Streszczenie „Kwestionariusze w socjologii” Leszek A. Gruszczyński
1. Miejsce i rola kwestionariuszy w socjologii.
Pisemny spis dyspozycji socjologowie nazywają kwestoinariuszem badawczym, a jego używanie jest podstawowym kryterium zaliczenia danej techniki do grupy technik standaryzowanych bądź do grupy technik niestendaryzowanych.Do technik standaryzowanych zaliczamy techniki obserwacji kontrolowanej, techniki wywiadu kwestionariuszowego i techniki ankietowe. Zachodzące między nimi róznice są bardzo istotne. Podstawą jest występowanie procesu wzajemnego komunikowania się pomiędzy badaczem i badanym. Druga róznica ujawnia się przy analizie pisemnego narzędzia wykorzystywanego przez badacza. Otóż w przypadku obserwacji narzędzie to jest raczej spisem dyspozycji przygotowanych przez badacza na własne potrzeby lub dla swego przedstawiciela. Narzędzie zawiera kategorie zachowań, wypowiedzi, na które podczas obserwacji należy zwrócic szczególną uwagę, o których nie należy zapominać i które trzeba w okreslony sposób zapisać.
Inaczej natomiast wyglada narzędzie wykorzystywane do prwadzenia badań techniką wywaidu lub techniką ankiety. Dyspozycje badacza przyjmuja w nim charakter przekazów do badanego, sformułowanych w postaci pytań, zawierających żądanie udzielenia poszukiwanej informacji. Obok nich rezerwowane jest miejsce na zapis przekazów idących od badanego do badacza, a więc odpowiedzi na postawione pytania. Taka konstrukcja pisemnego narzędzia badawczego nosi właśnie nazwę kwestionariusza.
Charakterystyka badań surveyowych:
-między dwiema stronami procesu badawczego zostaje nawiązany kontakt o stsunkowo krótkim czasie trwania.
-w czasie tego kontaktu wykorzystuje się kwestionariusz zapewniający daleko idącą stanadryzację (a więc i porównywalność) pozyskiwanych od respondenta informacji.
-przekazywane przez respondenta inforamcje o jego postawach, opiniach, zachowaniach utozsamione są z jego rzeczywistymi postawami, opiniami, zachowaniami.
-badane osoby oraz pozyskiwane od nuch informacje traktuje się statystycznie, bez rozpatrywania ich położeniowego kontekstu.
Stosowanie do realizacji masowych badań surveyowych obu technik: ankiety i wywiadu spowodowane jest niewatpliwie zachodzącymi między nimi podobieństwami. Najistoniejsze sposród nich można ująć w następujące płaszczyzny: wykorzystanie źródła, narzędzie badawcze, standaryzacja, sposób traktowania badanych osób.
Obok tach istonych podobieństw, obie techniki róznią się w sposób zasadniczy pod pięcioma przynajmiej wzgledami: sposobu komunikowania się, mozliwości oddziaływania na respondenta, mozliwości obserwacji respondenta, mozliwości kontrolowania respondenta, dokonywanie zapisu.
2. Kwestionariusz jako narzędzie badawcze.
Każdy kwestionariusz badawczy spełnia przynajmniej 3 podstawowe funkcje. Pierwszą jest „przełożenie” teoretycznej problematyki badawczej na konkretne pytania zadawane respondentom w taki sposób, by uzyskane odpowiedzi dostarczały rzeczywiście tych infomacji, na jakich zalezy badaczowi. Funkcja druga to nakłonienie rspondenta do udzielania odpowiedzi, a zarazem ułatwienie mu sformułowania tej odpowiedzi przez kązdorazowe „wyznaczenie” respondentowi tego obszaru problemowego, w którym - formułując odpowiedź” ma się poruszać. Wreszcie funkcja trzecia to takie przygotowanie materiału, by był on przydatny do ilosciowej i/lub jakościowej analizy.
