mgr Beata Kwaśniewska
Przedszkole nr 7
Chorzów
DIAGNOSTYCZNA FUNKCJA TWÓRCZOŚCI PLASTYCZNEJ DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Twórczość plastyczna jest odzwierciedleniem reakcji człowieka na otoczenie, należy traktować ją jako odzwierciedlenie umysłowego, emocjonalnego i fizycznego rozwoju dziecka.
Wielu uczonych poświęciło swoje prace, aby określić jak dalece można diagnozować rozwój umysłowy, społeczny, emocjonalny dziecka na podstawie jego wytworów - rysunków.
Szczególną uwagę zwrócili uczeni na rysunek postaci ludzkiej, który najdokładniej odzwierciedla rozwój psychiczny dziecka. Już pod koniec XIX w. wykorzystywano rysunki postaci ludzkiej do pomiarów rozwoju intelektualnego dziecka. Obecnie wielu psychologów przyjmuje hipotezę, że w rysunku dziecka ujawnia się jego osobowość, a więc procesy poznawcze, motywacje, reakcje psychomotoryczne. Rysunki mogą służyć do badania dojrzałości intelektualnej i kształtowania pojęć. Szczególnie nadaje się do tego rysunek postaci ludzkiej.
Według C. Burt: „rysunek, jest środkiem, przy pomocy którego ujawniają się przeżycia psychiczne dziecka, szczególnie wtedy, gdy mówienie i pisanie są jeszcze słabo rozwinięte lub niecałkowicie opanowane” ( za: B. Hornowski, 1970, 42 ). Zaznaczył on również, iż w rysunku przejawiają się uzdolnienia konstrukcyjne i wyobraźnia.
Psychologowie tacy, jak: F. Goodenough, S. Szuman, D.B. Hornis, wyrażają pogląd, iż rysunek dziecka jest odbiciem rozwoju jego procesów poznawczych, psychicznych, wiedzy i doświadczenia jakie zdobyło w swoim życiu.
F. Goodenough ( Istota kultury, 1957 ) dla swoich celów badawczych zastosowała rysunek postaci ludzkiej jako najbardziej przydatny i diagnostyczny. Porównując rysunki dzieci normalnie rozwiniętych z rysunkami dzieci opóźnionych w rozwoju umysłowym, F. Goodenough dostrzegła różnice ilościowe i jakościowe. Rysunki dzieci opóźnionych
w rozwoju przypominały rysunki dzieci rozwiniętych, ale o kilka lat młodszych. Spośród wielu testów skala Goodenough „Narysuj człowieka” została uznana ze względu na łatwość stosowania i dużą diagnostyczność, jako oryginalny pomysł w pomiarach rozwoju umysłowego dziecka.
Według K. Machover „rysunek postaci ludzkiej jest wyrazem nie tylko psychomotorycznej i intelektualnej dojrzałości organizmu, ale obejmuje również nastawienia osobowości i jej dynamikę” ( Hornowski, 1970, 89 ).
Na podstawie literatury twórczości plastycznej dzieci w wieku przedszkolnym, można stwierdzić, iż rysunki dziecka, a zwłaszcza rysunek postaci ludzkiej ujawnia nastawienie danej osoby do świata zewnętrznego, ukazuje rozwój procesów poznawczych, stan napięcia emocjonalnego, różne negatywne postawy w stosunku do ludzi i świata, urazy i życzenia, jak również stabilność i odpowiedzialność.
W. Dennis w swojej pracy wyraził opinię, że „rysunki dzieci są odbiciem wartości kulturowych panujących w konkretnych środowiskach, w jakich żyją dzieci” ( Hornowski 1970, 94 ). Jeżeli chodzi o postać ludzką, dzieci rysują przeważnie te cechy, które wzbudzają w nich szacunek i podziw, które są uznawane przez społeczeństwo, nie rysują natomiast tych cech, które są ocenione negatywnie przez społeczeństwo.
Analizując rysunki dzieci, większość badaczy jest zgodna co do tego, iż im więcej szczegółów zawiera rysunek, tym lepiej dziecko pojmuje to, co je otacza. Im więcej wie ono o swym otoczeniu, im lepiej potrafi wykorzystać działające w nim czynniki, tym bardziej jest rozwinięte intelektualnie. Dziecko, którego rysunki są jedynie powtórzeniem tego samego symbolu, bez żadnych zmian, które ukrywa się niejako za tym symbolem, będzie także wykazywać tendencje do wycofywania się z pewnych sytuacji lub do ukrywania się za społecznymi stereotypami. Dziecko wrażliwe, które reaguje emocjonalnie na ważne dla niego doświadczenia będzie wykazywać tę wrażliwość w swych pracach plastycznych - np. w rysunkach , wyolbrzymiać te rzeczy, które mają dla niego emocjonalne znaczenie ( Lovenfeld, Brittain, 1977, 78-82 ).
C.A. Oakley w swoich badaniach doszedł do przekonania, że proporcja wysokości postaci ludzkiej na rysunku do wielkości papieru, na którym rysunek jest wykonany, może być wskaźnikiem zaburzeń emocjonalnych, jakie ujawniają się w zachowaniu badanej osoby ( Popek, 1978, 185 ).
Na podstawie rysunku można wykryć i ocenić różnego rodzaju zaburzenia. Lęk jest jednym z dominujących zaburzeń neurotycznych, objawia się w zahamowaniu czynności i wzór jest niewyraźny, linie niestałe, często przerywane. Poczucie winy wyraża się poprzez kreskowanie, które może się zakończyć na jednolicie czarnym rysunku, jeśli uczucie to jest głębokie. Poczucie braku osobowości charakteryzuje się zamazanym rysunkiem, bądź rysunkiem umieszczonym w okręgu zwanym mandalą.
Dzieci wyrażają poprzez rysunek również swoja agresję. Postać ludzka wówczas przybiera postawę wojowniczą, może się ona wyrażać przez wielkie zęby, wzdęty brzuch związany z fantazjami pożerania.
P. Wallon przy współpracy M. Delgorgue opisała pewną znaczącą tendencję „dzieci opóźnione w rozwoju wykazują znaczną ubogość rysunku, stereotypowość, rysunki zawierają elementy dziwne czy potworne, dziecko lękliwe i pełne zahamowań rysuje bardzo małe postacie, dziecko mające o sobie wysokie mniemanie nadaje im bardzo duże rozmiary; wzór dziecka niestałego emocjonalnie jest chwiejny, niedokończony, dziecko cierpiące na obsesję gromadzi szczegóły i stereotypy, zatrwożone nie rysuje rąk. Rysunek schizofremika charakteryzują udziwnienia, wzór jest chłodny i rozkojarzony” (Wallon, Cambier, Engelhart 1993, 136 ).
Różnorodne badania, prowadzone w wielu krajach na całym świecie i w Polsce, wykazały, że rysunki dzieci w wieku przedszkolnym są doskonałym materiałem w pracy psychologa i pedagoga.
Diagnostyczność badań tego rodzaju zależy jednak w dużym stopniu od umiejętności i wiedzy przygotowania samego badacza. Należy brać pod uwagę to, że każdy rysunek dziecka posiada swoją historię, na którą składają się różnorodne przeżycia oraz inne czynniki wywierające wpływ na jego wykonanie.