O poczuciu własnej wartości

Człowiek może być ludzki,

ze wszystkimi ludzkimi słabościami,

i nadal być wspaniały.

- Stephen L. Richards

Człowiek jako istota wolna i rozumna ma ten dar, że może dokonywać wyborów, decydować o świecie i o sobie samym, kształtować rzeczywistość i siebie według swoich planów i zamierzeń. Jesteśmy wolni i dlatego życie każdego z nas układa się trochę inaczej. Jedni wykorzystując swoje niewielkie możliwo­ści osiągają bardzo wiele i są szczęśli­wi, inni często tacy, którzy mają ogromny potencjał wie­dzy i umiejętności, przez całe życie boją podjąć jakiekolwiek wyzwanie życiowe. Często zapominamy, jak duże znaczenie w naszym życiu odgrywają nasze właściwo­ści, niezwiązane z akademicką wiedzą czy wy­glądem zewnętrznym. Jedną z takich cech jest poczucie własnej wartości. James Dobson mówi o po­wszechnej dzisiaj „epidemii poczucia gorszości”, nie tylko wśród dzieci, ale też wśród star­szych. Jest to spowodowane - jego zdaniem - złym, niesprawiedliwym systemem oceniania ludzkiej wartości. Wartość człowieka nie powinna w ogóle być poddawana ocenie. Człowiek sam w sobie, poprzez to że jest człowiekiem, istotą ludzką, rozumną ma niezaprzeczalną Wartość. Inne myślenie, skierowane na ocenianie i klasyfikowanie ludzi, powoduje, że wpajamy innym i nam zostaje wpojone poczucie gorszości lub niskie poczucie własnej wartości. Dokonuje się to zawsze w porównaniu do kogoś (Ja-Ty) lub do siebie samego, do swojego ja idealnego (Ja-Ja).

Poczucie własnej wartości to stan psychiczny powstały na skutek elementarnej, uogólnionej oceny dokonanej na własny temat. Samoocena to uogólniona postawa w stosunku do samego siebie, która wpływa na nastrój oraz wywiera silny wpływ na pewien zakres zachowań osobistych i społecznych. Podstawą samooceny jest samowiedza, czyli zespół sądów i opinii, które jednostka odnosi do własnej osoby. Te sądy i opinie dotyczą właściwości fizycznych, psychicznych i społecznych. Jest to luźno zorganizowany zbiór przekonań na temat własnego ja, własnych zdolności, możliwości, aspiracji, inteligencji czy wyglądu. Informacje dotyczące samego siebie zajmują szczególne miejsce w całym systemie poznawczym podmiotu. Są przetwarzane głębiej i pamiętane lepiej, niż te które nie odnoszą się do ja. (Badania Rogera, Kipera i Kirkera, 1977). Informacje te powstają na skutek oceny dokonywanej przez siebie samego i przez innych. Człowiek nie troszczy się zwykle o to jak oceniają go wszyscy ludzie, z którymi się kontaktuje. Ważne jest jednak dla niego to, jak oceniają go ludzie, z którymi się w szczególny sposób liczy - na przykład rodzice czy przyjaciele. Osoby takie określa się mianem „znaczących innych”. Higgins proponuje rozróżnienie dwóch perspektyw, z jakich oceniany jest fenomen Ja: perspektywy własnej i perspektywy znaczących innych. Higgins proponuje jeszcze jedno rozróżnienie dotyczące dziedzin Ja podlegających ocenie. A są to:

Ja realne - zbiór atrybutów (umiejętności, cech, aspiracji, wiedzy, marzeń itp.) o których jednostka sadzi, ze jest nimi obdarzona, lub sadzi, ze ktoś inny uważa je za ja charakteryzujące.

Ja idealne - zbiór atrybutów, które jednostka chciałaby mieć lub sadzi, ze ktoś inny chciałby żeby je miała.

Ja powinnościowe - zbiór atrybutów, które powinny charakteryzować jednostkę) ona tak uważa bądź, jej zdaniem ktoś inny tak sadzi).

