3.Teatr na przestrzeni epok.

(spisane z PASZPORTU MATURZYSTY i źródeł innych, by U.S.)

Starożytność:

Plan teatru antycznego.

Geneza: Teatr grecki wywodzi się z obrzędów ku czci boga Dionizosa (boga winnej latorośli), jego początki sięgają VI w. p.n.e. Dionizje Wielkie (Miejskie) dały początek tragedii, Dionizje Małe (Wiejskie) - komedii.

Arystoteles w Poetyce wyprowadza tragedię od dytyrambu - pieśni kultowej, śpiewanej podczas Dionizji przez ludzi poprzebieranych za satyrów. Stąd nazwa tragedii (tragos - kozły; ode - pieśń) ->kozłośpiew.

Ewolucja:

• Dytyramb

• Arion (VII-VI w. p.n.e.) - Wprowadza do orszaku śpiewaków recytatorów. W ten sposób tworzy dytyramb dramatyczny.

• Tespis (VI w. p.n.e.) - Wprowadza do orszaku przewodnika chóru - koryfeusza. Między przewodnikiem a chórem nawiązuje się dialog.

• Ajschylos (VI-V w. p.n.e.) - Wprowadza drugiego aktora. Między aktorami możliwy jest dialog. Ograniczył rolę chóru, urozmaicił przedstawienie wprowadzając rekwizyty i dekoracje. Napisał: Błagalnice, Pometeusz w okowach, Oresteja, Persowie, Siedmiu przeciw Tebom.

• Sofokles - wprowadza trzeciego aktora i krótkie monologi. Napisał: Antygona, Król Edyp, Elektra.

• Eurypides - Próbuje wprowadzić większą liczbę aktorów. Wymyślił boga z machiny czyli deus ex machina: W sytuacji gdy w dramacie pojawiał się nierozwiązywalny problem na scenę wkraczało bóstwo i kończyło akcję.

Cechy tragedii antycznej:

• Mimesis (naśladowanie) - tragedia musi być naśladowczym, czyli prawdopodobnym przedstawieniem rzeczywistości.

• Widz ma świadomość, że bohater jest jednostką szlachetną, że błądzi nie z powodu własnej podłości i nikczemności, ale na skutek nieszczęliwego splotu wydarzeń i dopuszcza się winy tragicznej za sprawą fatum.

• Ironia tragiczna jest to przeciwieństwo między świadomością bohatera a rzeczywistością w jakiej się znajduje.

• W trakcie przedstawienia dochodzi do sublimacj uczuć i oczyszczenia widza - katharzis.

Średniowiecze:

Misterium - średniowieczny dramat religijny, wystawiany w kościołach, a później na placach miejskich. Złożony z kilku epizodów przedstawiających sceny biblijne lub fragment żywotów świętych. Alegoryczny sens dramatu wyjaśniano w epilogu lub prologu. Charakterystyczna cecha misteriów to symultaniczność - wszystkie elementy przestrzeni scenicznej były widoczne dla publiczności.

Dramat liturgiczny - wystawiany w kościołach przy okazji nabożeństwa wielkanocnego, oparty na fragmentach Ewangelii, dotyczących śmierci i zmartwychwstania Chrystusa.

Moralitet - bohaterem moralitetu był „jakiś” człowiek, o którego duszę walczyły upersonifikowane siły Dobra i Zła. Była to zwykle przypowieść na temat zmagań człowieka z pokusami świata.

Renesans:

Teatr elżbietański: Nazwa ta wiąże się z okresem panowania królowej Elżbiety I. Dotyczy konstrukcji dramatów, która wyłamuje się z obowiązującego kanonu i - lekceważąc pewne ustalone zasady utworów tego rodzaju - prowadzi do nowatorskich rozwiązań formalnych. Charakterystyczny dla dramatu elżbietańskiego jest sprzeciw wobec trzech jedności klasycznych. Wielokrotnie autor naruszał tez regułę utrzymywania wszystkich elementów tragedii w wysokim tonie. Obok postaci dostojnych i statecznych, wysoko urodzonych, umieszczał bohaterów „niskich”, burząc patos na rzecz pewnego zgrzytu estetycznego, celowego i uzasadnionego, pozwalającego oddać prawdę życia odnoszącą przedstawiane zdarzenia do rzeczywistych doświadczeń czytelnika i widza. Zestawienie postaci „niskich” i „wysokich” ze specyficznym dla ich statusu językiem i stylem bycia niejednokrotnie dawało efekt komiczny. Nowa formuła dramatu dopuszczała mieszanie konwencji i kategorii estetycznych. Zdarzało się, że w jednym utworze spotykały się elementy tragiczne z komicznymi (np. Miarka za miarkę), albo liryzm z tragizmem (m. in. Romeo i Julia). Odstępstwa od będących w poszanowaniu zasad poetyki klasycznej dotyczyły także postaci. Osoby dramatu podlegały teraz swoistej emocjonalnej huśtawce, w jednej chwili zmieniały zdania i stosunek do innych postaci, popadały w skrajnie odmienne nastroje. Rysunek psychologiczny bohaterów niejednokrotnie zdawał się zaprzeczać zdrowemu rozsądkowi, czy choćby prawdopodobnej motywacji postępowania.

Szekspir to innowator teatru, związany z teatrem elżbietańskim. Ten angielski dramatopisarz uznany jest za twórcę teatru nowożytnego. Odstąpił on od zasad tragedii antycznej poprzez:

- nieprzestrzeganie zasady trójjedności

- wprowadzenie scen zbiorowych

- rezygnacja z zasady decorum

- wprowadzenie sił nadprzyrodzonych

- stworzenie bohatera dynamicznego (Makbet)

W Polsce widowiska teatralne są najczęściej prezentowane na dworach magnackich. Odprawę posłów greckich wystawiono na weselu Zamoyskiego w Jazdowie.

Przedstawiano również misteria i moralitety, ale już nie tak często, jak to bywało w średniowieczu.

Barok:

• Narodziny opery we Włoszech

• Rozwój komedii dell'arte - przedstawienia częściowo improwizowanego przez aktorów na scenie

• Szkolny teatr jezuicki

• Występy niemieckich tup aktorskich

• Przedstawienia na dworach magnackich

• Teatry zakonne

• Widowiska karnawałowe

• Teatr operowy założony w 1637 r. przez króla Władysława IV

Oświecenie:

W 1765 roku powstał w Warszawie, z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego pierwszy teatr publiczny. W listopadzie !765 roku na scenie Operalni Saskiej przy ulicy Królewskiej wystawiono sztukę Józefa Bielawskiego Natręci. Pokazywano komedie dydaktyczne Franciszka Bohomolca oraz komedie obyczajowe Franciszka Zabłockiego.

W 1790 roku kierownictwo teatru objął Wojciech Bogusławski, który doprowadził polską scenę narodową do pełnego rozkwitu. On także założył w Warszawie pierwszą szkołę dramatyczną (1811 r.).

Polski teatr spełniał funkcje nie tylko rozrywkowe. Był także głoszenia nowych, postępowych poglądów politycznych. Bohaterowie sztuk często odpowiadali wzorcom politycznego patriotyzmu lub też byli jego jaskrawym zaprzeczeniem.

Romantyzm:

Wprowadzona w 1819 roku cenzura zaborców znacznie ogranicza możliwości artystyczne teatru polskiego. Jednocześnie pojawia się w teatrze nowy duch romantyzmu. Wystawia się więc sztuki Schillera i Hugo.

Pojawia się w Polsce cały szereg dramatów romantycznych, chociaż ich wystawienie sprawia niemałe trudności techniczne. Jednak stopniowo pojawiają się inscenizacje Dziadów, Balladyny, innych utworów Słowackiego. W Warszawie rozwija się także teatr muzyczny i baletowy.

Pozytywizm:

Upadek powstania styczniowego znacznie ograniczył działalność wielu teatrów. Jednak w dużych ośrodkach miejskich (Poznań, Kraków)teatry funkcjonują i rozwijają się. W Poznaniu powstaje teatr, zwany dziś Teatrem Polskim, w Warszawie od 1868 roku zaczyna działalność prężny teatrzyk ogródkowy, nowe teatry powstają w Łodzi, Lublinie, niezwykle sprawnie funkcjonują zespoły wędrowne.

