Leczenie usprawniające w opiece długoterminowej
(aut. Marek Żak, Medi 3/2004; DPS Forum 29.07.2004)
U dużej grupy ludzi starszych obserwuje się stopniowe ograniczanie aktywności fizycznej, a do opieki długoterminowej z reguły trafiają osoby, u których urazy czy przewlekłe choroby spowodowały obniżenie, i tak już niskiej, aktywności fizycznej do poziomu, który uniemożliwia im samodzielne wykonywanie podstawowych czynności życia codziennego i uzależnia ich od pomocy innych osób. Dlatego istotnym elementem w procesie leczenia tych chorych jest ich usprawnianie, którego głównym celem jest utrzymanie lub przywrócenie zdolności do samodzielnego funkcjonowania, szczególnie w zakresie podstawowych czynności życia codziennego, jak również usprawnianie poszczególnych narządów czy układów, w których występuje dysfunkcja.
U pacjentów w opiece długoterminowej istnieje wiele czynników utrudniających utrzymanie lub odzyskanie sprawności funkcjonalnej, wśród których można wymienić występowanie mnogości patologii czy brak motywacji. Mając to na uwadze należy jednak pamiętać, że nawet pacjenci najbardziej niesprawni mogą odnieść korzyści z usprawniania, które jest prowadzone według programu dostosowanego do ich potrzeb i możliwości. Korzyści płynące chociażby z odpowiednio stosowanych ćwiczeń fizycznych w procesie usprawniania pacjentów opieki długoterminowej są znaczące i wymierne, można je zaobserwować na wielu płaszczyznach. Lepsze funkcjonowanie wielu układów i narządów, poprawa sprawności fizycznej i psychicznej, to tylko niektóre przykłady. Nie należy również zapominać że zmniejszenie kosztów opieki w wyniku stosowania odpowiedniego postępowania usprawniającego jest również wymierną korzyścią dla pacjentów i personelu.
Ocena pacjenta przed rozpoczęciem procesu usprawniania
Pacjenci, którzy są leczeni w opiece długoterminowej powinni mieć wykonywane standardowo badania oceniające ich sprawność funkcjonalną ponieważ, jak się obserwuje, jej pogorszenie wpływa zdecydowanie na jakość ich życia oraz nakłada większe obowiązki na personel. Nawet bardzo dokładne badania kliniczne poszczególnych układów czy narządów nie zawsze pozwalają w pełni oddać stan funkcjonalny pacjenta, który trafia do opieki długoterminowej. Konieczne jest więc, aby zespół prowadzący leczenie usprawniające był wyposażony w proste narzędzia badawcze, jakimi są testy oceniające wykonywanie czynności życia codziennego, ryzyko upadków, równowagę, chód. Wykonanie tych testów u pacjentów przed rozpoczęciem usprawniania jest konieczne, aby postawić dokładny cel terapii, opracować odpowiedni program usprawniania i monitorować proces leczenia.
Ocena ryzyka upadków, zaburzeń równowagi i sprawności chodu
Ocena ryzyka upadków, zaburzeń równowagi i sprawności chodu powinna być wykonywana u każdego pacjenta w wieku podeszłym, ponieważ upadki i zaburzenia chodu stwarzają poważne niebezpieczeństwo i duże zagrożenie dla jakości życia pacjentów. Następstwa upadków wielokrotnie wywołują poważne skutki medyczne i ekonomiczne. Wśród czynników odpowiedzialnych za upadki należy wymienić pogorszenie funkcjonowania licznych czynników fizjologicznych, takich jak osłabienie siły mięśniowej, pogorszenie zdolności spostrzegawczych i poznawczych, czy zaburzenia równowagi.
Zaburzenie funkcji równowagi jest wynikiem procesu starzenia oraz częstym występowaniem przewlekłych schorzeń czy skutkiem ubocznym przyjmowanych leków. Równowaga jest automatyczną i bezwysiłkową pracą wymagającą kompleksowej integracji reakcji ruchowych i czuciowych. W wielu schorzeniach występują poważne zaburzenia równowagi, o różnym stopniu ciężkości, spowodowane przez ortopedyczne lub neurologiczne uszkodzenia. Mając na uwadze przedstawione powyżej zmiany oraz wpływ innych czynników zewnętrznych, należy oceniać ryzyko upadków oraz równowagę i chód stosując np. test Up and Go, test Tinetti, test Berg.
