ZNAKI INTERPUNKCYJNE I ICH FUNKCJE

W języku polskim używamy dziesięciu znaków interpunkcyjnych. Są to: kropka, średnik, przecinek, dwukropek, myślnik (pauza), wielokropek, znak zapytania (pytajnik), znak wykrzyknienia (wykrzyknik), nawias i cudzysłów.

Podstawową funkcją języka jest funkcja komunikatywna, dlatego też za podstawowy cel interpunkcji należy uznać zapewnienie tekstowi pisanemu jednoznaczności i ułatwienie jego poprawnego odbioru. Oznacza to, że w razie wątpliwości związanych z przestankowaniem należy przede wszystkim uwzględnić zasadę zrozumiałości (komunikatywności) i zastosować takie przestankowanie, które zapewni maksymalną przejrzystość tekstu.

Druga funkcja znaków interpunkcyjnych polega na tym, że służą one do wyrażania niektórych właściwości mowy, które w inny sposób w pisanej odmianie języka nie mogłyby zostać zakomunikowane. I tak na przykład przecinek i kropka sygnalizują przerwy w mówieniu, myślnik — m.in. zawieszenie głosu, pytajnik bywa, a wykrzyknik z reguły jest — znakiem emocji.

Stąd wynika funkcja trzecia: znaki przestankowe umożliwiają poprawne zrozumienie i wygłoszenie tekstu, inaczej mówiąc: pozwalają go właściwie interpretować.

 

Znaki interpunkcyjne i ich funkcje
Charakter znaku	Znak interpunkcyjny	Podstawowe funkcje
Znaki oddzielające	kropka	zamykanie wypowiedzeń
		średnik, przecinek	oddzielanie mniejszych całości w obrębie wypowiedzenia
Znaki prozodyczne	wielokropek, myślnik, pytajnik	oznaczanie przerwania, zawieszenia głosu, szczególnej intonacji
Znaki emocji	wykrzyknik, pytajnik, myślnik, wielokropek	oznaczanie stanów uczuciowych mówiącego
Znaki opuszczenia	wielokropek, myślnik	zaznaczanie pominięć w tekście
Znaki wyodrębniające	dwukropek	wprowadzenie wyliczenia, cytatu, uzasadnienia, wyniku, wyjaśnienia
		cudzysłów, nawias, dwa przecinki (otwierający i zamykający), dwa myślniki (otwierający i zamykający)	wydzielanie fragmentów tekstu

Warto również nadmienić, że większa przejrzystość i zrozumiałość tekstu może zostać osiągnięta poprzez takie czynniki graficzne, jak: odpowiedni podział na akapity (obok samej wielkości akapitu istotne jest również wprowadzanie wcięć pierwszej linii akapitu lub — stosowane zamiast wcięcia — poszerzanie odstępów między akapitami, odpowiedni odstęp między liniami tekstu, czyli interlinia itd.), użycie odpowiedniego kroju czcionek połączone z wyodrębnianiem pewnych partii tekstu za pomocą kursywy, pogrubienia, rozstrzelenia liter i innych sposobów.

CHARAKTER POLSKIEJ INTERPUNKCJI

Interpunkcja polska ma przede wszystkim charakter składniowy. Oznacza to, że znaki interpunkcyjne służą głównie do uwydatniania logiczno-składniowej konstrukcji zdań. Oprócz tego uwzględnia się też takie czynniki, jak: wydzielanie członów wtrąconych, luźno związanych z głównym tokiem wypowiedzi, rytmikę mowy, intonację. Interpunkcja umożliwia również wyodrębnienie niektórych wyrazów bądź to ze względu na ich ważność, bądź też z uwagi na to, że chcemy wyrazić swój dystans do pewnych słów i wypowiedzi.

Odstępstwo od konsekwentnego stosowania zasad składniowych jest możliwe tylko wtedy, gdy wprowadzenie znaku przestankowego mogłoby zakłócić konstrukcję rytmiczną:

Zdarza się często, że jeśli czegoś bardzo pragniesz, los zaczyna cię prześladować.

Zrobiła się z niej panna co się zowie.

