ROZWÓJ PROCESÓW POZNAWCZYCH U DZIECI

Zdaniem H.Jankowskiej ”Proces poznania to inaczej odbiór informacji (za pomocą narządów zmysłów), przetwarzanie ich (w ośrodkowym układzie nerwowym) i wykorzystanie w działaniu”. Proces poznania opiera się na: spostrzeżeniach, wrażeniach, uwadze, wyobrażeniach,
pamięci, mowie, myśleniu.

1. S P O S T R Z E Ż E N I A
Noworodek jest istotą obdarzoną wrażliwością sensomotoryczną, lecz nie percypującą jeszcze
tego co ją otacza. Dziecko stopniowo przeobraża się w istotę dobrze rozpoznającą krąg najbliższych przedmiotów. Pierwsze informacje docierają do dziecka w toku jego aktywności.
Spostrzegane przedmioty dziecko stara się uchwycić w ręce, bierze do ust, obmacuje. Poznanie dokonuje się dzięki działaniu na konkretach.

Spostrzeganie małego dziecka cechuje synkretyzm. Synkretyzm polega na niedokładnym różnicowaniu bodźców. Niemowlę nie odróżnia przedmiotów występujących razem czy osobno. Tendencja do synkretycznego, a więc globalnego spostrzegania utrzymuje się bardzo długo, słabnie dopiero w okresie późnego dzieciństwa.

W okresie poniemowlęcym ogromny wpływ na rozwój spostrzeżeń wywiera stale wzrastająca jego sprawność ruchowa. Dziecko dąży do coraz bardziej złożonych zadań, a w swoich spostrzeżeniach wyodrębnia te cechy przedmiotów, które są ważne ze względu na określony cel wykonywanej czynności. W tym czasie rozwija się mowa. Mowa służy małemu dziecku nie tylko jako narzędzie porozumiewania się z otoczeniem. Opanowanie podstawowego słownictwa zmienia cały świat wewnętrzny dziecka. Mowa włącza się w jego działalność motoryczną i umysłową, zmienia sposób percepcji rzeczywistości.

W wieku przedszkolnym wzrasta wrażliwość poszczególnych analizatorów na rozmaite podniety zewnętrzne. Szczególną rolę w nabywaniu przez dziecko doświadczeń spełnia zmysł wzroku i słuchu. Dziecko powoli wyodrębnia cechy poznawanych przedmiotów, zestawia je ze sobą, porównuje. Przechodzi od spostrzeżeń wplecionych w bezpośrednie działanie, do świadomego obserwowania otaczającego świata. Dziecko coraz częściej antycypuje percepcyjnie jakieś składniki swej czynności np. ogląda zestaw klocków, zanim zacznie budować. Przygląda się też wytworowi pracy po jego zakończeniu. A zatem spostrzeżenie zostaje wyodrębnione z działania podmiotowego. Rozwojowi dziecięcych spostrzeżeń i umiejętności obserwowania sprzyjają zabawy.

Młodszy wiek szkolny to okres kiedy szkoła zaczyna kierować spostrzeganiem dziecka. W tym okresie rozwija się nie tylko spostrzeganie, ale i spostrzegawczość. Spostrzegawczość sprzyja zdobywaniu trwałych i obszernych wiadomości , sprzyja przyswajaniu nauki szkolnej i w wielu przypadkach ułatwia dziecku, a potem i człowiekowi życie. Rozwój spostrzeżeń ma poważne znaczenie dla psychofizycznego rozwoju. Dziecko, którego świat spostrzeżeń jest bogaty i różnorodny, sprawniej myśli, lepiej mówi i bardziej celowo działa.