Zestawienie każdej z dwóch perspektyw z każdym z trzech obszarów daje sześć różnych kategorii (na przykład Ja realne w oczach innych, Ja powinnościowe w oczach moich). Stopień samoakceptacji często określany jest na podstawie rozbieżności pomiędzy ja realnym własnym a ja idealnym własnym. Wszystkie te kombinacje i rozbieżności pomiędzy stanami idealnymi a realnymi i powinnościowymi wpływają na poczucie własnej wartości i nich bezpośrednio wynikają. Samoocena ta może mieć różne stopnie generalizacji: od ocen dotyczących poszczególnych aspektów własnej osoby - a wiec na przykład inteligencji, wyglądu fizycznego, poczucia humoru, umiejętności interpersonalnych - do tak zwanej samooceny ogólnej, czy też globalnej polegającej na całościowej ocenie samego siebie. Nie podlega dyskusji fakt, że pozytywna ocena samego siebie jest dla człowieka czym bardzo istotnym. Każdy z nas lubi o sobie myśleć jako o kimś kompetentnym, atrakcyjnym fizycznie, czy tez ogólnie „dobrym i pozytywnym”. Dlatego też ludzie niemal zawsze starają się znaleźć coś dobrego w obrazie własnej osoby. Ponosząc porażkę w jakiejś sferze swojego funkcjonowania starają się znaleźć taki obszar w którym spełniają wyznaczone standardy, wykazują silną motywacją do uzyskania poczucia, że są moralnie dobrzy czy sprawnościowo kompetentni w innej. Claude Steele nazywa ten proces autoafirmacją i zwraca uwagę na jej bardzo ważną przystosowawczą rolę. Naturalnie bronimy przed obniżeniem poczucia własnej wartości, chociażby w procesie atrybucji, gdzie porażki częściej przypisujemy czynnikom zewnętrznym, zaś sukcesy - sobie samym. Szereg innych badań i teorii potwierdza fakt, że pozytywna samoocena jest dla człowieka czym bardzo ważnym (np. mechanizm pławienia się w czyimś blasku opisany przez Cialdiniego). Odpowiedź na pytanie dlaczego jest tak ważna przynosi teoria opanowania trwogi Salomona, Grynberga i Pyszczynskiego (1991). Według niej świadomość własnej śmiertelności stanowi dla człowieka źródło leku i zagrożenia. Człowiek może jednak zachować przekonanie o własnej nieśmiertelności poprzez religię i jej dogmaty o wieczności duszy i pewności życia po życiu. Natomiast nieśmiertelność symboliczną daje człowiekowi uczestnictwo w szeroko rozumianej kulturze, która przekracza życie poszczególnych jednostek. Wysoka samoocena pozwala czuć się człowiekowi pełnowartościowym, ważnym elementem tej kultury. Według innej teorii, Baumeistera i Dianie Tice to nie groźba własnej śmiertelności, ale obawa przed wykluczeniem ze społeczeństwa może być głównym źródłem leku i przyczyną budowania pozytywnej samooceny. Według nich u osób dorosłych wysoka ogólna samoocena wiąże się przede wszystkim z poczuciem, że jest się osobą kompetentną, moralnie nienaganną i lubianą przez innych. Autorzy obu koncepcji choć przedstawiają odmienne spojrzenie na źródła lęku to są zgodni co do faktu, że antidotum na lęk stanowi wysoka samoocena i ludzie są silnie zmotywowani by ja podtrzymywać

Poczucie własnej wartości opiera się na trzech podstawowych czynnikach: bezwarunkowej wartości osoby ludzkiej, miłości i wzrastaniu. Wszystkie te trzy czynniki są kluczowe dla budowania poczucia własnej wartości, jednak istotna jest także ich kolejność. Podstawa zdrowego wysokiego poczucia własnej wartości jest uznanie faktu o bezwarunkowej wartości osoby ludzkiej, następnie na miłości a potem na wzrastaniu. Bezwarunkowa wartość osoby ludzkiej oznacza, że każdy człowiek jest ważny i cenny jako osoba, ponieważ jego zasadnicze rdzenne ja jest unikalne i bezcenne, jest bezgraniczną, wieczną, niezmienną wartością i dobrem. Bezwarunkowa wartość oznacza jednocześnie że każdy jest tak samo cenny jak każda inna osoba. Bezwarunkowa wartość ludzka została opisana przez Claudię A. Howard w pięciu aksjomatach:

1. Wszyscy maja nieskończoną, wewnętrzną, wieczna i bezwarunkowa wartość jako osoby.

2. Wszyscy maj równą wartość jako ludzie.

3. Wartości zewnętrzne ani nie zwiększają ani nie zmniejszają wartości ludzkiej, gdyż jest ona niezmienna.

4. Wartość ludzka jest trwała i nigdy nie jest zagrożona (nawet gdy jesteśmy odrzucani, wykluczeni).

5. Na wartość nie trzeba zasłużyć ani jej udowadniać. Ona jest - wystarczy ja dostrzegać, akceptować i doceniać.

Poczucie własnej wartości jest niezmiernie ważnym elementem życia każdego człowieka. Jest jak ster który wyznacza dalsze nasze działanie na podstawie analizy możliwych sukcesów czy ewentualnych porażek. Warto pielęgnować wysokie dobre pozytywne poczucie własnej wartości i zawsze mieć w pamięci słowa Dalajlamy: „Zasadniczo wszyscy jesteśmy takimi samymi istotami, które szukają szczęścia i starają się uniknąć cierpienia. Każdy jest mi równy”. Być może wtedy świat byłby piękniejszy.

Bibliografia:

Dobson, J. (1993). Jak budować poczucie własnej wartości w swoim dziecku. Lublin: Pojednanie.

Schiraldi, R.G. (2007). Jak zwiększyć poczucie własnej wartości. Trening, Gliwice: Helion.

Strelau, J. (2006). Psychologia. Podręcznik akademicki Tom 2, Gdańsk: GWP.

1

---