Na uwagę zasługują występy teatru ks. Jerzego z Meiningen, znanego z nowinek oraz udoskonaleń technicznych i reżyserskich.

Najsławniejszą polską aktorką jest Helena Modrzejewska.

Modernizm (Młoda Polska):

Na przełomie XIX i XX wieku wprowadzono nowe rozumienie teatru (reforma teatru). Zmiany dotyczyły roli reżysera, gry aktorskiej, scenografii. Reformatorzy teatru i ich postulatu:

• Adolf Appia: według niego jednym z głównych elementów spektaklu teatralnego jest światło, które ożywia przestrzeń sceniczną. Tworzył trójwymiarowe dekoracje, nieiluzyjne; wywyższał aktora, gloryfikował ruch ciała. Postulował likwidację sceny i jedność aktora z widzami.

• Bertold Brecht: dramatopisarz i reżyser. Podkreślał konieczność tworzenia dystansu wobec akcji dramatu (efekt obcości) w celu pobudzenia widza do refleksji, preferował antyiluzjonizm i ekspresjonizm.

• Edward Craig: stworzył podstawy nowej plastyki scenicznej, w której równorzędnymi elementami były: światło, barwa, kompozycja przestrzeni, ruch, postać. Według niego reżyser powinien być autonomicznym twórcą spektaklu do tego stopnia, że zaczynał myśleć o wyeliminowaniu aktora na rzecz „nad-marionety”.

• Gerhard Hauptmann: twórca teorii psychologicznej gry aktorskiej.

• Maurycy Maeterlinck: przedstawiciel symbolizmu w teatrze. Według niego najważniejsze dla treści teatru były: gest , sposób gry, nastrój, przedstawienie niewyrażalnego.

• Meinigeńczycy: zespół teatralny księstwa Sachsen-Meiningen. Wprowadzili grę zespołową i przedstawiali spektakle „statyczne”, obrazujące psychikę bohatera.

• Stanisław Wyspiański: prekursor koncepcji teatru totalnego i synkretyzmu. Reżyser był dla niego inscenizatorem i kreatorem przedstawienia, zaś aktorem mogła być marioneta (Chochoł).

XX-lecie międzywojenne:

Życie teatralne XX-lecia w Polsce można podzielić na trzy etapy:

• W latach dwudziestych rośnie liczba teatrów, które jednak od 1929 stopniowo upadają

• Kryzysowy początek lat trzydziestych

• Czas teatrów prywatnych prowadzonych przez aktorów: Stefana Jaracza, Karola Adwentowicza, Irenę Solską.

Na szczególną uwagę zasługują działania Leona Schillera - słynnego reformatora teatru. Charakterystyczną cechą jego reżyserskich poczynań było urządzanie inscenizacji jednej sztuki, ale w różnych wariantach. Schiller propagował neorealizm, czyli związanie sztuki z rzeczywistością, ale także z możliwością kreowania tej rzeczywistości na scenie.

Teoria czystej formy Witkacego dotyczyła teatru, który powinien uwolnić się od jakichkolwiek imitacji życia. Prawdziwa sztuka, zdaniem Witkacego, nie naśladuje rzeczywistości, ale zaskakuje i zadziwia odbiorcę jej deformacją. Dramat nie może zawierać tradycyjnie pojmowanej akcji ani posługiwać się realizmem językowym. Tylko dzięki takiemu teatrowi widz może zbliżyć się do Tajemnicy istnienia i przeżyć estetyczną ekstazę. Koncepcja ta jest bliska abstrakcjonizmowi, który faktycznie jest „czystą formą”.

ORCHESTRA

SKENE

RAMP

PROSKENION

Budowa tragedii starożytnej:

• prolog (przedmowa)

• parodos (pieśń wejściowa chóru)

• epeisodion (monolog lub dialog); kommos - śpiewane epeisodion.

• stasimon (pieśń chóru na stanowisku)

• eksodos (pieśń na wyjście)

---