Członkostwo w UE a rynek mleka

I. Krótka charakterystyka rynku mleka w UE i Polsce.

Wspólną organizację rynku mleka i jego przetworów zaczęto tworzyć od 1964 roku. System jednolitych cen na te produkty (mleko i produkty mleczarskie) ustanowiony został w 1968 roku(na mocy podstawowego w tym sektorze rozporządzenia Rady nr 804/68 - JO 1968, L 148/13), natomiast od roku1984 wprowadzono system kwot dla producentów w celu ograniczenia nadprodukcji. Rok gospodarczy dla mleka trwa od 1. kwietnia do 31. marca . Wspólna organizacja rynku mleka obejmuje następujące produkty:

• Mleko i śmietanę, także skondensowane i słodzone,

• Jogurt, kefir, maślankę zsiadłe mleko, zawierające lub nie substancje słodzące, owoce, orzechy i kakao,

• Serwatkę,

• Masło i inne tłuszcze otrzymywane z mleka,

• Sery i twarogi,

• Laktozę i syrop laktozowy (także aromatyzowany).

Należy w tym miejscu wspomnieć, że najważniejszymi rozporządzeniami regulującymi rynek mleka w Unii Europejskiej są: 1) Rozporządzenie Rady 1255/1999/WE z 17. maja 1999 roku o wspólnej organizacji rynku mleka i produktów mleczarskich, 2) Rozporządzenie Komisji 2771/1999/WE z 16. grudnia 1999 roku określające szczegółowe zasady stosowania Rozporządzenia Rady 1255/1999 w zakresie interwencji na rynkach masła i śmietany.

Produkcja mleka w UE jest niezwykle istotna i stanowi 18,4% wartości całej produkcji rolnej Wspólnoty. W Polsce wskaźnik ten jest dużo niższy i jego wartość oscyluje w granicach 13,7%. Biorąc pod uwagę produkcje mleka krowiego to Polska plasuje się na czwartej pozycji wśród krajów UE, z produkcją około 12mln ton rocznie. Przed nami są Niemcy (28,8 mln ton), Francja (25,0 mln ton) i Wielka Brytania (14 mln ton).Polska w takim

wymiarze wydaje się jednym z głównych producentów mleka na świecie. Z wielu powodów produkcja mleka w Polsce spada, lecz pod względem warunków naturalnych istotnych dla rozwoju mleczarstwa potencjał krajów Piętnastki niewiele odbiega od polskiego. Jednak Polska w dużej mierze odbiega od krajów UE pod względem wydajności mlecznej krów. Dla porównania w 1998 roku wynosiła ona 3550 kg rocznie, natomiast w Szwecji i Danii była prawie dwukrotnie wyższa (odpowiednio 6894 kg i 6576 kg).

Ostatnie lata wskazują, że produkcja mleka w Unii przewyższyła konsumpcję mleka i artykułów mleczarskich(wyrażoną w ekwiwalencie mleka) o 8,5-9,5 mln ton.

Na przestrzeni dwóch ostatnich dekad spożycie na głowę mieszkańca zmniejszyło się z około 360 do 300 kg.

Polska należy do eksporterów netto produktów mleczarskich. Rok 1999 przyniósł nadwyżkę eksportu nad importem wyrażonym w ekwiwalencie mleka i wynosiła ona 447 tyś. ton i była zdecydowanie niższa niż w latach poprzednich, kiedy wynosiła około 650 tyś. ton. Konsumpcja mleka i przetworów w ekwiwalencie surowca w 1999 roku była na poziomie około 274 kg na osobę.

W procesie integrowania polskiego rolnictwa i przemysłu spożywczego z Unią Europejską najtrudniejszą, a przy tym najważniejszą, sprawą będzie problem mleka. Stan na dziś jest taki, że klasę extra (a tylko takie kupuje się w UE) osiągnęło 65,1 proc. skupionego w ubiegłym roku w Polsce mleka, zaś spośród 399 zakładów mleczarskich w Polsce wymagania Unii Europejskiej spełnia tylko 36 (około 9 proc.).

2. Ceny i interwencja.

System cen na mleko i produkty mleczarskie opiera się na trzech podstawowych kategoriach cen, są to: cena docelowa, cena interwencyjna i cena progu - w imporcie z krajów trzecich. Ceny te są corocznie ustalane przez Radę na następny rok gospodarczy, który jak wyżej podano w sektorze mleka trwa od 1 kwietnia do 31 marca roku następnego.