2. U W A G A
Sposób percepcji świata przez dziecko wiąże się z charakterystycznymi cechami jego uwagi. Małe dziecko nie posiada jeszcze zdolności do koncentrowania uwagi przez dłuższy czas. Jego uwaga nie jest przerzutna ani podzielna. Nawet w wieku przedszkolnym dziecko zmienia często obiekt swego zainteresowania. Mimowolna uwaga dzieci skoncentrowana jest przede wszystkim na nowych, silnych bodźcach. Ten rodzaj uwagi dominuje przez cały okres wczesnego dzieciństwa, także w wieku przedszkolnym. Uwaga dzieci rozwija się i kształtuje pod wpływem nauki szkolnej stając się coraz bardziej zdolną do koncentracji, trwałości i przerzutności. Zwiększa się pojemność uwagi.

Dla dzieci w młodszym wieku szkolnym charakterystyczna jest uwaga skierowana na przedmioty i zjawiska zewnętrznego otoczenia. W końcu tego okresu zaczyna się rozwijać uwaga w stosunku do własnych czynności psychicznych.
Począwszy od momentu wstąpienia dziecka do szkoły, zmiany jakościowe w rozwoju uwagi są bardziej znamienne. Działalność zabawowa dominująca we wcześniejszym okresie nie wymagała koncentracji uwagi. W czasie zajęć szkolnych dziecko poddawane jest intensywnemu treningowi w zakresie uważania, efektem czego jest kształtowanie się uwagi dowolnej. Uwaga jest stałym elementem wszystkich procesów poznawczych. Jest nieodzowna w nauce szkolnej i w pracy.

3. W Y O B R A Ź N I A
Wyobraźnia małego dziecka jest ściśle związana z jego spostrzeżeniami. W zabawach tematycznych dziecko najpierw odtwarza w nich to, co naprawdę widziało, dopiero później zdolne jest stworzyć ze znanych sobie elementów nowe, mniej lub bardziej pomysłowe całości.

W wieku przedszkolnym cechy wyobraźni są na pozór sprzeczne. Z jednej strony mówi się o bujnej wyobraźni dziecka, bo potrafi ono zmyślać różne fakty i zdarzenia, które nie zachodziły w rzeczywistości. Z drugiej strony dziecko w tym okresie lubi naśladować inne osoby. Sprzeczność cech wyobraźni związana jest z kierunkami jej rozwoju. Pierwszy kierunek polega na przekształcaniu się wraz z wiekiem wyobraźni mimowolnej (odtwórczej)w wyobraźnię dowolną (kierowaną i twórczą). Drugi kierunek rozwoju wyobraźni polega na coraz większym usamodzielnieniu się tej funkcji tzn. na stopniowym wyodrębnianiu się jej od czynności percepcyjnych.

Na wielką rolę wyobraźni w procesach psychicznych zwracał uwagę S. Szuman: ”W przeciwieństwie do psychiki zwierząt, psychika człowieka pracuje na tle szczególnie u niego rozwiniętej i od świata spostrzeżeń autonomicznie uniezależnionej wyobraźni. Człowiek jest istotą wyobrażającą sobie nie tylko to, co aktualnie spostrzega, lecz istotą mogącą sobie przedstawić w wyobraźni każdą rzecz, o której pomyśli”.

4. P A M I Ę Ć
Pamięć w pierwszych latach życia dziecka, podobnie jak uwaga, ma charakter mimowolny. Dziecko zapamiętuje stosunkowo szybko i trwale to, co samo niejako zwróci na siebie jego uwagę i zostaje utrwalone w umyśle bez aktywnego udziału woli.

W okresie przedszkolnym rozwijają się dwa rodzaje pamięci: pamięć świeża (bezpośrednia) i pamięć trwała. Wskaźnikiem pamięci świeżej jest natychmiastowe odtwarzanie materiału. Poziom pamięci trwałej określa się za pomocą czasu, jaki upływa między spostrzeżeniem, a rozpoznaniem danego przedmiotu. Czynności i zdarzenia zabarwione emocjonalnie zostają zapamiętane bardziej trwale.

