Ochrona gatunkowa

Motywy ochrony gatunkowej:

a) ekonomiczne ochrona strategicznych i zbyt eksploatowanych zasobów:

~ gruba zwierzyna - zapas mięsa na wojny, utrzymanie odpowiedniego pogłowania zwierząt,

~ niektóre rośliny - cenne surowce.

b) zapewnienie odnawialności zasobów przydatnych dla ludzi.

- ochrona cisa od Władysława Jagiełły (XV w.)

- ochrona bobra od czasów Bolesława Chrobrego (XI w.)

c)estetyczne i idealistyczne (naukowej):

~ związane rozwojem nauk przyrodniczych i idei romantycznych (ochrona przyrody dla niej samej)

~ ochrona gatunków ładnie wyglądających bądź wydających ładne dźwięki

~ ochrona ginących gatunków

~ ochrona całej różnorodności biologicznej

Przykład:

- ochrona tura od XV w. do 1627 r.

- ochrona kozicy i świstaka od 1868 r.

A w XX w. :

- rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o ochronie niektórych zabytków przyrody (1919):

~ zwierzęta (10): sieja, bocian czarny, orzeł przedni, pustynnik, pardwa, łoś, bóbr, kozica, świstak, żubr.

~ rośliny (7): cis, modrzew polski, limba, różanecznik żółty, powojnik alpejski, szarotka alpejska, smaglica podolska.

Ochrona gatunkowa w latach 1919 - 2004 (tendencje)

- stopniowe zwiększanie liczby gatunków (17 -> 1700)

- wprowadzenie (1983) - obok ochrony roślin i zwierząt ochrony gatunkowej grzybów

- zróżnicowanie reżimu ochronności - oprócz ochrony ścisłej - ochrona częściowa z możliwością pozyskania,

- wprowadzenie - obok ochrony biernej (konserwatorskiej) - elementów ochrony czynnej,

- rozszerzanie - w pewnych przypadkach - ochrony gatunkowej o ochronę miejsc występowania gaunku.

Ochrona gatunkowa:

Obejmuje okazy oraz siedliska i ostoję gatunków, zapewnia przetrwanie i właściwy stan ochrony dziko występujących w PL lub UE: gatunków rzadkich, gatunków endemicznych, gatunków podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem, gatunków objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych. Zapewnia zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej

Właściwy stan ochrony gatunku - stan w którym:

~ Gatunek jest trwałym składnikiem właściwego dla niego siedliska

~ jego naturalny zasięg nie zmniejsza się teraz, ani w dającej się przewidzieć przyszłości

~ istnieje i prawdopodobnie będzie istniało odpowiednio duże siedlisko dla utrzymania się populacji tego gatunku.

Typy ochrony:

- in situ ochrana gatunku w miejscach ich naturalnego występowania; np. różne formy ochrony obszarowej, ostoje zwierzyny itp.

- ex situ ochrana gatunku poza miejscem ich naturalnego występowania; np. ogrody zoologiczne, botaniczne

Reżymy ochronności:

- ochrona ścisła - w przypadku gatunków - całoroczna ochrona należąca do nich osobników i stadiów ich rozwoju

- ochrona częściowa - ochrona gatunków dopuszczająca możliwość redukcji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części

Ochrona gatunkowa roślin:

! Motywy ochrony roślin:

- endemity (okrzyn jeleni, warzucha polska)

- relikty (brzoza karłowata, różanecznik żółty)

- charakterystyczne dla pewnych typów krajobrazów (szalotka alpejska, mikołajek nadmorski)

- dekoracyjne (widłaki, Miłek wiosenny)

- rzadko spotykane - związana z zanikającymi siedliskami (lobelia jeziorna, pełnik europejski)

- zbierane do celów użytkowych (konwalia majowa, porzeczka czrna)

! endemit - gatunki roślin i zwierząt unikalne dla danego miejsca albo regionu, naturalnie nigdzie indziej nie występujące

! relikt - termin biogeograficzny na określenie współczesnych zwierząt i roślin, które w przeszłości miały szerszy zasięg geograficzny

Podstawy prawne:

- Ust. o ochronie przyrody (2004):

~ Rozp. Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (2004)

Rozp. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną:

- 584 gat. podętych ścisłą ochroną:

~ np. bano zwyczajne, przylaszczka pospolita, większość torfowców.

