Polska w drodze do UE
"Spełniają się polskie marzenia" - tymi słowami prezydent Aleksander Kwaśniewski zaczął swoje przemówienie 16 kwietnia 2003 roku w Atenach po podpisaniu przez Polskę Traktatu Akcesyjnego. Podpisanie Traktatu wieńczy długą drogę jaką Polska musiała przebyć by móc dołączyć do "rodziny europejskiej". Po przeprowadzonym referendum, które odbyło się w dniach 7-8 czerwca 2003 r. i ratyfikowanie Traktatu przez UE 1 maja 2004 r., Polska wraz z pozostałymi państwami stała się pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej.
Droga prowadząca do Unii Europejskiej miała swój początek we wrześniu 1988 roku, kiedy to Polska nawiązała oficjalne stosunki dyplomatyczne z Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG). Pierwsze negocjacje dotyczyły umowy o handlu i współpracy gospodarczej, którą ostatecznie podpisano 19 września 1989 roku. Realizacja umowy spowodowała, iż od 1990 roku państwa członkowskie Wspólnoty stały się głównym partnerem handlowym Polski.
W dniach 14 - 15 lipca 1989 roku na paryskim szczycie siedmiu najbardziej uprzemysłowionych państw świata zapadła decyzja o przyznaniu pomocy gospodarczej Polsce i Węgrom. Za zarządzanie oraz koordynację pomocy odpowiedzialna została Komisja Wspólnot Europejskich (obecnie Komisja Europejska), która zainicjowała ją w postaci programu PHARE (Poland, Hungary - Assistance for Restructuring of their Economies - Polska i Węgry - Pomoc na Rzecz Restrukturyzacji Gospodarki). Choć w kolejnych latach krąg beneficjantów programu poszerzył się o inne państwa Europy Środkowej i Wschodniej, nazwa programu pozostała taka sama.
Równolegle do powstania programu PHARE powołano do życia Przedstawicielstwo RP przy Wspólnotach Europejskich w Brukseli. Pierwszym ambasadorem został Jan Kułakowski, który pełnił tę funkcję od 1990 do 1996 roku.
25 maja 1990 roku Polska złożyła w Brukseli oficjalny wniosek o rozpoczęcie negocjacji umowy o stowarzyszeniu ze Wspólnotami Europejskimi. W tym samym kwartale 1990 roku jako pierwszy kraj Europy Środkowej i Wschodniej Polska przedłożyła Komisji projekt tekstu układu o stowarzyszeniu, który miał postać memorandum Rządu RP.
W konsekwencji tych działań w styczniu następnego roku Rada Ministrów powołała Urząd Pełnomocnika Rządu do Spraw Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, a w sierpniu z inicjatywy Dyrekcji Generalnej X Komisji Wspólnot Europejskich, Przedstawiciela Komisji Wspólnot Europejskich w Polsce oraz Pełnomocnika Rządu ds. Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej stworzono polski TEAM EUROPE.
Po ośmiu rundach negocjacji nad przedłożonym projektem układu o stowarzyszeniu, 16 grudnia 1991 wicepremier Leszek Balcerowicz w imieniu polskiego rządu podpisał Układ Europejski. Układ Europejski (Układ o Stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi) zakładał powstanie w ciągu dziesięciu lat strefy wolnego handlu towarami przemysłowymi między Polską a Unią Europejską. Układ został ratyfikowany 20 października 1992 przez Prezydenta RP Lecha Wałęsę. W preambule strony układu podkreślają, iż pragną umocnić powstałe więzi oraz ustanowić ścisłe i trwałe stosunki oparte na zasadzie wzajemności, które umożliwią Polsce uczestniczenie w procesie integracji europejskiej.
Widocznym efektem stowarzyszenia z Unią Europejską był wyraźny wzrost inwestycji bezpośrednich krajów "Piętnastki" w Polsce. Polska stabilizując swój system polityczny i prowadząc przekształcenia w kierunku gospodarki rynkowej stała się atrakcyjnym obszarem dla kapitału zagranicznego, w tym szczególnie pochodzącego z państw Unii Europejskiej.