Cena docelowa mleka - stosowana jest w odniesieniu do mleka o zawartości 3,7% tłuszczu. Obliczana jest na podstawie cen interwencyjnych masła i odtłuszczonego mleka w proszku (OMP). Odzwierciedla ona oczekiwania, co do ceny jaką powinni otrzymywać producenci mleka w UE.

Ceny interwencyjne masła i OMP - są cenami , po których agencje interwencyjne są zobowiązane do zakupu tych produktów, spełniających odpowiednie wymagania jakościowe.

Ceny progu - stanowią one ochronę rynku mleka na zewnętrznych granicach Wspólnoty. Wprowadzane one są na tzw. Produkty pilotowe, reprezentujące podstawowe grupy produktów mleczarskich. Ustala się tu opłaty wyrównawcze a ich wysokość sektorze mleka jest 1. i 16. każdego miesiąca.

Podstawowym środkiem interwencyjnego oddziaływania na omawianym rynku jest prowadzony skup masła i OMP wyprodukowanych w zatwierdzonych mleczarniach. Zakupy interwencyjne mogą być podjęte, gdy ceny rynkowe masła w kraju (-ach) członkowskich spadną poniżej 92% ceny interwencyjnej. Skup taki odbywa się w systemie przetargowym a minimalna cena skupu wynosi 90% ceny interwencyjnej. Skup zostaje zawieszony, jeżeli ceny rynkowe masła osiągną ( lub przewyższą) poziom 92% ceny interwencyjnej. Interwencyjny skup OMP rozpoczyna się 1. marca i trwa do 31. sierpnia. Najmniejsza zawartość białka, jaką musi zawierać skupowane mleko w proszku ustalona jest na poziomie 35,6%. Mniejsza zawartość tego białka zawierająca się w przedziale 31,4 - 35,6% powoduje obniżenie ceny interwencyjnej o 1,75% na każdym punkcie procentowym, o jaki zawartość białka odbiega od ustalonego poziomu 35,6%. Powyższy skup może być również wstrzymany, jeżeli oferowane do skupu ilości proszku mlecznego przekroczą poziom 109 tyś. ton. Alternatywą dla skupu interwencyjnego jest dotowanie prywatnego przechowalnictwa. Prywatnym podmiotom gospodarczym udziela się pomocy finansowej pod warunkiem, że przechowują one produkty mleczarskie w określonym przez prawo okresie, zgodnie z wcześniej zawartymi umowami. Wysokość dotacji ustala się na podstawie kosztów przechowywania oraz cen produktów objętych przechowywaniem. Prywatne przechowalnictwo obejmuje następujące produkty: śmietanę, masło niesolone (o minimalnej zawartości tłuszczu 82% i maksymalnej zawartości wody 16%), masło solone (o min. zawartości tłuszczu 80%, max. zawartości wody 16% oraz max. zawartości soli 2%), OMP, niektóre gatunki serów (Grana Padano, Parmigiano Reggiano, Provolone oraz niekiedy Emmental, Pecorino, Kefalotyri, Kasseri w sytuacji nierównaowagi rykowej)

Tabela 1. Ceny docelowe i interwencyjne w UE na rynku mleka (w EUR/100kg)

	Cena docelowa mleka	Cena interwencyjna
				masła	Mleka w proszku
1. lipca 2000 - 30. czerwca 2005	30,98	328,20	205,52
1. lipca 2005 - 30. czerwca 2006	29,23	311,79	195,24
1. lipca 2006 - 30. czerwca 2007	27,47	295,38	184,97
Od 1. lipca 2007	25,72	278,97	174,69

Źródło: Integracja z Unią Europejską. Konieczne dostosowania i spodziewane skutki w polskim rolnictwie, s. 58, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), Warszawa 2000.