~ 44 gat, priorytetowe: wełnianka delikatna, obuwik pospolity, warzynek główkowaty.

~ 109 gat. wymagających ochrony czynnej: brzoza niska i ojcowska, miłek wiosenny, arnika górska.

- 58 gat. pod częściową ochroną:

~ płonnik pospolity, barwinek, bluszcz, grążel żółty, grzybienie białe, czosnek niedżwiedzi

- 14 gat. pod częściową ochroną z możliwością pozyskania:

~ rokietnik pospolity, widłoząb miotłowy, porzeczka czarna, kruszyna pospolita, konwalia majowa.

- 10 gat, wymagających stref ochronnych:

~ problin kolczasty, aldrowanda pęcherzykowata, elisma wodna - caly zbiornik wodny.

~ midokwiat krzyżowy - całe torfowisko.

~ zanokcica ciemna, serpentynowa, klinowata - 30 m

~ ciemięzna czarna - 50 m

~ złocień cienisty, kukuczka kapturkowata - 100m

Strefy ochronne:

a) ustala i likwiduje RDOŚ

b) granice oznacza się tablicami „ostoja zwierząt” , „o. roślin” , „o. grzybów” i „nieupoważnionym wstęp zabroniony”

c) zakaz bez zezwolenia RDOŚ:

~ przebywania osób 3-cich (prócz właściciel, zarządcy, nadzorującego lub pracujących na zlecenie W/W)

~ wycinania drzew lub krzewów

~ dokonywania mian stosunków wodnych (chyba że wymaga tego chroniony gatunek)

~ wznoszenia obiektów urządzeń

Przykłady roślin chronionych: cis pospolity, bagno zwyczajne, brzoza karłowata.

! Proponowane sposoby ochrony dziko występujących roślin:

- strefy ochronne, zabezpieczenie ostoi i stanowisk przed zagrożeniami zewnętrznymi

- utrzymanie właściwego siedliska roślin, (dot. stosunków wodnych, świetlnych, stanu gleby, regulacji procesów sukcesji)

- Monitoring, ochrona reprezentacji ex situ

- zasilanie naturalnych populacji, przenoszenie zagrożonych roślin na nowe stanowiska

- edukacja społeczna

Ochrona gat. grzybów:

Motywy zestawienia listy chronionych gatunków grzybów:

- rola grzybów (jako destruentów) w funkcjonowaniu ekosystemów(objęcie niegdyś ochroną częściową wszystkich grzybów wielkoowocnikowych)

- grzyby o atrakcyjnym i nietypowym wyglądzie (szmaciaki, soplówki)

- bardzo rzadkie, zagrożone (modrzewnik lekarski, gwiazdosze)

- ustępujące m.in. w skutek zanieczyszczenia środowiska (porosty)

Podstawy prawne:

- Ust. o ochronie przyrody (2004):

~ Rozp. Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (2004)

Rozp. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną:

- ok. 300 gat. podętych ścisłą ochroną:(ok. 89 grzybów i 211 porostów)

~ np. grzyba: borowik królewski, maślak żółtawy , ozorek dębowy; 1 gat. priorytetowy: modrzewnik lekarski.

~ np. prosta: chrobotek alpejski, brodaczka kępkwa i kędzierzawa, 14 gat. priorytetowy: granicznik płucnik, mąkla rozłożysta.

