, prowadzona była przemyślana polityka gospodarcza i planowanie w dziedzinie finansowo-gospodarczej
- Fryderyk II (1740 - 1786) - reformy w duchu absolutyzmu światłego
- finanse panującego były oddzielone od finansów państwowych
Organy centralne:
- Tajna Rada:
+ utworzona w 1604r. jako centralna władza administracyjna, głównie skarbowa dla całego państwa,
+ do jej właściwości należały szczególnie sprawy zagraniczne, wojska i finansów,
+ w razie nieobecności elektora rządziła w jego zastępstwie (zakres określał elektor),
+była też organem doradczym elektora
+ 1651r. - reorganizacja, podzielenie na 19 oddziałów rzeczowo - terytorialnych, wyodrębnienie z niej spraw zarządu finansami domen (powierzone oddzielnej kamerze)
- Kamera Nadworna (Hofkammer) - wyłoniła się ze wspomnianej wyżej kamery w 1689r.
- Generalna Dyrekcja Finansów:
+ istniała od 1699r., a nazywana była tak od 1713r.
+ była organem nadzorczym nad Kamerą
+ obok spraw domen zajmowała się m.in. pocztą, lasami, regaliami
- Generalny Komisariat Wojny
+ utworzony w 1660r., siedziba w Berlinie
+ zadanie - dbanie o zaopatrzenie wojska poprzez odpowiednią politykę podatkową i finansowo-gospodarczą
+ podlegały mu komisariaty a następnie komisarze w okręgach
+ w ten sposób instytucje wojskowe przekształciły się w gospodarczo - podatkowe
- Generalny Dyrektoriat
+ od 1723r. z połączenia Generalnej Dyrekcji Finansów i Generalnego Komisariatu Wojny
+ charakter kolegialny, pod przewodnictwem króla
+ kompetencje administracyjno - finansowe
+ od tego momentu zaczęło maleć znaczenie Tajnej Rady
+ lata 40-te XVIII w. - zmiany w Dyrektoriacie: podział na realne departamenty (na czele zależni od króla ministrowie, mający przydzielone ściśle określone sprawy), ich liczba: na początku 5, od 1746 - 6, od 1748r. - 7; utworzone wg kryterium rzeczowego (wiele spraw załatwiały w skali kraju) i terytorialnego (podlegały im sprawy określonych prowincji)
- Ministerstwo Gabinetowe - wydzielone w 1728r, zajmowało się sprawami zagranicznymi
- Ministerstwo Sprawiedliwości - wydzielone w 1737r.
- Ministrowie:
+tytuł osób stojących na czele ważniejszych urzędów
+ od czasów Fryderyka I wybitni ministrowie uzyskali tytuły pierwszych ministrów, od panowania Fryderyka Wilhelma I tytuł pierwszego ministra zanikł
+ wchodzili w skład Tajnej Rady (ta zachowała głównie kompetencje sądowe)
+ w ich kolegialnych spotkaniach przestał uczestniczyć Fryderyk II, ministrowie przedstawiali królowi sprawy, których nie mogli jednogłośnie rozstrzygnąć
- Nakazy gabinetowe = rozporządzenia króla, które podejmował po rozpatrzeniu raportów otrzymywanych od centralnych organów, w ten sposób urzędnicy stali się narzędziami króla, byli zobowiązani do bezwzględnego posłuszeństwa
Organy lokalne:
- prowincje
+ na ich czele namiestnicy (mianowani przez elektora);
+ organy stanowe = rządy krajowe (kompetencje systematycznie ograniczane przez namiestników - koniec XVII w. obejmują tylko sądownictwo wyższe), Wieli Elektor nie zlikwidował organów stanowych - tylko ograniczył kompetencje - przestały współrządzić krajem a zajmowały się sprawami lokalnymi - społeczno gospodarczymi
+ sieć organów zarządzających wojskiem i finansami - komisarze podlegli elektorów
- departamenty kamer
+ kraj podzielony na nie w latach 1713-1723
+ na czele kolegialne organy - kamery wojskowe i domeny (powstałe z połączenia organów wojskowych [komisariatów wojny] z organami administracyjnymi [kamerami zarządu domen]) zajmowały się sprawami administracji, policji, wojska, podatków i częściowo sądownictwem; na ich czele stali prezesi kamer
- powiaty
+ podział wykształcił się w XVII w. w Brandenburgii, z czasem objął wszystkie prowincje
+ na czele dyrektorzy powiatowi (od 1702r. zwani landratami = notablami stanowymi) mianowani przez króla; działali w interesie stanowym + spełniali zadania państwowe
+ 2 deputowani - pomagali landratom, pochodzili z sejmiku powiatowego złożonego z przedstawicieli szlachty
- miasta (gminy miejskie):
+ państwowe i prywatne
+ posiadały ograniczony samorząd
+ nadzór nad miastem - radca skarbowy (mianowany przez króla, podporządkowany komisarzowi wojennemu, później kamerom)
+ zgromadzenie + magistrat - organy gminy miejskiej, działały od końca XVIII w., pochodziły z wyboru lub nominacji królewskiej
- wsie (gminy wiejskie) - nadal pod władzą właścicieli, władze pochodziły z nominacji pana
Sądownictwo
- w ustroju wiele prowincjonalnych odrębności
- Najwyższy Trybunał:
+najwyższa instancja sądowa
+ od1746r. - utworzono go z części Sadu Kameralnego, bo uzyskany pełny immunitet sądowy dla terenów położonych w Rzeszy
- Sąd Najwyższy w Królewcu - utworzony dla Prus Wschodnich
- Sąd Najwyższy w Berlinie - utworzony w końcu XVIII w.
- fiskałat
+ powołany na pocz. XVIII w.
+ na czele generalny fiskałat (podległy Ministrowi Sprawiedliwości)
+ sprawowanie nadzoru nad wymiarem sprawiedliwości i władzami administracyjnymi i przestrzeganiem prawa
Skarbowość
- podatki uchwalane przez sejmy szybko stały się stałymi
- podatek gruntowy (tzw. kontrybucja) - główny podatek, obciążał chłopów (ok. 40% dochodów)
- akcyza - podatki pośrednie od obrotu i żywności, płacone przez miasta, nad jego poborem czuwali radcy podatkowi
- 60% dochodów dostarczały majątki państwowe; by dochód ten nie zmniejszył się wprowadzono zasadę niepozbywalności domen państwowych (1713r.)
- dbanie o rozwój przemysłu, handlu, kompanii handlowych przez władców by zapewnić dochody państwu
Wojskowość:
- odgrywała ogromną rolę, większą niż w innych państwach
- interesy innych dziedzin życia państwowego podporządkowane militarnemu
- armia miała służyć aktywnej polityce zagranicznej
- od poł XVII w. - istniała stała armia (1644r.) ściśle związana z władzą państwową
- Fryderyk Wilhelm - wprowadził zmiany w armii
+przeciętna służba = 20 lat
+ obowiązkowa rejestracja wszystkich mężczyzn, którzy skończyli 20 lat (zwolnienie synów szlacheckich i bogatych mieszczan)
+ pułk związany z konkretnym przydzielonym mu okręgiem (kantonem) o określonej licznie gospodarstw (z nich przeprowadzano rekrutację - każdy kanton dostarczał 1 rekruta na 10 dymów)
+ by nie pozbawić kraju siły roboczej - wcielanie do wojska poddanych z innych państw, urlopowanie części oddziałów, pozwalanie żołnierzom na mieszkanie poza koszarami
+ wcielanie do wojska za karę - do końca XVIII
15