Zdzisław Kępiński, Wielka Improwizacja,
[w:] tenże, Mickiewicz hermetyczny,
Warszawa 1980.
WPROWADZENIE s. 5-18.
„hermetyczny” - historycznie konkretny nurt myśli filozoficznej, zwanej hermetyczną od imie-nia jej starożytnego inicjatora czy też pierwszego kodyfikatora - Hermesa Trismegistosa; spe-cyficzny język tego nurtu, który operował na szeroką skalę metaforą i obrazowaniem, świado-me zastępowanie w swych naukach kryteriów racjonalistycznych środkami poetyzującymi ja-ko pełniej ogarniającymi prawdę poznania, zwłaszcza symbolika alchemiczna.
Mickiewicz - w wykładach paryskich tendencje sugerowane lub dyktowane przez Towiańskie-go + zapał i patos wrażenie spontaniczności i szczerości.
Słowacki Kordian: „pod stopami niebo i nad głową niebo” - inskrypcja ze świątyni w Memphis: „Niebo na górze - niebo na dole,/ Gwiazdy na górze - gwiazdy na dole”, przypisywana gre-ckiemu alchemikowi Osthanesowi, żyjącemu w Egipcie w IV w. n.e. - człowiek w centrum wszechświata, jak sam Bóg.
w średniowieczu hermetyka - kompromis z chrześcijaństwem.
Odrodzenie: Marsilio Ficino (neoplatonik) i Pico della Mirandola; demonologia - nauka o me-chanizmach działania demonów i oddziaływania przez demony, „magia naturalna” wpływ na Szekspira (Burza) i Christophera Marlowe'a (Dr Faustus); Odrodzenie + hermetyka teo-rie panwitalizmu i panpsychizmu; XVI w. z nauk Hermesa Trimsmegistosa: Leonardo da Vinci i Pietro Pomponezzi, serce warunkuje zdolność odczuwania, zwłaszcza miłości (siła uniwer-salna, kosmiczna): Francesco Patrizzi i Giambattista della Porta; Odrodzenie na północy - teoria alchemiczna według Paracelsusa (sól-woda-pierwiastek żeński, siarka-ogień-pierwias-tek męski oraz rtęć-hermafrodyta).
Mickiewicz: wiedza o hermetyce do wzmocnienia fundamentów teozoficznej sekty Towiań-skiego (z wykształcenia nieuk, z przyrodzenia dureń).
Rozdział V. MICKIEWICZ HERMETYCZNY. s. 199-240.
jaskrawa, a niedoceniana, „różnica między sposobem prezentowania akcji bohatera podejmo-wanych wobec gwiazd, o czym mówi w trybie oznajmującym, konstatującym fakty, a prezen-tacją akcji wobec własnego narodu, o których mówi jedynie jako o zamierzonych, pragnie je podjąć, a nie czuje w sobie dostatecznej po temu mocy”, „Konrad odnosi sukcesy właśnie na całym odcinku swojej fizyki, którą my uważamy za absurdalną, a ponosi klęskę na odcinku swej socjologicznej inicjatywy, gdzie wiodło się mniejszym od niego”.
pierwsza partia Improwizacji: rzeczowniki „znaczące”, odnoszące się do kosmosu fizykalnego (oznaczające obroty ciał niebieskich, zjawiska kinetyczne, termiczne i świetlne); Konrad, mó-wiąc o mocy swoich słów i myśli, ma na myśli zdolności kreowania zjawisk świata fizykalne-go; chce „przeniknąć mechanikę sił rządzących światem ludzkim, aby uzyskać realną władzę nad duszami i na tej drodze stworzyć naród szczęśliwy”.
„Droga myślowa Konrada jest klasycznym przykładem sprawdzania hipotezy przez uży-cie hipotetycznego modelu”; cała Improwizacja to wielkie sprawdzanie Boga przez czło-wieka, odbywa się na gruncie pewnego universum i na podstawach określonych przez Konra-dową tego modelu interpretację.
obraz bohatera wyniesionego (wyolbrzymionego) do wymiarów kosmicznych (akty typu kos-mogonicznego, typu stwarzania czy przekształcania świata), Konrad opisuje czynności (w czasie teraźniejszym) + realia + instrumenty zwyczaje i styl języka osób wykonujących za-biegi rytualne, liturgiczne lub inne magiczne praktyki; bohater sam o sobie: „Ja mistrz”.
Konrad, stojąc na ziemi, sięga ramionami gwiazd (* człowiek kosmiczny - nagi mężczyzna w kole lub czworoboku w wielu kulturach: bóg-stwórca kosmosu, archetyp „pierwszego czło-wieka”…); dwie ilustracje, które mogły być znane Mickiewiczowi: miedzioryt z pierwszego to-mu karty tytułowej dzieła Roberta Fludda Utriusque cosmi historia oraz drzeworyt z traktatu Agrippy z XVI w. De oculta philosophia. Te wyobrażenia odpowiadają systemowi myślowemu Jakuba Boehmego, który je przejął z filozofii natury Paracelsusa: „Niebo bowiem to jest czło-wiek, a człowiek to jest niebo, a wszyscy ludzie - jedno niebo i niebo - tylko jeden człowiek” (Liber paragranum). Badacz mistyki Jakuba Boehmego, Ernst Benz: w monologu Konrada i u Boehmego idee odnoszące się do właściwości i mocy Adama kosmicznego, człowiek - pan świata, któremu posłuszne są wszystkie byty we wszechświecie.