- 10 gat. pod częściową ochroną:

~ np. grzyba: płyskoporek podkorowy

~ np. prosta: chrobotek reniferowy i leśny, mąkla tarniowa

- 2 gat. pod częściową ochroną z możliwością pozyskania:

~ grzyb: płyskoporek podkorowy

~ porost: płucnica islandzka

- 4 gat. wymagających stref ochronnych:

~ porosty: granicznik płucnik, brodaczka kępkwa, zwyczajna i kędzierzawa

ŁĄCZNIE POD OCHRONĄ OK. 90 GAT. GRZYBÓW I OK. 220 GAT. POROSTÓW.

Przykłady roślin chronionych: ozorek dębowy, modrzewnik lekarski, borowik królewski, brodaczka kępkwa, płucnica islandzka, mąkla tarniowa, szmaciak gałęzisty, chrobotek reniferowy, płyskoporek podkorowy, purchawka olbrzymia.

Proponowane sposoby ochrony dziko występujących grzybów:

- strefy ochronne, zabezpieczenie ostoi i stanowisk przed zagrożeniami zewnętrznymi

- zabezpieczenie sprzyjającego podłoża (drzewa, drewno, skały)

- Monitoring, ochrona reprezentacji ex situ

- zasilanie naturalnych populacji, przenoszenie zagrożonych grzybów na nowe stanowiska

- edukacja społeczna

Ochrona gat. zwierząt:

Motywy zestawienia listy chronionych gatunków grzybów:

- rzadkie:

~ w wynku dawniejszych polowań: niedźwiedź, łoś, bóbr

~ uznawane kiedyś za szkodliwe: wilki, ptaki drapieżne

~ na granicy zasięgu: bielik, modliszka

~ związane z rzadkimi siedliskami: żółw błotny

~występujące tylko w określonym krajobrazie: świstak, kozica

- bezpośrednio zagrożone, ginące: wąż Eskulapa, suseł moręgowany

- pożyteczne nawet jeśli są pospolite: trzmiele, sikorki, biegacze

- dekoracyjne: ptaki, owady

- element wychowawczy: żmija

Ochrona zwierząt w prawie:

- Ust. o ochronie przyrody (2004):

~ Rozp. Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (2004)

- Ust.Prawo Łowieckie:

~ Rozp. w sprawie określeń okresów polowań na zwierzęta łowne (2005)

- Ustawa o rybactwie śród lądowym (1985)

~ Rozp. w sprawie połowów ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowów innych organizmów żyjących w wodzie (2001)

- Ust. o ochronie zwierząt (1997)

- Ust. o doświadczeniach na zwierzętach (2005)

Rozp. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną:

- 728 gat. podętych ścisłą ochroną:

~ modliszka, perkozy, przepiórka, kukułka, ryjówka aksamitna, podkowiec duży, łasica, łasica, wiewiórka.

- 57 gat. priorytetowych:

~ kozioróg dęboszcz, wąż Eskulapa, kanie, żółw błotny, podkowiec mały, żołędnica, ryś, niedźwiedź brunatny.

- 161 gat. wymagających ochrony czynnej:

~ jelonek rogacz, pijawka lekarska, żmija, bocian biały, pustułka, głuszec, wilk.

- 23 gat. pod częściową ochroną:

~ kormoran czarnyi czapla siwa (bez stawów ryb.), kruk, sroka, wrona, bóbr, wydra (bez stawów ryb.), kret (bez ogrodów...)

- 5 gat. pod częściową ochroną z możliwością pozyskania:

~ winniczek (V), trzmiel kamiennik i ziemny, mrówka ćmawa i rudnica

- 4 gat. przedmiot handlu po legalnym upolowaniu:

~ bażant, kuropatwa, grzywacz, krzyżówka.