W pierwszym przykładzie przecinek — zgodnie z zasadą składniową — powinien zostać wstawiony pomiędzy wyrazy że i jeśli, gdyż zdanie jeśli czegoś bardzo pragniesz jest podrzędne w stosunku do zdania że los zaczyna cię prześladować; jednakże ze względów rytmicznych przecinek pomijamy. Względy rytmiczne jeszcze wyraźniej narzucają się w przykładzie drugim, a fragment co się zowie nie jest — jak mogłoby się wydawać — odrębnym zdaniem, lecz utartym połączeniem wyrazowym określającym wyraz panna.

Zasady interpunkcyjne mają charakter obowiązujący (nakazują stosowanie odpowiedniego znaku lub tego zakazują) bądź fakultatywny. Z zamieszczonej wyżej tabeli wynika, że wiele znaków interpunkcyjnych może pełnić różne funkcje, obok reguł określających ściśle użycie określonych znaków piszący mają niemałą swobodę w ich zastosowaniu.

Konsekwentne stosowanie zasad przestankowania logiczno-składniowego jest konieczne, jeśli chcemy osiągnąć jednoznaczność i przejrzystość tekstu. Brak znaków interpunkcyjnych w tekście lub błędne ich rozmieszczenie może wypaczyć, a nawet całkowicie zmienić sens wypowiedzi. Podane niżej przykłady obrazują takie możliwości.

a) Pierwszy z podanych przykładów pokazuje, że sens zdania może zależeć od użycia bądź pominięcia przecinka; zostanie on więc użyty zależnie od tego, czy chcemy poinformować o udziale dwóch czy trzech osób. W obu przykładach została zastosowana reguła oddzielania przecinkami jednorodnych części zdania połączonych bezspójnikowo (zob. 90.I.1); w drugim przykładzie wyrażenie Stryj Józek oznacza jedną osobę, stanowi więc jeden niepodzielny składnik:

Stryj, Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.

Stryj Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.

b) W zdaniach poniższych przecinek musimy postawić koniecznie, jednakże to, w którym miejscu go umieścimy, zależy od tego, jaką treść chcemy przekazać:

Maria wybiegła szybko, zamykając drzwi.

Maria wybiegła, szybko zamykając drzwi.

Mówili wolno, idąc.

Mówili, wolno idąc.

Aby podkreślić ważność zagadnienia, podamy też anegdotyczny przykład depeszy, w której od miejsca znaku interpunkcyjnego zależy los skazańca:

Powiesić nie można, uwolnić.

Powiesić, nie można uwolnić.

W powyższym przykładzie mamy pewną swobodę w przestankowaniu: możemy bowiem zamiast przecinka użyć myślnika.

ZNAKI ODDZIELAJĄCE. UWAGI OGÓLNE

Mamy do dyspozycji trzy znaki o funkcji oddzielającej: kropkę, która jest najsilniejszym z nich, średnik i przecinek. Funkcję taką, oprócz swej podstawowej funkcji, mogą pełnić również wykrzyknik, pytajnik oraz wielokropek. Gdy dochodzi do zastąpienia kropki przez jeden z wymienionych znaków, granica pomiędzy wypowiedzeniami jest sygnalizowana za pomocą dużej litery rozpoczynającej następne wypowiedzenie.

Różnicę w użyciu kropki, średnika i przecinka pokazuje następujący przykład:

Podobnie malarze dążyli do oddania złudnych iluzji; nie dbali o odtworzenie przedmiotu tak, jak on wygląda, gdy się na niego patrzy z bliska, ze wszystkich stron; malowali go tak, jakim się wydawał z daleka, w blasku światła lub w półmroku.

(J. Białostocki)

To rozbudowane wypowiedzenie składa się z trzech względnie samodzielnych i współrzędnych względem siebie całości. Dwie pierwsze zostały oddzielone średnikami, trzecią — końcową — zamyka kropka. W obrębie drugiej i trzeciej części wypowiedzenia autor zastosował dodatkowo przecinki w celu podkreślenia budowy składniowej tych wypowiedzeń.

---