Młodszy wiek szkolny jest okresem przełomowym dla rozwoju pamięci dziecka. Stopniowo najważniejszą formą aktywności dziecka staje się nauka szkolna, uczenie się i przyswajanie sobie wiadomości. Zmienia się nastawienie do wykonywanych czynności. Ważną rolę w zapamiętywaniu i uczeniu się pełni motywacja. W szkole rozwija się stopniowo pamięć dowolna.

Charakterystyczną cechą pamięci dzieci jest zjawisko reminescencji. Polega to na tym, iż po pewnym czasie materiał jest dokładniej odtworzony niż przy pierwszej jego reprodukcji.

Dorastające dzieci zaczynają się posługiwać pamięcią logiczną. Nie świadczy to jednak o zaniku pamięci mechanicznej. Treści pozbawione związków logicznych trzeba zapamiętać mechanicznie.

Pamięć stanowi jedną z podstawowych właściwości psychicznych, bez której trudno byłoby wyobrazić sobie życie jednostki.

5. M Y Ś L E N I E
Myślenie małego dziecka jest ściśle związane z działaniem. Podkreślali to pedagogowie tacy jak: J.A.Komeński, J.Russo, J.Dewey. Szczególną ważność czynnościom i operacjom nad rzeczami dla rozwoju myślenia przypisywał J.Piaget.
Dla dzieci w wieku przedszkolnym najbardziej typową formą myślenia jest myślenie konkretno-wyobrażeniowe. Praca umysłowa dziecka oparta jest nie tylko na bezpośrednich spostrzeżeniach, lecz także na wyobrażeniach. Dziecko w tym wieku nie ma jeszcze w pełni opanowanych operacji umysłowych, takich jak abstrachowanie i uogólnianie i dlatego trudno mu operować pojęciami. W wieku przedszkolnym dominującą czynnością dziecka jest zabawa i codzienne zajęcia. Myślenie przejawia się w rozwiązywaniu różnych problemów praktycznych.

Dzięki mowie i jej funkcji regulacyjnej stopniowo rozwija się wewnętrzny plan działania. Lata przedszkolne nazywane są często wiekiem pytań. Pytania są cennym czynnikiem rozwoju dziecięcego myślenia i zdobywania wiedzy o świecie. Odpowiedzi, które dziecko uzyskuje mają duży wpływ na dalszy rozwój jego myślenia.

W młodszym wieku szkolnym wzrasta zdolność do podejmowania i wykonywania działań planowych. W rozwoju myślenia zaznacza się:

• wzrost obiektywności ujmowania zjawisk (zanik dziecięcego egocentryzmu),

• powstanie operacji tj. zinterioryzowanych działań np. dodawanie logiczne,

• uświadomienie czynności myślowych i ich uspołecznienie warunkujące zdolność do dyskusji i uzasadniania zdania, a więc do myślenia dyskursywnego i do wymiany intelektualnej.

Dziecko stopniowo przechodzi na wyższy poziom myślenia. Zgodnie z koncepcją J.Piageta, w młodszym wieku szkolnym dziecko znajduje się w okresie II- kształtowania się i organizowania operacji konkretnych. Przez operacje rozumie Piaget ”wewnętrzną czynność umysłową, czyli działanie zinterioryzowane, uniezależnione od oglądowych przedmiotów”. Cechą główną operacji jest możliwość ujmowania rzeczywistości z różnych punktów widzenia, dochodzenia za pomocą różnych sposobów do tych samych rezultatów, powracania w razie potrzeby do wyjściowego punktu widzenia. Dziecko znajdujące się na poziomie operacji konkretnych zaczyna rozszerzać swoją myśl poglądową, starając się ogarnąć nie tylko to co rzeczywiste, ale i to co jest potencjalnie możliwe.