Cały formularz składa się z 3 przynajmniej części:
wstępnej, spełniającej zadania formalno-ewidencyjne
pytań skierowanych do respondenta, dotyczących zagadnień stanowiących zasadniczy przedmiot badań i tzw. Społeczno-demograficznych danych respondenta.
koncowej
Oprócz tych 3 częsci w kwestionariuszach występują także roznego rodzaju uwagi do respondenta lub prowadzącego wywiad ankietera.
Część formalno-ewidencyjna
Najistoniejszym elementem formalno-ewidencyjnej części kwestionariusza jest wprowadzenie. W takim wprowadzeniu przede wszystkim powinny się znaleźć następujące elementy: cel badań, zapewnienie o poufności zebranego materiału (ewentualnego anonimowego charakteru badania), uzasadnienie wyboru respondanta do badań, ewentualna instrukcja dotyczaca sposobu wypełniania kwestionariusza, apel o poważne potraktowanie pytań i udzielenie szczerych odpowiedzi, ewentualne okreslenie sposobu zwrotu wypełnionego narzędzia, podziękowanie za wzięcie udziału w badaniach.
Ostatnimi elementami formalno-ewidencyjnej części kwestinariusza są miejsca przeznaczone na jego numer, zakodowanie np. nazwa zakładu pracy, miasta czy wojewodztwa, datę i godzinę przeprowadzenia wywaidu oraz nazwisko ankietera prowadzącego wywiad.
Pytania kwestionariuszowe
Rozumiane pytanie kwestionariuszowe jest w istocie rzeczy postawieniem respondentowi pewnego zadania do rozwiązania, stanowiącego dla badacza źródło informacji wykorzystywanych w toku rozwiązywania problemu badawczego.
Koncepcje pytań kwestionariuszowych, różniace się m. In. Zakresem stsowalności. Są to cztery, w dużym stopniu nieprzeciwstawne i niekonkurencyjne, koncepcje pytań: testowa, tradycyjna, informacyjna, wskaźnikowa i rozszerzona informacyjna.
Ze względu na stosunek do problemu badawczego uzyskane od respondentów odpowiedzi mogą być: istotne, nieistotne, trafne, nietrafne.
Rodzaje pytań kwestionariuszowych
Przystępując do konstuowania kwestionariusza wywaidu lub ankiety, badacz ma do wyboru wiele roadzajów pytań rózniących się między sobą celami, treścią i formą. Te nie raz daleko idące zróżnicowania są podtawą dokonywania podziałów pytań.
Podział pytań ze względu na ich cel
Pytania wprowadzające:
Czy w Twoim środowisku koleżeńskim zdarzają się dyskusje na teamty religijne ?
Co, według Ciebie, oznacza słowo Ojczyzna ?
Pytania o opinie:
Jakie organizache, Pana(i) zdaniem, mogą najbardziej przyczynić się do rozwiązywania nabrzmiałych problemów Polski?
Pytania o fakty:
Które z niżej wymienionych przedmiotów są w posiadaniu Pańskiej rodziny?
Czy ma Pani(I) ulubionych aktorów scen teatrów naszego województwa?
Pytania o wiedzę (żadko spotykane).
Pytania o źródło informacji:
Skąd czerpiesz informacje o sprawach politycznych i gospodarczych?
Pytania o motywy (bardzo częste) :
Co zdecydowało o podjęciu przez Pana pracy w tej kopalni?
Dlaczego najczęściej woli Pan pić alkohol samotnie?
Pytania o sugestie:
Jaki charakter powinna mieć organizacja, do której chciałbyś należeć?
Jakie formy działania powinien podjąć Śląski Ruch Ekologiczny, aby jego działania były efektowne?
Pytania sondujące (żadko spotykane w ankietach):
Czy chciałby Pan coś jeszcze dodać?
Pytania uzupełniające (w wywiadach tylko):
Co Pan(i) ma na myśli?