3. Ograniczenie produkcji - kwoty mleczne.

„Tym co w sposób szczególny wyróżnia rynek mleka i jego przetworów w rolnictwie Wspólnoty jest różnorodność zastosowanych instrumentów prawnych, wśród których wyraźnie dominują środki służące ograniczeniu produkcji mleka. Zasadniczym elementem wspólnej polityki rolnej na rynku mleka i jego przetworów jest system kwot mlecznych. Cechą charakterystyczną systemu kwotowego, jako podstawowego instrumentu oddziaływania na nadwyżkowy rynek mleka, jest jego ścisły związek z opłatami o charakterze restrykcyjnym za dostarczenie i sprzedaż mleka ponad normatywnie określony poziom kwot”. Kwoty produkcyjne ograniczają podtrzymywanie ceny mleka do ilości (kontyngentu), którą w danym roku gospodarczym można sprzedać i sfinansować.

Kontyngenty mleczne mają poniższe cechy:

• kontyngent ustalany jest indywidualnie dla każdego państwa członkowskiego (kwota narodowa) i nie może być między nimi transferowany;

• przekroczenie kontyngentu narodowego powoduje nakładanie na państwo członkowskie podatku nadzwyczajnego w wysokości 115% ceny kierunkowej;

• kontyngent narodowy dzieli się na: kwotę hurtową (dostawy do mleczarni), kwotę sprzedaży bezpośredniej oraz rezerwę narodową;

• każda mleczarnia ma ustaloną kwotę (w obrębie kwoty handlowej) na okres 12 miesięcy i jeśli skupi mleko ponad tę kwotę płaci podatek nadzwyczajny, który następnie obciąża tych dostawców, którzy przyczynili się do nadprodukcji;

• indywidualne kontyngenty ustalane są dla każdego producenta w oparciu o zawartość tłuszczu w mleku;

• kontyngenty mogą podlegać transferowi między gospodarstwami, gdy gospodarstwa są sprzedawane, dzierżawione lub dziedziczone bądź też w wyniku dzierżawy samych kontyngentów, zakupu ich przez państwo i przekazywania innym producentom mleka względnie w wyniku przyznania kontyngentów z rezerwy narodowej; warunki transferu różnią się w poszczególnych państwach członkowskich.

Kontyngenty mleczne muszą być bardzo sprawnie administrowane, jeśli chce się uniknąć strat: " W celu zapobieżenia nadprodukcji mleka w kraju bądź niewykorzystania w pełni przyznanych kwot mlecznych i zmniejszenia skutków finansowych z tym związanych, które są bardzo dotkliwe, niezbędne jest posiadanie sprawnego aparatu administrującego kwotami mlecznymi. System ten powinien zapewniać bieżącą informację o przepływie kwot produkcyjnych i ich wykorzystaniu w skali gospodarstwa, mleczarni i całego kraju. Tylko wtedy możliwe jest pełne wykorzystanie wsparcia produkcji mleka ze strony UE, przy minimalizacji podatku nadzwyczajnego" (J. Sermak-Bulge).

Warto dodać, że administrować dobrze kwotami mlecznymi może tylko służba państwowa lub instytucja, której państwo powierza to zadanie. W żadnym razie nie może to być samorząd rolniczy.

4. Zagospodarowanie nadwyżek.

System zagospodarowania nadwyżek mleka i jego przetworów jest najbardziej rozbudowany. Wysokość wsparcia dla mleka używanego na pasze - głównie dla zwierząt - jest ustalana przez Komisję i formą tej pomocy objęte jest: mleko odtłuszczone płynne i OMP. Wysokość wsparcia uzależniona jest od :

• Ceny interwencyjnej na OMP ( w przypadku OMP dotowany jest również jego przerób na pasze treściwe - daje to możliwość zwiększenia jego produkcji i umożliwia obniżkę cen pasz wpływając na ich konkurencyjność w stosunku do ich substytutów ),

• Sytuacji podażowej na rynku OMP i odtłuszczonego mleka,

• Trendów cenowych cielęciny,

• Ceny innych białek.

Zagospodarowanie nadwyżek odtłuszczonego mleka odbywa się także w formie dotowania produkcji kazeiny i kazeinatów. Kwota dotacji określana jest na takim poziomie, ażeby dochody ze sprzedaży kazeiny i kazeinatów były równe tym ze sprzedaży odtłuszczonego mleka przerabianego na OMP.