Postępowanie usprawniające
U pacjentów, którzy są objęci procesem usprawniania w opiece długoterminowej, możemy zastosować różne formy oddziaływań terapeutycznych. Wśród nich najczęściej stosuje się: kinezyterapię, fizykoterapię, terapię zajęciową.
Kinezyterapia: jest podstawą leczenia usprawniającego, obejmuje całość zagadnień związanych z leczeniem ruchem, a podstawą jej są ćwiczenia o charakterze leczniczym. Kinezyterapia jest zazwyczaj tą fazą leczenia usprawniającego, która przez oddziaływanie na sprawność fizyczną pacjenta daje podstawy do podjęcia dalszych działań terapeutycznych. Wskazaniem do zastosowania ruchu jako środka leczniczego jest stwierdzenie upośledzenia sprawności fizycznej jednostki, a do zadań kinezyterapii należy przywrócenie lub poprawa sprawności fizycznej, jeśli to możliwe w danym schorzeniu lub maksymalnej sprawności fizycznej w przypadkach schorzeń przewlekłych czy pozostawiających pewne zmiany nieodwracalne.
Fizykoterapia: pod tym pojęciem rozumiemy stosowanie w celach leczniczych różnych bodźców fizycznych (np. ciepło, zimno), które wywierają określony wpływ na organizm. Jedne bodźce fizyczne działają bezpośrednio na skórę lub błonę śluzową, inne zaś na narządy i tkanki głębiej położone. Zabiegi fizykoterapeutyczne w leczeniu usprawniającym spełniają rolę czynnika pomocniczego, stosuje się je przed, w czasie albo po ćwiczeniach leczniczych, rzadko jako podstawowy zabieg leczenia zachowawczego. Przepisywanie zabiegów fizykoterapeutycznych należy traktować tak jak wypisanie recepty, z podaniem rodzaju zabiegu, miejsca, czasu trwania, liczby i przerw między nimi oraz chronologii zabiegu w programie leczenia chorego. Dokładne postępowanie lecznicze lekarz powinien każdorazowo omówić z wykonującym zabiegi, zapoznać go z rozpoznaniem i celem, jaki się chce przez zabieg osiągnąć. Duży postęp w tej dziedzinie wiedzy oraz pojawiająca się na rynku coraz nowocześniejsza aparatura stwarzają szansę rozszerzenia wskazań do zastosowania zabiegów fizykoterapeutycznych. Mając na uwadze odmienny przebieg chorób u pacjentów w opiece długoterminowej, zabiegi fizykalne powinny być stosowane w sposób ostrożny ze szczególnym uwzględnieniem stanu ogólnego pacjenta.
Terapia zajęciowa: oznacza wykonywanie czynności różnego rodzaju, które zaleca się pacjentom jako jeden ze środków leczniczych, mających na celu przyspieszenie powrotu utraconej funkcji narządu ruchu, a w przypadku zmian nieodwracalnych - wyrobienie funkcji zastępczych. Jest stosowana również jako rodzaj działań terapeutycznych mających na celu ułatwienie wykonywania podstawowych czynności życia codziennego. Terapia zajęciowa jest uzupełnieniem lub kontynuacją ćwiczeń . stosowanych w programie usprawniania. Jej przewaga nad innymi metodami terapeutycznymi polega na tym, że stawia przed pacjentem konkretny cel wykonania pewnej pracy. Wykonanie podjętej pracy daje pacjentowi świadomość jego możliwości funkcjonalnych oraz wpływa korzystnie na jego stan psychiczny. Ze względu na skupienie uwagi przy wykonywaniu danej pracy pacjent zapomina o zmęczeniu, a nawet o bólu, i jest zdolny wykonać więcej ruchów usprawniających niż na sali gimnastycznej. Powtarzany stale ruch jest najlepszym sposobem reedukacji i automatyzacji. Dzięki temu utrwala się cały model ruchów w układzie nerwowo-mięśniowym.