Podział pytań ze względu na ich budowę
Najcześciej wymienianym w literaturze metodologicznej podziałem pytań jest podział na pytania zamknięte i otwarte. Podział ten może być dokonany z punktu widzenia dwóch różnych kryteriów. Pierwszym z nich jest kryterium logiczne, dość rzadko przywoływane przy rozpatrywaniu tego podziału.Sednem podziału logicznego jest to, czy pytaniu towarzyszy ścisle okrełsony zbiór alternatywnych odpowiedzi wskazanych respondentowi wprost lub pośrednio. Pytaniami zamkniętymi logicznie są takie pytania na które odpowiedzi (istotne) mogą być (lecz nie muszą) przedstawione respondetowi w formie listy jedynie możliwych z logicznego punktu widzenia stwierdzeń. (Czy jest Pan właścicielem warszatu rzemieślniczego?).
Pytania otwarte w sensie logicznym : (Co stałoby się z Polską, gdyby wszysyc ludzie przestali wierzyć w Boga?).
Inny charakter ma podział na pytania otwarte i zamknięte wynikający z zastosowania drugiego kryterium. Jest to kryterium techniczne i dotyczy budowy kwestionariusza. Z tego punktu widzenia pytaniem zamkniętym jest takie pytanie, któremu towarzyszy przygotowana przez badacza lista odpowiedzi do wyboru (lista ta zwana kafeterią), z której respondent wskazuje jedną lub kilka. Pytaniem otwartym technicznie jest natomiast pytanie niezawierające listy proponowanych do wyboru odpowiedzi, pozostawiające jej sformułowanie samemu respondentowi.
Pytanie otwarte (technicznie) - są to takie pytania, w których osobie badanej autor kwestionariusza pozostawia całkowitą swobodę w udzielaniu na nie odpowiedzi. Ponieważ respondentowi nie narzuca się w takim pytaniu żadnego schematu, wariantu odpowiedzi, ma on więc pełną swobodę w zbudowaniu odpowiedzi w wybrany przez siebie sposób. Odpowiedzi te respondenci lub ankieterzy wpisują w przewidzianym i zaznacznym przez badacza miejscu. Odpowiadający formułuje swoją wypowiedź własnymi słowami.
Pytania otwarte, które częściej stosowane są w badaniach realizowanych techniką wywaidu niż w technice ankiety, mają wiele zalet.
Istnieje mozliwość, że ankieter zadaje respondentowi pytanie w postaci otwartej, nie sugerującej żadnej z możliwych odpowiedzi, sam zaś w kwestionariuszu wywaidu ma umieszczone pod pytaniem rozne typy odpowiedzi. Rola ankietera polega wówczas na tym, że usłyszaną od respondenta odpowiedź musi zakwalifikować do któregoś z występujących w kwestionariuszu typów odpowiedzi i zaznaczyć ją odpowiednim sposobem. Taki rodzaj zapisu wypowiedzi badanego nazywa się zapisem kategoryzującym. Drugą forma zapisu mamy do czynienia wówczas, gdy badacz chce, aby odpowiedź respondenta została zanotowana w dosłownym brzmieniu. Poleca on wówczas ankieterowi utrwalić kształt i sens wypowiedzi respondenta. Ten rodzaj zapisu nosi nazwę rejestrującego. Zapis trzeciego rodzaju, a mianowicie zapis relacjonujący, wiernie oddający istotę odpowiedzi, jej sens, a nie kształt.
Pytania zamknięte (techniczne, pragmatyczne, gramatyczne) - są to pytania zaopatrzone w listę przygotowanych, z góry przewidzianych odpowiedzi przedstawianych respondentowi do wyboru. Dlatego czasami pytania te nazywane bywają pytaniami z wyborem, pytaniami z wyboru czy pytaniami skategoryzowanymi. Lista takich wariantów możliwych do wyboru odpowiedzi to tzw. Kafeteria. Jeżeli lista odpowiedzi znana jest także respondemtowi, a jest tak w większości ankiet i wielu wywaidach kwestionariuszowych, to mówimy, że są to tzw. pytania prekategoryzowane.
Pytanie zamknięte powinno spełniać warunek: poprawności logicznej, poprawności merytorycznej, poprawności teoretycznej.
