Klasa: Pteridopsida
Informacje ogólne:
1. SPOROFIT jest zróżnicowany na łodygę, liście i korzenie; wyjątkowo brak jest korzeni. Łodyga może być wzniesiona lub płożąca, promienista lub grzbietobrzusznie spłaszczona. Blaszka liściowa duża niepodzielna lub silnie wcinana, zbudowana z pierzasto ułożonych odcinków, czasami o kształcie nerkowatym, owalnym lub lancetowatym. Jest ona osadzona na grubym i sztywnym ogonku. Niekiedy liście są podzielone na trofofile (asymilacyjne) i sporofile (zarodnionośne). Unerwienie liścia może być prymitywne, dychotomiczne i pierzaste lub też siatkowate. Cechą ogólną tej klasy jest młodociana postać liścia, która jest pastorałowato zwinięta, jednak nie we wszystkich grupach.
2. ZARODNIE - Paprotniki charakteryzują się związaniem zarodni z liściem. Zarodnie powstają z wielu (cecha prymitywna) lub z jednej (cecha progresywna) komórki epidermalnej (jak w przypadku mchów). Początkowo zarodnia umieszczona była na końcu liścia (ustawienie szczytowe), następnie, w miarę doskonalenia się blaszki liściowej przechodzą na jej dolny brzeg (mamy do czynienia z brzeżnym albo marginalnym ustawieniem zarodni) aby w końcu znaleźć się na jego dolnej stronie (ustawienie odosiowe) .
Zarodnie u form prymitywnych mają ściankę zbudowaną z wielu warstw komórek - paprocie grubozarodniowe. Zarodnia taka pęka szczeliną na szczycie. Bardziej zaawansowane formy mają ściankę zarodni jednowarstwową - paprocie cienkozarodniowe. Zarodnie wykazują tendencje do skupiania się i zrastania. Grupy zrośniętych zalążni nazywamy synangiami. Często poszczególne zarodnie nie są bezpośrednio zrośnięte ale występują razem tworząc tzw. KUPKĘ (SORI).
Pojedyncza kupka składa się z wypukłości, utworzonej przez tkankę liścia tzw. ŁOŻYSKA, do którego przyrośnięte są długie trzoneczki pojedynczych zarodni. Zarodnie tworzące kupkę osłonięte są często przez błoniaste lub łuskowate wyrostki epidermy blaszki liściowej lub łożyska tworząc tzw. zawijkę (indusium).
Pojedyncza zarodnia może otwierać się nieregularnie albo prawidłową szczeliną w określonym kierunku. Zwykle zarodnia otwiera się regularnie za pomocą grupy albo tzw. pierścienia. PIERŚCIEŃ (ANNULUS) to warstwa komórek o nierównomiernie pogrubionych ściankach. Dojrzewając wysycha on i rozrywa ściankę zalążni.
Zarodnie w kupkach mogą dojrzewać jednocześnie (cecha prymitywna) lub niejednocześnie (cecha progresywna - występuje tu dłuższy cykl zarodnikowania).
W zależności od grupy paproci, wytwarzane są zarodniki jednego lub dwóch typów.
3. Gametofit - przedrośle (protalium) - ma cechy plechy tkankowej; u form prymitywnych jest bezzieleniowy i współżyje z grzybami. U form bardziej zaawansowanych jest samożywny, zielony. Plemnie i rodnie mogą powstawać endogenicznie albo egzogenicznie. Na spodniej części z reguły występują chwytniki. Rodnie składają się z szyjki oraz z komórek kanałowych i komórki jajowej. Plemnie są kształtu kulistego a rodnie butelkowatego o budowie wewnętrznej jak u mchów. Zapłodnienie następuje w wodzie. Plemniki są wydłużonego śrubowatego kształtu, posiadają wiele wici.
P. Klasa: Ophioglossidae
Byliny stosunkowo małych rozmiarów posiadające łodygę podziemną oraz korzenie; żyją w symbiozie z mikoryzowymi grzybami.
U większości gatunków sporofit składa się z krótkiego podziemnego i rozgałęzionego pędu, z którego wyrastają korzenie przybyszowe i ułożone skrętolegle liście. Łodyga wydaje, co roku najczęściej tylko jeden nadziemny liść, o długim ogonku i blaszce liściowej zróżnicowanej na część trofofilową i sporofilową.
Zarodnie są stosunkowo duże, kuliste ustawione terminalnie na krótkich trzoneczkach (Botrychium) lub być pogrążone w tkance liścia (Ophioglossum). W każdym jednak przypadku zalążnia jest odżywiana odrębną wiązką przewodzącą. Posiada ona wielowarstwową ścianę kom. i pęka szczeliną szczytową. Zarodniki są jednakowe.
Gametofit jest podziemny, bezzieleniowy i współżyje z grzybami. Jest on cylindrycznego kształtu. Zarodek rozwija się bardzo powoli, początkowe jego stadia aż do wytworzenia pierwszych organów liścia i korzenia mogą trwać kilka lub kilkanaście lat.