Mając na uwadze zapis Układu Stowarzyszeniowego mówiący o docelowej integracji Polski z Unią Europejską w styczniu 1993 roku Rada Ministrów przyjęła program działań dostosowawczych polskiego systemu prawnego do wymagań Układu Europejskiego. W czerwcu tego samego roku podczas spotkania Rady Europejskiej w Kopenhadze, szefowie państw i rządów "Piętnastki" stwierdzili, iż przystąpienie w przyszłości krajów Europy Środkowej i Wschodniej do Unii Europejskiej jest wspólnym celem, ale uwarunkowanym spełnieniem przez państwa określonych kryteriów politycznych i ekonomicznych (tzw. kryteria kopenhaskie: stabilność instytucji gwarantujących demokrację, rządy prawa, poszanowanie praw człowieka oraz poszanowanie i ochrona praw mniejszości narodowych, istnienie gospodarki rynkowej, zdolność sprostowania warunkom konkurencji i siłom rynkowym w Unii, zdolność przyjęcia obowiązków wynikających z członkostwa, w tym założeń unii politycznej, gospodarczej i walutowej). Pozytywna ocena realizowanego przez Polskę programu dostosowawczego umożliwiła wystąpienie z formalnym wnioskiem w sprawie akcesji do Wspólnot Europejskich. Z takim wnioskiem z upoważnienia Rady Ministrów wystąpił Prezes Rady Ministrów RP Waldemar Pawlak, natomiast Minister Spraw Zagranicznych RP Andrzej Olechowski złożył go 8 kwietnia 1994 roku w Atenach na ręce Przewodniczącego Rady Unii Europejskiej Theodorosa Pangalosa.
Następnym krokiem na drodze integracji było przyjęcie przez Radę Europejską na konferencji w Essen w grudniu 1994 roku strategii przedczłonkowskiej, w której zostały określone nowe płaszczyzny i formy współpracy z państwami stowarzyszonymi, nie przewidziane wcześniej w Układzie Europejskim. Jednym z punktów programu obejmował opracowanie "Białej Księgi" Komisji Europejskiej w sprawie przygotowania krajów stowarzyszonych Europy Środkowej i Wschodniej do integracji z jednolitym rynkiem Unii Europejskiej. "Biała Księga" została zaakceptowana na szczycie Rady Europejskiej w Cannes w czerwcu 1995 roku.
W kwietniu 1996 roku Komisja Europejska przesłała rządowi polskiemu kwestionariusz, który miał posłużyć Komisji do przygotowania Opinii (Avis) na temat złożonego wniosku o członkostwo w UE. Niecałe trzy miesiące później strona polska przekazała Komisji Europejskiej odpowiedzi na zapytania zawarte w kwestionariuszu - dokument liczył 2600 stron.
Zanim jeszcze Komisja Europejska przedstawiła swoją Opinię na temat członkostwa Polski w UE, w sierpniu 1996 roku Parlament RP przyjął ustawę powołującą Komitet Integracji Europejskiej (szefem została sekretarz stanu Danuta Huebner), a w styczniu 1997 roku Rada Ministrów przyjęła Narodową Strategię Integracji.
Urząd Komitetu Integracji Europejskiej (UKIE) pełni funkcje koordynujące wobec wszystkich resortów i instytucji bezpośrednio zaangażowanych w proces integracji Polski z UE. Jest kontynuacją Biura do Spraw Integracji Europejskiej i Biura do Spraw Pomocy Zagranicznej stanowiących komórki organizacyjne Urzędu Rady Ministrów.
Do priorytetowych zadań UKIE należą przede wszystkim:
przyspieszenie prac nad harmonizacją prawa polskiego z prawem wspólnotowym,
wzmocnienie koordynacji resortowej - sprawne przeprowadzanie procesu niezbędnych zmian legislacyjnych, jak i innych działań dostosowawczych związanych z przygotowaniem instytucjonalnym,
rozwój działalności informacyjnej rządu na temat procesu integracji.
Narodowa Strategia Integracji była programem systematyzującym wcześniej podjęte działania integracyjne i ustalającym priorytety działań na okres przedakcesyjny. Zakładała przygotowanie Polski do integracji we wszystkich obszarach życia gospodarczego i społecznego. W jej ramach opracowano kalendarz działań implementacyjnych precyzujący zadania poszczególnych segmentów administracji państwowej.
W lipcu 1997 roku Komisja Europejska przedstawiła na forum Parlamentu Europejskiego swoją Opinię (Avis) na temat wniosku o członkostwo Polski w UE. Polska została oceniona jako kraj, w którym dokonały się głębokie zmiany ustrojowe (demokratyzacja), reformy gospodarcze (wolny rynek), wzrost gospodarczy, postęp społeczny, a także zaawansowanie procesu zbliżenia się do standardów unijnych. Avis identyfikował również te obszary, w których Polska nie była jeszcze gotowa przyjąć obowiązków wynikających z przynależności do UE i w których wymagane były dalsze regulacje. Ogólnie jednak Opinia była na tyle pozytywna, iż Komisja Europejska zaleciła otwarcie negocjacji z Polską o przystąpienie do UE.