Pytania zamknięte mogą przybierać rózną formę i rozpatrywać (dzielić) je można z zastosowaniem róznych kryteriów. Pierwszym podziałem, który przedstawiamy, jest podział wynikający z różnego usytuowania dawanych do wyboru odpowiedzi. Z tego punktu widzenia dzielimy pytania zamknięte - po pierwsze - na takie, których odpowiedzi wbudowane są w treść pytania, np.: Czy po zrealizowaniu reformy służby zdrowia i wprowadzeniu kas chorych możliwości leczenia poprawiły się, czy też nie?
Drugi rodzaj pytań to te, które nie mają tak wbudowanych w treść odpowiedzi (tzw. pytania zamkniete z zewnętrznymi możliwościami odpowiedzi). Ich warianty tworzą listę zamieszczoną bezpośrednio pod pytaniem (lub - względów redakcyjnych - obok pytania).
Inny podział pytań zamkniętych. Koncepcja N.Belnapa, która klasyfikuje je, biorąc pod uwagę 3 kryteria:
-sposób, w jaki pytanie przedstawia zbiór odnoszących się do niego alternatyw
-tak zwane żądanie wyboru, jakie autor zawarł w pytaniu
-zakreślone w treści pytania tzw. żądanie roszczenia zupełności.
Sposób prezentowania alternatyw. Z tego punktu widzenia ogół pytań zamknietych występujących w kwestionariuszach ankiet i wywiadów dzieli się na dwa rodzaje. Pierwszy stanowią te, które rozpoczynają się na ogół od słowa: czy i rostrzygają, czy zainstniało jakieś zdarzenie.Ten typ pytań przyjęło się naywać pytaniami rozstrzygnięcia, a oprócz faktów i zdarzeń mogą one również dotyczyć opinii lub sugestii i postulatów.
Drugim rodzajem pytań wyróznionych przy zastosowaniu tego kryterium są pytania, które najczęściej zaczynają się od słowa: który i nakłaniają respondentów do wyboru jednej (lub kilku) wersji odpowiedzi spośród wielu możliwych. Za K.Ajdukiewiczem nazywamy je pytaniami dopełnienia.
Żądanie wyboru. Zawarte przez badacza w pytaniu tzw. żądanie wyboru wskazuje respondentowi, jakiego wyboru ma dokonać spośród wszystkich logicznie uzasadnionych na to pytanie odpowiedzi; inaczej - ile odpowiedzi należy wymienić. Z tego punktu widzenia możemy wyróznić takie pytania, które żądanie wyboru okreslają za pomocą umieszczonej w pytaniu liczby naturalnej, oraz takie, w których żądanie to wyraża się zwrotem „wszystkie”.
Żądanie roszczenia zupełności. Ządanie to okresla, czy respondent, udzielając odpowiedzi na pytanie, ma powiedzieć (wpisać) „całą prawdę” związaną z tym pytaniem, czyli podać wszystkie prawdziwe odpowiedzi, czy tylko jej część, czyli wymienić kilka spośród wielu odpowiedzi.
Pytania zamknięte można podzielić również z punktu widzenia budowy ich części respondentywnej na nastepujące rodzaje:
-pytania w formie alternatywy
-pytania wieloalternatywne (z wieloczłonową alternatywą) występujące w formie:
a. dyzjunkcji (pytania z kafeterią dyzjunktywną, wykluczającą)
b. koniunkcji (wybór wiekszej liczby wariantów odpowiedzi z przedstawionej mu listy).
c. szeregowania alternatyw (rangowania)
d. skal
Dyferencjał sematyczny - jest to nieco domienna od poprzednich technik skalowania, polegająca na ilościowej ocenie wrażenia wywieranego na respondencie przez przywołane przez badacza przedmioty, zjawiska. Stosuje się ja najczęściej do analizy stereotypów, opinni, postaw. Zastosowanie dyferencjału sematycznego polega na tym, że respondent otrzymuje specjalną listę, na której wymienione są - odnoszące się do tego zjawiska - parami biegunowo dobrane przymiotniki zakreślające pewne continuum.