W odniesieniu do nadwyżek masła to zagospodarowanie odbywa się w 5 podstawowych formach:

1. sprzedaż masła po obniżonych cenach osobom korzystającym z pomocy społecznej,

2. dotowanie sprzedaży masła z zapasów interwencyjnych lub świeżego do bezpośredniej konsumpcji ( maksymalna wysokość dopłaty ustalana jest na podstawie otrzymanych ofert),

3. dotowanie sprzedaży masła z zapasów interwencyjnych lub świeżego wykorzystywanego w cukiernictwie oraz produkcji lodów i innych artykułów spożywczych - ta forma stanowi największą część zagospodarowanego masła,

4. sprzedaż, po obniżonych cenach, masła świeżego organizacjom społecznym o charakterze niezarobkowym,

5. subsydiowana jest konsumpcja mleka i jego przetworów w szkołach, do wysokości ekwiwalentu 0,25 litra mleka na ucznia dziennie. Dotacja na ten cel pochodzi m.in. z Funduszu Orientacji i Gwarancji dla Rolnictwa (FEOGA).

5. Licencje importowe i eksportowe.

Aby państwa członkowskie mogły importować mleko i produkty mleczarskie musza uzyskać licencję. Wydawane one są przez agencje interwencyjne krajów członkowskich po otrzymaniu wniosku i wpłaceniu odpowiedniej kaucji. Najczęściej jest to kwota 10 EUR/100kg netto. Licencja jest ważna od momentu dostarczenia wniosku o nią do końca trzeciego miesiąca. Wraz z wnioskiem trzeba dołączyć dokładny opis importowanego produktu łącznie z podaniem jego składu. W przypadku przekroczenia dostępnej ilości zapotrzebowania na licencje stosuje się współczynnik korygujący.

W zastosowaniu są również kontyngenty WTO, które rozdzielane są kwartalnie a podanie o licencję powinno wpłynąć do 10 dnia każdego okresu kwartalnego wraz z kaucją, której wysokość wynosi 35 Eur/100 kg netto. We wniosku muszą się znaleźć informacje dotyczące: surowca z jakiego jest wyprodukowany produkt, zawartość tłuszczu, białka i wody. Ponadto wnioskodawcy muszą udokumentować, że w ciągu ostatnich 12. miesięcy zajmowali się handlem.

Licencje eksportowe służą monitorowaniu przestrzegania zobowiązań UE w ramach WTO i dotyczą jedynie produktów, których eksport jest subsydiowany a dotacja przekracza 60 EUR. Licencja jest ważna: 4 miesiące w przypadku sera (kaucja 30% dopłaty eksportowej), masła (kaucja 5%), innych produktów (kaucja 20%); 6 miesięcy dla OMP (kaucja 15%) licząc od końca miesiąca, w którym wydano licencję. Inna procedura obowiązuje w przypadku eksportu serów do Stanów Zjednoczonych, Kanady i Szwajcarii oraz w przypadku eksportu OMP do Dominikany.

6. Dostosowanie prawa polskiego do obowiązującego w Unii Europejskiej.

Obowiązujące w Unii Europejskiej prawodawstwo dotyczące rynku mleka i produktów mleczarskich w głównej mierze sprowadza się do kwot mlecznych, cen rynkowych, interwencji (zakupy masła i OMP, dotowanie prywatnego magazynowania przetworów mleczarskich), zagospodarowania nadwyżek oraz polityki handlowej (subsydia eksportowe, cła).

Polska będąc w okresie przedakcesyjnym w ramach dostosowań do integracji z UE powinna:

• Wprowadzić dotowanie prywatnego magazynowania masła i OMP,

• Wdrożyć unijne metody zagospodarowania nadwyżek produktów mleczarskich (subsydiowanie mleka w szkołach, dotowanie masła wykorzystywanego w produkcji określonych artykułów żywnościowych),

• Wdrożyć system kwot mlecznych,

• Wprowadzić licencje importowe i eksportowe.

Polska składając oświadczenie, że jest gotowa przyjąć na siebie z dniem 1 stycznia 2003 roku wszystkie obowiązki członkowskie w dziedzinie rolnictwa i równocześnie domagać się wszystkich praw, automatycznie wykluczyła występowanie o okresy przejściowe. Jednak w rzeczywistości Polska w dziedzinie gospodarki żywnościowej chciałaby uzyskać na określony czas kilka ważnych odstępstw od ogólnie obowiązującego ustawodawstwa. W dziedzinie rynku mleka strona polska wnioskuje o okresowe 2 - 3 letnie ( od dnia akcesji) dopuszczenie możliwości skupu na rynku krajowym, który traktowany jest jako rynek lokalny, mleka surowego, zawierającego nie więcej niż 400 tyś. drobnoustrojów i 500 tyś. komórek somatycznych w 1 ml oraz jednoczesnym dopuszczeniu wytworzonych w tym czasie produktów mleczarskich do obrotu na rynku krajowym oraz na eksport do krajów trzecich.