Organizacja procesu usprawniania
Jednym z głównych założeń procesu usprawniania jest z reguły konkretny problem bądź grupa problemów (np. reedukacja chodu). W ramach procesu usprawniania powinny być zawarte niezbędne działania stwarzające optymalne warunki do utrzymania obecnego stanu sprawności funkcjonalnej lub poprawiające go. Dlatego, przed przystąpieniem do realizacji programu, ważne jest określenie kierunku postępowania oraz przedstawienie przez osobę zlecającą leczenie usprawniające niezbędnych szczegółów dotyczących stanu pacjenta. Ponieważ u pacjentów w opiece długoterminowej występuje z reguły kilka chorób jednocześnie, dlatego oddziaływania terapeutyczne należy ograniczyć do osiągnięcia celów najważniejszych, których kolejność powinien ustalić lekarz we współpracy z personelem medycznym (m.in. pielęgniarka, rehabilitant, psycholog). Przed rozpoczęciem procesu usprawniania należy ustalić środki i czas potrzebne do osiągnięcia optymalnych rezultatów. Wyznaczenie celu, który będzie dobrany do możliwości pacjenta, oraz motywowanie go w trakcie realizacji programu, mają kluczowe znaczenie, gdyż wielu pacjentów szybko się zniechęca porównując uzyskane przez siebie wyniki z osobami sprawniejszymi i wyciągając na tej podstawie niesłuszne wnioski. Prowadzenie odpowiedniego leczenia usprawniającego pacjentów w opiece długoterminowej wymaga współpracy całego personelu ze względu na złożoną problematykę medyczną z jaką spotykamy się pracując z tą grupą pacjentów. Dlatego, aby osiągać optymalne wyniki usprawniania, konieczne jest tworzenie zespołów terapeutycznych. Aby móc wykorzystać wszystkie możliwości w leczeniu pacjentów w opiece długoterminowej w skład takiego zespołu, oprócz lekarza, powinni wchodzić między innymi: pielęgniarka, rehabilitant, psycholog, logopeda, pracownik socjalny, specjalista od terapii zajęciowej. Nie należy zapominać również, że w indywidualnych przypadkach konieczna może być pomoc dietetyczki lub innego specjalisty. Dzięki coraz większym możliwościom proces usprawniania pacjentów w opiece długoterminowej będzie dawał odczuwalne efekty i można postawić tezę, że usprawnianie funkcjonalne w tej grupie wiekowej będzie trudną do zastąpienia formą leczenia. Zastosowanie prezentowanych możliwości terapeutycznych oraz tworzenie zespołów składających się z różnych specjalistów będzie prowadziło do właściwego, szybkiego i nie inwazyjnego postępowania terapeutycznego oraz zmniejszy w znaczny sposób koszty leczenia.
dr Marek ŻAK, Katedra Rehabilitacji Klinicznej AWF w Krakowie
Literatura:
Galus K., Kocemba J. (Red.): MSD Podręcznik Geriatrii. Wydawnictwo Urban & Partner, Wrocław 1999,70;
Kwolek A.(Red,): Rehabilitacja Medyczna t.1. Wydawnictwo Urban & Partner, Wrocław 2003,147;
Tinetti M.E.: Performance - oriented assessment of mobility problems in elderly Patients. J. Am. Geriatr. Soc, 1986;34:119-26;
Żak M.: Rehabilitacja w procesie leczenia osób starszych. Gerontol. Pol. 2000; 8,1:12-18;
Żak M.: Upadki osób starszych - analizą zagrożeń na podstawie obserwacji prowadzonych w latach 1994-2001. Przegląd lekarski. T 59 , Nr 4-5, 2002;
Żak M., Grodzicki T., Falls of female patients suffering from cardiovascular diseases -assessment of potential risk factors and individual ability to cope after an accidental fall. New Medicine, Vol 6, nr 3, 69-72, 2003
MEDI - Magazyn Pacjenta Opieki Długoterminowej nr 3/2004 3