Niedozwolone metody pozyskania zwierząt:

- ranne zwierzęta

- światła lustra, noktowizory,

- kusze, niewybiórcze pułapki i sieci, sidła, lepu haki

- materiały wybuchowe, urządzenia elektryczne, gazy, broń wielostrzałowa

- pojazdy silnikowe (powietrzne, lądowe, wodne)

- dot. m.in. mrówki rudnicy i ślimaka winniczka :)

! Rozp. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną:

- 25 gat./1gr. gat. wymagające stref ochronnych:

~ ochrona całoroczna: iglica mała (100m), szlachar (zalesiona część wyspy), ślepowron (kolonia), nietoperze (pomieszczenia), żołędnica (25 ha starodrzew)

~ ochrona okresowa: cietrzew, wilk, niedźwiedź (po 500 m)

~ ochrona całoroczna + szersza okresowa: kraska (drzewo / 10 m), gniewosz plamisty, orlik krzywy, orzełek, kania czarna i ruda, bocian czarny (po 100/500 m), wąż Eskulapa, kanie, żółw błotny, orzeł przedni, orlik grubdzioby, gadożer, bielik, raróg, sokół wędrowny, głuszec, rybołów, puchacz (po 200/500 m)

Przykłady zwierząt chronionych: modliszka, nadobnica alpejska, modraszek ikar, żmija, salamandra, rzekotka, rybołów, włochatka, gagoł, gacek brunatny, niedźwiedź brunatny, wilk,

Proponowane sposoby ochrony dziko występujących zwierząt:

- strefy ochronne, zabezpieczenie ostoi i stanowisk przed zagrożeniami zewnętrznymi

- utrzymywanie właściwego stanu siedliska zwierząt (dot. stosunków wodnych struktury gatunkowej i przestrzennej, sztucznych miejsc lęgowych, tras migracji)

- Monitoring, ochrona reprezentacji ex situ

- zasilanie naturalnych populacji, przenoszenie zagrożonych grzybów na nowe stanowiska

- edukacja społeczna

Zezwolenia na pozyskiwanie/ redukcję chronionych gatunków zwierząt w 2007:

- do badań: żaby 300, kumak nizinny i górski po 10, ryby 175, minogi 390, skorupiaki 50, biegacze 12 340, tęczniki 1 560, jelonek rogacz, koziróg dębosz, pachnica dębowa i wynurt po 30.

- ze względu na wyrządzone szkody: wilki 6, kormoran czarny 575.

- względy zdrowotne: żubr 41.

- cele handlowe, konsumpcyjne: -.

- wykorzystanie medyczne: pijawka lekarska 26 700.

Odszkodowania....

Skarb Państwa odpowiada za wyrządzone szkody przez:

- żubry - w uprawach, płodach rolnych lub w gosp. leśnym,

- wilki - w pogłowaniu zwierząt gospodarskich,

- rysie - w pogłowaniu zwierząt gospodarskich,

- niedźwiedzie - w pasiekach, w pogłowaniu zwierząt gospodarskich oraz w uprawach rolnych.

- bobry - w gosp. rolnym leśnym lub rybackim.

...a LP

odszkodowanie nie przysługuje z szkody powstałe w imieniu Skarbu Państwa, z wyłączeniem mienia dodanego do gospodarczego wykorzystania na podstawie Kodeksu Cywilnego.

Rozp. w sprawie określeń okresów polowań na zwierzęta łowne (2005)

- ograniczenia w polowaniu związane z porą roku, płcią, wiekiem i miejscem występowania gat. łownych,

- wprowadzenie całorocznej ochrony łosi (byki, klempy i łoszaki)

Rozp. w sprawie połowów ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowów innych organizmów żyjących w wodzie (2001)

- określenie sposobu połowu (wędką, kuszą, narzędziami łowieckimi + szczegóły techniczne)

- określenie wymiarów ochronnych poszczególnych gatunków (np. sum 70 cm)

- określenie ochrony często w zależności od miejsca połowu.

Międzynarodowa ochrona gatunków:

- Konwencja Ramsarska - o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (ratyfikowana przez PL w 1978)

- Konwencja Berneńska- o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (ratyfikowana w 1995)

- Konwencja z Rio - o różnorodności biologicznej (ratyfikowana w 1995)

- Konwencja Bońska - o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (ratyfikowana w 1996)

~ ASCOBANS - porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku i Morza Północnego (ratyfikowana w 1995)

~ EUROBATS - porozumienie o ochronie europejskich nietoperzy (ratyfikowana w 1996)

- (Konwencja Waszyngtońska) - o miedzy narodowym handlu zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (ratyfikowana w 1989)

GTUNKI ZAGROŻONE WYGINIĘCIEM

Zagrożone gatunki riślin i grzybów w PL.