Stanowisko negocjacyjne Polski w obszarze „Rolnictwo” w głównej mierze sprowadza się do wprowadzenia kwot produkcyjnych na mleko. Polska ubiega się o całkowitą kwotę mleczną (sprzedaż hurtowa i bezpośrednia) w wysokości 11,2 mln ton w 2003 roku, która wzrośnie ponad 13,7 mln ton w roku 2008. Powyższe kwoty produkcyjne wskazują na dążenie do zapewnienia możliwie jak najlepszej pozycji polskiemu rolnictwu i przemysłowi rolno-spożywczemu. Limit ten nie obejmuje produkcji mleka przez gospodarstwa na własne potrzeby (jako mleko konsumpcyjne oraz  przeznaczane do skarmiania zwierząt).

Proponowana kwota charakteryzuje się ruchomością tzn. że rośnie w latach 2003 - 2008 z 11,2 mln do 13,7 mln ton mleka, co umożliwia przypuszczać, że prognozowane spożycie artykułów mleczarskich wzrośnie oraz wystąpi chęć wykorzystania doskonałych warunków naturalnych do prowadzenia mlecznego chowu bydła na dużych obszarach Polski północnej, a także części „ściany wschodniej”

W UE limit dotyczy mleka w klasie extra. Obecnie w Polsce skupowane jest przez mleczarnie ok. 6 mln ton mleka, z czego 30% w klasie extra. Polska zasygnalizowała podjęcie podczas negocjacji rozmów na temat możliwości wprowadzenia w okresie kilku lat po akcesji zmodyfikowanego systemu administrowania kwotami produkcji mleka. Polska wnioskuje o objęcie dotacjami do prywatnego przechowalnictwa serów produkowanych w Polsce typu Ementalski i Parmezan oraz o dopuszczenie przez kilka lat po akcesji do produkcji na rynek krajowy i eksport do krajów trzecich mleka spożywczego o  zawartości tłuszczu innej niż określona w odpowiednich przepisach Wspólnoty Europejskiej.

System regulacji rynku mleka w Polsce stosowany dotychczas różni się od stosowanego w Unii Europejskiej. Poziom wsparcia rynku mleka w Polsce jest ponad 10-ciokrotnie mniejszy niż w Unii Europejskiej, gdzie fundusze wypłacane z funduszu FEOGA na ten cel w 1999 r. wyniosły 3 mld EUR, a w przeliczeniu na jedną krowę 117 EUR.

W Polsce wsparcie budżetowe udzielane mleczarstwu osiągnęło najwyższy poziom w roku 1997 i wynosiło około 77 mln EUR. W latach 1998-99 wydatki poniesione na stabilizację rynku mleka zostały znacznie zmniejszone. Zmniejszone zostały także kredyty preferencyjne udzielane na restrukturyzację branży mleczarskiej. Jedynie dopłaty do kredytów preferencyjnych pozostały na nie zmienionym poziomie, jako skutek wcześniej udzielonych kredytów. W przeliczeniu na 1 krowę wydatki budżetowe do sektora mleczarskiego wynosiły w szczytowym okresie (1996/97) 19-22 EUR, a w latach 1998-99 zostały zmniejszone do około 11 EUR.

Instrumenty wspierające rynek mleka w Unii Europejskiej są bardzo rozbudowane. Obecnie stosowanych jest około 11 rodzajów subsydiów wspierających eksport oraz popyt wewnętrzny. Z ich stosowaniem związany jest rozbudowany system kontroli, w tym kontroli jakościowej i administrowania. Są one wspomagane metodami administracyjnymi, np. systemem licencji eksportowych i importowych, systemem kwot produkcyjnych. W Polsce liczba stosowanych instrumentów wsparcia jest znacznie mniejsza. Zasady i procedury ich stosowania różnią się od stosowanych w Unii Europejskiej. Harmonizacja metod regulacji rynku mleka w Polsce ze stosowanymi w Unii Europejskiej będzie wymagała znacznego poszerzenia instrumentarium oraz budowy instytucji zdolnej do ich skutecznego stosowania. To ostatnie zadanie będzie o tyle łatwiejsze, że od 10 lat funkcjonuje Agencja Rynku Rolnego, która ma duże doświadczenie w prowadzeniu interwencji na rynku mleka.