W wieku około 11-12 lat następuje przejście od myślenia konkretnego, do myślenia formalnego. Myślenie formalne oznacza-jak pisze Piaget że ”logiczne operacje zaczynają być transportowane z płaszczyzny konkretnej manipulacji na płaszczyznę samych idei, wyrażonych w jakimkolwiek języku (słownym, symboli matematycznych itp.), ale pozbawionych oparcia w percepcji, doświadczeniu, czy nawet przeświadczeniu”.

6. M O W A
Nauka mowy jest długim i skomplikowanym procesem. M.Przetacznikowa do okresu przedwerbalnego zalicza: krzyk, głużenie i gaworzenie. Krzyk dziecka początkowo jest niezróżnicowany, dorośli nie wiedzą z jakiego powodu dziecko płacze.

Około 2-3 mies. życia poza dźwiękami związanymi z przyjemnym lub przykrym stanem organizmu pojawiają się dźwięki, które są przez dziecko powtarzane, a wynikają z samej przyjemności ich wydawania. Tak powstaje głużenie, które jest emitowane przez dziecko w okresach dobrego samopoczucia.
Od 3-12 mies. Wzrasta liczba dźwięków, zaczynają one tworzyć pewne kombinacje.Jest to okres gaworzenia. Gaworzenie według E.B.Hurlok jest dla niemowlęcia zabawą własnym głosem. Sprawia dziecku przyjemność dlatego tylko, że słyszy ono własny głos. W sytuacji społecznej dziecko próbuje włączyć się do rozmowy poprzez gaworzenie.

Około 10-12 mies. dziecko wchodzi w etap przejściowy między gaworzeniem, a pierwszym stadium mowy właściwej, nazywany często ”stadium wyrazu”. Zaczyna rozwijać się słuch fonematyczny- jest to specjalna wrażliwość na dźwięki mowy ludzkiej. Rozwój tego słuchu ułatwia dziecku naśladownie mowy. Okres między 12-18 mies. życia to gotowość do mówienia. Dziecko łatwo uczy się mowy, wymawia pierwsze słowa, rozumie polecenia.

W okresie poniemowlęcym stopniowo rozwija się funkcja symboliczna mowy. Słowa zaczynają symbolizować rzeczywiste przedmioty i zjawiska. Szybko wzrasta zasób słownictwa i kształtują się wypowiedzi o coraz bardziej poprawnej budowie gramatycznej.

Od 3-6 roku życia następuje gramatyzacja mowy. Język staje się coraz doskonalszym środkiem przekazu informacji, chociaż konkretna sytuacja nadaljeszcze ułatwia zrozumienie dziecku słów. Wzrost zasobu słownikowego i przyswajanie sobie przez dziecko form grama

tycznych umożliwia łączenie wyrazów w zdania. Jest to początek mowy wiązanej. Wypowiedzi nadal związane są z czynnościami-dziecko mówi wtedy, gdy coś działa lub zamierza przystąpić do działania.

W wieku przedszkolnym mowa doskonali się pod względem gramatycznym, składniowymi fonetycznym. Dziecko bogaci swój słownik bierny i czynny. Pod koniec wieku przedszkolnego mowa staje się mową niezależną od konkretnej sytuacji.
W młodszym wieku szkolnym dziecko ma opanowaną mowę ojczystą. Mowa doskonali się jako narzędzie społecznej komunikacji. Stopniowo rozszerza się jej funkcja symboliczna i coraz ściślejszy jest jej związek z myśleniem. Umożliwia to dziecku coraz bardziej adekwatną percepcję rzeczywistości i coraz sensowniejsze w niej działanie. Drugi kierunek rozwoju mowy-to zachodzący stopniowo proces uwewnętrzniania się.


Literatura:
H.Spionek: Rozwój i wychowanie małego dziecka.
M.Przetacznik-Gierowska, G.Makiełło-Jarża: Psychologia rozwojowa
E.B.Hurlok: Rozwój dziecka.
M.Tyszkowa: Aktywność i działalność
L.Wołoszynowa: Młodszy wiek szkolny

Opracowanie: mgr Anna Wcisło

---