Pytania-tabele. Są to pytania zamkniete przedstawione respondentowi w postaci tabel o róznej konstrukcji. Istota pytań-tabel polega na tym, że zawierają one właściwie nie jedno, ale kilka czy nawet kilkanaście pytań „zagregowanych” razem, wówczas gdy dotyczą one podobnego problemu i gdy charakteryzują się takim samym sposobem odpowiadania na nie.
Podział pytań ze względu na zakres podejmowanej przez nie problematyki
Pytania globalne. Są to takie pytania, których celem jest uzyskanie od respondetna odpowiedzi dotyczącej złozonych, wieloaspektowych procesów, zjawisk, faktów. Nazywa się je globalnymi dlatego, że domagają się krótkiej odpowiedzi dotyczącej zagadnień, które z natury swej są bardzo złożone, są kompleksami całościowymi składającymi się z wielu składowych elementów.
Pytania szczegółowe. Ten typ pytań dotyczy spraw konkretnych, szczegółowych, „jednowyniarowych”. Zadający je badacz prosi o odniesienie się do jednego zagadnienia, którego ocena wymaga zastosowania jednego lub najwyżej kilku ze sobą zwiazanych kryteriów.
Podział pytań ze względu na sposób nawiązania do podejmowanego problemu badawczego
Pytania bezpośrednie. Za ich pośrednictwem badacz chce się dowiedzieć czegoś o problemie, którego pytanie dotyczy. Stosuje się wtedy, gdy badacz sądzi, że jego respondent chce i może na to pytanie odpowiedzieć.
Pytania pośrednie. Często jednak w kwestionariuszach umieszcza się pytania, których celem nie jest dowiedzenia się czegoś „o problemie, którego pytanie dotyczy, lecz aby na podstawie odpowiedzi na to pytanie móc wnioskować o innych sprawach czy cechach rozmówcy. Stosuje się je wtedy, gdy badacz żywi uzasadnione przypuszczenia, że jego respondent bądź nie chce odpowiedzieć na pytania bezpośrednie, bądź odpowiedzieć na nie nie może. Tego rodzaju pytania nazywamy pośrednimi. Traktuje się je jako wskaźniki tych zjawisk, o których w pytaniu się nie mówi.
Pytania pośredni stosuje się przede wszystkim w kilku sytuacjach:
wykorzystuje się je wtedy, gdy interesujemy się sprawami osobistymi respondenta.
Wówczas, gdy problem, o który pytamy, poddany jest dużej kontroli środowiska respondenta.
gdy badacz zywi uzasadnione przypuszcenie, że pytanie bezpośrednie nie zostanie zrzumiane z powodu posługiwania się przez obie strony procesu komunikacyjnego różnymi znaczeniami tych samych terminów, sformułowań.
gdy będące przedmiotem zainteresowania badacza problemy nie sąw pełni przez respondenta uświadamiane, co może stanowic przeszkodę w udzieleniu przez niego istotnej odpowiedzi.
4 kryteria dzielenia pytań pośrednich A.Boczkowskiego:
1. Kryterium formy pytania. Werbalne i niewerbalne.
2. Kryterium zakresu problematyki.
3. Kryterium rodzaju interpretacji odpowiedzi. Odpowiedź interpretowana bezpośrednio i pośrednio.
Kryterium formalnego ukierunkowania. Przy zastosowaniu tego kryterium można wyróznić pytania, które zwracają się wprost do świadomości badanego bez uruchamiania żadnego dodatkowego mechanizmu psychologicznego (są to tzw. pytania nieprojekcyjne), oraz pytania, których celem jest wydobycie pewnych informacji za pomocą psychicznego mechanizmu projekcji (tzw. pytania projekcyjne).
Rodzaje pytań wyróznianych ze względu na pełnione przez nie w kwesionariuszu funkcje
-pytania dotyczące badanej problemtyki
-pytania dotyczące respondeta (tzw. metryczkowe)
-pytania filtrujące (nazywane czasami odsiewającymi lub selekcyjnymi)
-pytania wykluczające się
-pytania sprawdzające
-pytania podchwytliwe i puste