intencje Konrada:
zamierza coś uzyskać od Boga i natury i przygotowuje się do przedstawienia swoich spraw ( mag), dopiero wtedy wysuwa swoje żądania; podstawą przekonania Konrada o skutecz-ności obranej drogi do uzdrowienia ojczyzny jest pewien system filozoficzny, według którego wszystkie siły i składniki świata są spokrewnione (założenie teoretyczne magii naturalnej, ma-gia naturalis, naukowej, w odróżnieniu od tej demonicznej, magia innaturalis, według termino-logii Paracelsusa i autorów antycznych oraz nowożytnych); charakter związków stwierdza-nych przez Konrada między nim a:
naturą: typ paracelsusowski: „Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę”; coś, co było częścią Konrada i znajdowało się wewnątrz jego istoty (myśli, uczucia), wcieliło się w słowa, a następnie w fizyczną gwiazdę.
Bogiem: są spokrewnieni w sensie literalnym (częściową wspólnotą pochodzenia); w ra-mach filozofii natury w XVI wieku człowiek produktem wspólnego źródła: sił Boga i natury; Sebastian Franck stawia pytanie o różnicę między Bogiem a naturą (wzajemna zależ-ność); w Improwizacji pytanie o pochodzenie sił twórczych Konrada i Boga.
narodem-ojczyzną: dwustronna integracja (dusza/ciało) i identyfikacja: „Ja i ojczyzna to jedno”.
bohater, mówiący o identyfikowaniu się z naturą, Bogiem i ojczyzną, przyjmuje wymiar, po-zycję na tle kosmosu i postawę gotowości i działania, typowe dla wyobrażeń człowie-ka kosmicznego.
Konrad przystępuje do działania poprzez właściwe naturze, Bogu i ojczyźnie modele aktyw-ności:
położenie rąk na sferze gwiezdnej i uruchomienie jej (system Mikołaja z Kuzy), muzyka sfer gwiezdnych (obszerne studium Keplera - zapis nutowy melodii właściwych poszcze-gólnym planetom); Konrad jako mag łączy pełnię wiedzy o górnym i o dolnym (ojczyzna w niewoli) świecie; natura jest źródłem mocy i Konrada, i Boga.
Adam - kosmiczny, przez kabalistów i alchemików antycznych interpretowany jako człowiek świetlany (anthropos photeinos, Lichtmensch), a przez alchemików nowożytnych jako kamień filo-zoficzny - aktywny sprawca wszelkich przemian zasadniczych materii świata i w związku z tym także jako zbawiciel dający odrodzenie.
Konrad - Con-radius (radius, czyli promień), również człowiek „promienisty”, „współpromień”.
bohater, jako „robotnik natury”, działa na rzecz jej udoskonalenia i wyniesienia na nowy, wyż-szy poziom bytu; później okaże się, że on nie rozumie w pełni zadań prawdziwego maga.
po chwili milczenia, skupienia: zaczyna rozwijać się przed słuchaczem obraz słowny dzia-łania bohatera w skali kosmicznej, przyjmowanego przez nas jako wielki wybuch sił imagi-nacji bohatera; moc Konrada, tak potężna na wysokościach okazuje się nikła na nizinach szuka sojusznika, jego błąd polega na stosowaniu metod jak na wyżynach (zamiast zejść ku nizinie i uzyskać od niej siłę, żąda mocy władania nad nią).
potęgą w uniwersum, skuteczniej działająca nawet niż Bóg, jest Syn Boży, Merkuriusz - nie rządzi, lecz zbawia (skromność, szary kolor, jak Ks. Piotr, anonimowość, nomina mille - tylko, że Konrad tłumaczy to: „bo za milijony kocham i cierpię katusze”); koncepcja władzy Konrada to duumvirat: wspólnota rządu dwóch tyranów. Oczekuje, że otrzyma boską, nieograniczoną władzę nad ludźmi i moc działania na nich i myślenia za nich; jego zamiary mają ten lud usz-częśliwić, jeśli ludzie nie będą szczęśliwi, „Niechaj cierpią i przepadną”.
próba wymuszenia żądań na Bogu, który milczy; błąd wynika z subiektywnej intencji rato-wania narodu i gotowości do najdalej idącego poświęcenia; bohater wyzywa Boga do wal-ki na uczucia (gigantomachia, nie prometeizm); groźba sojuszu z szatanem w walce prze-ciw Bogu na wypadek odmowy - Paracelsusowski motyw moralnych racji ewentualnego przywołania pomocy diabelskiej.
milczenie Boga Konrad wzmacnia nacisk wymuszający, odwołanie do miłosierdzia Bo-żego (nadal egotyzm).
„Konrad, sam błędnie wyznaczający sobie rolę tyrana dla wprowadzenia wolności, widzi w Bogu również podobnego tyrana wolnościowego”.
katastrofa fałszywego modelu mechaniki tyranii, ale ocechowanym etykietami wolności, upa-dek Konrada - strącenie bohatera dla ocknięcia go, dla obudzenia, by przejrzał fałszywość dawnego swego modelu świata, oznacza zwrot ku nowemu odrodzeniu, ku prawdzie nauki, ku reinkarnacji.
Ks. Piotr. - model prawidłowy.
3