Czerwone listy i księgi.

Zagrożone gatunki wg kategorii IUCN (PL czrwona księga roślin):

EX - gatunki całkowicie wymarłe: sosna zwyczajna i warzucha polska - na stanowiskach naturalnych, goździk lśniący

CR - gatunki krytycznie zagrożone: kotewka orzech wodny, mieczyk błotny, poryblin kolczasty, szachownica kostkowata.

EN - gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone: brzoza karłowata i niska, jarząb szwedzki, wierzba borówkowolistna i lapońska, malina moroszczka.

VU - gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie: brzoza ojcowska, sosna błotna, długosz królewski, storczyk plamisty, obuwik pospolity, rosiczki.

LR - gatunki niskiego ryzyka, ale zagrożone wyginięciem: sasanka otwarta.

DD - gatunki o nieznanym stopniu zagrożenia: kruszczyk ostropłatkowy.

Przyczyny współczesnego zagrożenia:

- zmniejszenie areału naturalnych ostoi

- niszczenie i skażenie naturalnych stanowisk

- nadmierne odstrzały, połowy, kłusownictwo

- moda na skóry węży, krokodyli i futra dzikich kotów

- afrodyzjaki np. róg nosorożca

- trofea np. rogi, skóry, poroża, zęby

- pamiąttkarstwo; rzeźby z kości słoniowej czy skorupy żółwi

- kolekcjonerstwo; egzotycznych motyli, ptaków, chrząszczy

Zagrożone gatunki wg kategorii IUCN (od 1994/1999):

EX - gatunki całkowicie wymarłe: tur i tarpan

EXP - gatunki znikłe lub prawdopodobnie znikłe: norka europejska, drop

CR - gatunki skrajnie zagrożone: żołędnica, kozica, orlik grubodzioby, sokół wędrowny, głuszec, kraska, wąż Eskulapa

EN - gatunki bardzo wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie: zając, bielik, żbik, żubr, orzeł przedni, cietrzew, batalion, żółw błotny.

VU - gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie: błotnik zbożowy, sowa błotna, gniewosz plamisty.

NT - gatunki niskiego ryzyka, ale zagrożone wyginięciem: popielica, niedźwiedź brunatny, ryś, wilk, kania czarna, puchacz, jaszczurka zwinka.

LC - gatunki najmniejszej troski: bieli, orlik krzykliwy, sóweczka.

Czynna ochrona gatunków:

- działania organów przyrody dla ratowania zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową obejmują:

~ przenoszenie tych gat. do innych miejsc,

~ eliminowanie przyczyn ich zagrożenia

~ podejmowanie ochrony ex situ

~ tworzenie warunków do ich rozmnażania

Ochrona ex situ - powinna zmierzać do przywrócenia osobników tych gatunków do środowiska przyrodniczego.

Formy ochrony:

a) ogród zoologiczny - urządzony i zagospodarowany teren, (...) gdzie są przetrzymywane oraz eksponowane publicznie przez co najmniej 7 dni w roku, żywe zwierzęta gatunków dziko występujących (> 15 gatunków i > 50 okazów)

b) ośrodek rehabilitacji zwierząt - miejsce w którym jest prowadzone leczenie i rehabilitacja zwierząt dziko występujących, wymagających okresowej opieki przez człowieka w celu przywrócenia ich do środowiska przyrodniczego.

c) ośrodki i stacje hodowli zwierzyny

~ ośrodek hodowli żubrów w Białowieży i Smardzewicach

d) ogród botaniczny - urządzony teren, będący miejscem:

~ ochrony ex situ roślin zagrożonych

~ uprawy roślin różnych stref klimatycznych i siedlisk

~ uprawy roślin określonego gatunku

~ prowadzenie badań naukowych i edukacynych

e) Banki genów:

~ LBG w Kostrzycy

~ Regionalny BG w Zwierzyńcu

~ BG Patogenów (Instytut ochrony Roślin w Poznaniu)

~ Centrum Roślinnych Zasobów Genowych (Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowe)

Pojęcie związane z czynną ochroną gatunków:

- restytucja (odtworzenie) - próba przywrócenia gatunku lub populacji w granicach historycznego zasięgu, w którym został wytępiony lub wyginął; np. żubry

- introdukcja zachowawcza - próba osadzenia gatunku, dla celów ochrony przyrody, poza stwierdzonym zasięgiem występowania, ale w odpowiednim siedlisku i eko- geograficznym zasięgu (tylko w sytuacji gdy brak odpowiedniego miejsca w obrębie historycznego zasięgu gatunku)

- reintrodukacja - ponowne wprowadzenie gatunku roślinnego lub zwierzęcia na jego pierwotne, wcześniej znane stanowisko naturalne, na którym uznano go za wymarły.

- translokacja - zamierzone i przeprowadzone za pośrednictwem człowieka przemieszczanie dzikich osobników w obrębie areału występowania gatunku.

- zasilenie/uzupełnienie - dodanie osobników do danej populacji tego samego gatunku.

Restytucje

Restytucja - czy na pewno?

- mniej efektywna niż czynna ochrona ekosystemów gatunków zagrożonych

- droższa od innych aktywnych metod ochrony przyrody żywej

- niezwykle czaso- i pracochłonna

- wieloaspektowa, trudna do przewidzenia (duże prawdopodobieństwo popełnienia błędu przy planowaniu)

- obarczona ryzykiem porażki

Projekt restytucji:

a) biologiczne uwarunkowania:

~ studium wykonalności projektu i badania podstawowe

~ poprzednie restytucje

~ wyrób stanowiska i sposobu wysiedlenia

~ ocena miejsca restytucji

~ przygotowywanie puli osobników odpowiednich do wysiedlenia

~ wysiedlenie osobników pochodzących w hodowli

b) socjo-ekoomiczne oraz prawne uwarunkowania restytucji:

- aprobata odnośnie agenci rządowych

- zgoda właściwości terenu

- współpraca z krajowymi i międzynarodowymi organizacjami ochroniarskimi

- czas trwania

- zabezpieczenie finansowe

- rozwijanie edukacji w celu zapewnienia trwałego poparcia dla programów

Działania po wysiedleniu:

- Monitoring

- prowadzenie badań dotyczących demografii ekologii i behawioru wysiedlonej grupy.

Dotychczasowe udane restytucje, przeprowadzone w PL:

- bóbr od lat 70-tych XX w.

- łoś od lat 50-tych XX w. od 90-tych ponowny spadek liczebności

- ryś od lat 90-tych XX w. w Kampinosie

- żubr od lat 90-tych XX w. w Białowieży

Program resustytucji populacji Sokoła wędrownego:

Ośrodki hodowli: Czmpiń, Włocławek, Kraków, Lasocice, Szczecinek (N-ctwo)

Dotychczasowe nieudane restytucje, przeprowadzone w PL:

- drop - w latach 1989-96

- puchacz w latach 90 - tych w Wolinie

- Skójka perłorodna w Karkonoszach

Restytucja planowane bądź niedawno rozpoczęte:

- norka europejska

- popielica od 2003 do 2008 roku w Puszczy Bukowej z hodowli z poznańskiego ZOO

- granicznik płucnik 0 1999 rok implanty z plech na pniach

- Suseł moręgowany - hodowla w poznańskim ZOO osobników z Węgier, Szwajcarii, wsiedlany na Opolszczyźnie

- Cietrzew od lat 90 - tych

- Głuszec - od początku XXI (N-ctwo Wisła, Beskid Śląski)

- Żółw błotny - od lat 90 - tych

- Kilka gatunków modraszków - od 1991 r w Pieninach

---