W Polsce nie stosuje się natomiast żadnych metod ograniczania produkcji mleka. Wdrożenie trudnego i kosztownego systemu kwot mlecznych wymagać będzie budowy od podstaw aparatu administracyjnego, zdolnego do skutecznego zarządzania tymi kwotami.

Wdrożenie systemu kwotowania produkcji mleka będzie trudne przede wszystkim ze względu na dużą liczbę podmiotów produkujących i przetwarzających mleko. Budowa sprawnego systemu kwot w Polsce uznana została więc za jedno z najtrudniejszych zadań w procesie dostosowań do integracji z Unią Europejską.

7. Wyzwania dla polskiego sektora mleczarskiego.

Tabela 2. Szanse na przyszłość.

SZANSE NA PRZYSZŁOŚĆ
CZYNNIKI WEWNĘTRZNE
1. Zmiany strukturalne i produkcyjne w polskim rolnictwie i przetwórstwie
Poprawa standardów higienicznych gospodarstwach mleczarskich	Wzrost wydajności i produktywności	Koncentracja w sektorze produkcji mleka		Koncentracja w przetwórstwie	Większy nacisk na produkcję artykułów mleczarskich wysokiej wartości dodanej (sery i jogurty w miejsce masła czy mleka w proszku)
2. Wspólne działania marketingowe
Promocja zdrowego stylu życia w mediach, podkreślenie roli, jaką spełniają w tym zakresie produkty mleczarskie			Promocja i wsparcie eksportu
3. Większa rola informacji i badań handlowych polskim sektorze mleczarskim (informacja handlowa, rynkowo-cenowa)
CZYNNIKI WEWNĘTRZNE
1. Pozyskiwanie nowych rynków dla mało wykorzystywanych dotąd wyrobów
2. Ewentualne zmiany w polityce rolnej Unii - obustronne zniesienie ceł i subsydiów we wzajemnym handlu, wraz z obniżeniem poziomu bezpośredniego wsparcia unijnych producentów

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: S. Stepulak, Wyzwania dla polskiego sektora mleczarskiego ,”Problemy Integracji Rolnictwa” Nr 4/2000[20], s. 63-65.

A. Jucewicz, B. Kozłowska, E. Tomkiewicz, Polityka Rolna. Wspólnoty Europejskie w świetle ustawodawstwa i orzecznictwa, s.157, Wyd. Fundacja Promocji Prawa Europejskiego, W-wa 1995.

Z. Gumkowski, Ponadnarodowe organizacje producentów, przetwórcó, handlowców sektora rolnego w Unii Europejskiej,s.40, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), Warszawa 2000.

Integracja z Unią Europejską. Konieczne dostosowania i spodziewane skutki w polskim rolnictwie,s.57, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), Warszawa 2000.

Ibidem, s. 57-58.

www. Pierwszy Portal Rolny, z dnia 15.11.2002.

Op. Cit, A. Jucewicz, B. Kozłowska, E. Tomkiewicz, s.157.

Op. Cit, Integracja z Unią Europejską……,s.58.

Op. Cit, Integracja z Unią Europejską……,s.58-59.

Op. cit. A. Jucewicz, B. Kozłowska, E. Tomkiewicz, s.159.

www.Pierwszy Portal Rolny, z dnia 15.11.2002.

Integracja z Unią Europejską.......,s.59-60.

Integracja z Unią Europejską.......,s.64-65.

Integracja z Unią Europejską.......,s.66.

J. Rowiński, Gospodarka Żywnościowa - stanowiska UE i Polski w rokowaniach akcesyjnych(II), „Wspólnoty Europejskie” Nr 2 (114) 2001, s.17-18.

Ibidem, s.22.

www. Omówienie stanowisk negocjacyjnych, z dnia 15.11.2002.

---