P. Klasa: Osmundidae - długoszowe
Mała grupa paproci z jednym rzędem i rodziną. Wszystkie rośliny są trwałe. Pędy paproci maja postać nierozgałęzionej łodygi, która w przypadku roślin z rodzaju Osmunda jest ukryta w glebie. Nad ziemią wyrasta tylko pióropusz liści. Liście duże (do 2-3 m), ułożone na pędzie skrętolegle. Blaszka pierzasto podzielona. U przedstawicieli rodzaju Osmunda, blaszka liściowa jest zwykle podzielona na górną albo środkową część sporofilową i pozostałą cześć trofofilową. Zarodnie leżą na dolnej stronie sporofilów, wzdłuż bocznych nerwów, w skupieniach podłużnych, bez zawijki. Zarodnie mają krótki i gruby trzonek, ścianę złożoną z 1- warstwowej komórek. Z prymitywnym pierścieniem na szczycie. Zarodniki są kuliste. Gametofit ma postać zielonej, mięsistej plechy, z żeberkiem środkowym. Typowo wykształcony gametofit jest zwykle jednopienny.
P. Klasa: Polypodiidae
Rząd ten obejmuje ogromną większość dzisiejszych paproci. Należą tu bardzo różnorodne rośliny od drobnych, kilkucentymetrowych zaledwie roślinek skalnych do smukłych drzew o wysokości do 25 m. Należy tu 3/4 flory naszych paproci.
Łodyga u naszych gatunków jest podziemna w postaci kłącza. Może ono być wydłużone i mieć tendencję do nieograniczonego wzrostu. Dość liczne, na ogół słabo rozgałęzione korzenie przybyszowe wyrastają z kłącza pojedynczo w nieregularnych odstępach.
Liście różnorodnego kształtu, małe lub duże do kilku metrów, o blaszce pierzasto podzielonej, wcinanej lub niepodzielonej.
Zarodnie występują na brzegu liści lub pod spodem zebrane są w kupki ochraniane zawijką lub nie. Gametofity są zielone, delikatne, plechowate lub nitkowate - obumierają szybko po wytworzeniu młodego sporofitu
Kolejne dwie podklasy Salviniidae i Marsileidae to tzw.
paprocie różnozarodnikowe, żyjące w środowisku wodnym lub bagiennym
P. klasa: Marsileidae - marsyliowe
Polski gatunek - marsylia czterolistna (Marsilea quadrifolia), to paproć niezwykle rzadka, rosnącą w płytkich wodach, chroniona.
Prosta budowa sporofitu - niewielkie rośliny o pełzającym kłączu; rozgałęzione pędy przytwierdzone korzeniami przybyszowymi, szczyty pędów skręcone ślimakowato. Liście o długich ogonkach, zebrane w dwie prostnice. Blaszka liściowa podobna pokrojem do liści koniczyny.
Oba typy zarodni makro- i mikrosporangia zebrane są we wspólnym SPOROKARPIUM przytwierdzonym do nasady ogonka liściowego (dolna część ogonka). Są one kuliste lub elipsoidalne, osadzone na krótkich trzoneczkach wyrastających z ogonków liściowych. Obecna jest zawijka. Zarodnie przymocowane do soroforu - pasma tkanki, które pęcznieje i wysuwa kupki zarodni po otwarciu sporokarpium.
Zarodnie otwierają się szczelinami na 2 płaty - brak mechanizmów otwierających zarodnie. Zarodniki rozwijają się w gametofity poza zarodnią, w wodzie. Przedrośla zredukowane.
P. klasa: Salviniidae - salwiniowe
Polski gatunek - Salvinia natans - podlega ochronie
Rodzaj Salvinia są to drobne, pływające paprocie, u których trzy okółkowo ustawione liście są heteromorficzne. Dwa niepodzielone, o jajowatej blaszce pływają po powierzchni wody, a trzeci posiada blaszkę silnie wcinaną, znajduje się pod wodą i wygląda jak korzenie, których Salvinia, jako roślina swobodnie pływająca, nie ma. Tkanka przewodząca jest również silnie zredukowana, a szczególnie elementy przewodzące wodę, co jest charakterystyczne dla roślin wodnych.
Zarodnie skupione są w kulistych albo elipsoidalnych sporokarpiach. Tworzą się one u nasady pływającego liścia zanurzonego. Ściana sporokarpium jest dwu warstwowa, między którymi jest komora powietrzna. W jednym sporokarpium znajdują się mikro- albo makrosporangia. Sporokarpia z dojrzałymi zarodniami opadają na dno zbiornika wodnego, gdzie ich ściany gniją, a pojedyncze zarodnie wypływają na powierzchnię.
Makrospora rozwija się na powierzchni wody, jej zawartość dzieli się na dwie komórki, z których górna stanowi gametofit, dolna (większa) zawiera substancję zapasowe. Na gametoficie powstają rodnie, częściowo wystające ponad powierzchnię wody.
Mikrospora kiełkuje już wewnątrz zarodni. Dzieli się ona na trzy komórki, jedna tworzy przedrośle męskie, dwie dalsze komórki plemnikotwórcze i komórki płonne. Powstają z nich dwie plemnie z czterema plemnikami każda, plemniki są wielowiciowe.
1