W związku z powyższą Opinią Komisji Europejskiej, 18 marca 1998 roku Radu Unii Europejskiej wydała rozporządzenie w sprawie pomocy państwom kandydującym w ramach strategii przedczłonkowskiej, a w szczególności ustanowienia Partnerstwa dla Członkostwa (Association Partnership). Program Partnerstwo dla Członkostwa był zasadniczym elementem wzmocnionej strategii przedczłonkowskiej, jego zadaniem polegało na ujęciu w jednolite ramy dziedzin priorytetowych, wymagających dalszych dostosowań, które zostały wskazane w Opinii Komisji Europejskiej. Program sprecyzował krótko- i średnioterminowe priorytety wdrażania działań dostosowawczych, z którymi związane były dostępne środki finansowe dla ich realizacji oraz warunki konieczne do spełnienia przy tego rodzaju wsparciu.
Po ogłoszeniu Opinii Komisji Europejskiej, w końcu marca 1998 roku powstały zespoły negocjacyjne. Po stronie polskiej Rada Ministrów powołała na stanowisko Pełnomocnika Rządu do Spraw Negocjacji o Członkostwo w Unii Europejskiej sekretarza stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów Jana Kułakowskiego. Natomiast w Komisji Europejskiej został stworzony Zespół Zadaniowy ds. Negocjacji Akcesyjnych (TFAN), którego kierownictwo objął Nicolaus van der Pas (funkcję tę przejął później Guenter Verheugen), za negocjacje z Polską odpowiedzialna została Françoise Gaudenzi-Aubier.
Były to ostatnie kroki podjęte przed formalnym rozpoczęciem właściwych negocjacji akcesyjnych. Integracja Polski i pozostałych dziewięciu państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz Cypru i Malty prowadzone były w ramach wielostronnego forum konsultacji międzynarodowych kierowanego przez Prezydencję Rady Unii Europejskiej pod nazwą Konferencji Europejskiej. Uroczyste otwarcie negocjacji z pierwszą grupą państw kandydujących, tzw. grupą luksemburską tj. z Polską, Węgrami, Czechami, Estonią, Słowenią i Cyprem, nastąpiło 31 marca 1998 roku w Brukseli. Z tej okazji minister spraw zagranicznych RP Bronisław Geremek wygłosił w imieniu Rządu RP Oświadczenie, w którym podkreślił, iż zaproszenie Polski do negocjacji członkowskich było wynikiem konsekwentnych działań kolejnych rządów i wysiłków całego społeczeństwa polskiego. Zaakcentował również, że Polska przystępuje do negocjacji z przekonaniem do członkostwa w Unii Europejskiej jest najkorzystniejszym wyborem z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa, stabilności demokratycznego porządku, utrwalania podstaw szybkiego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego oraz budowania nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego, dokonuje tego wyboru jako państwo w pełni suwerenne, w oparciu o jednomyślność sił politycznych i szeroką akceptację społeczeństwa polskiego, będąc przekonaną, że przyjęcie Polski do Unii leży w ogólnym interesie europejskim.
Podstawą prawną negocjacji akcesyjnych jest Traktat o Unii Europejskiej określający procedury i warunki członkostwa. Rezultatem negocjacji jest Traktat Akcesyjny określający indywidualne warunki dla każdego państwa stanowiący najwyższej rangi umową międzynarodową, który wymaga jednomyślnej zgody stron i podlega ratyfikacji parlamentów narodowych obu stron. Po ratyfikacji staje się nadrzędnym aktem prawnym w stosunku do prawa krajowego. Negocjacje dotyczą 31 obszarów wyodrębnionych przez Radę Unii Europejskiej, obejmują głównie tempo harmonizacji prawa krajowego z prawem wspólnotowym oraz wszelkich niezbędnych działań dostosowawczych w tym zakresie. Przyjęcie acquise comminautaire (dorobku prawnego Wspólnot Europejskich) oznacza bowiem uznanie nadrzędności prawa unijnego wobec prawa krajowego wraz z jego jednolitą wykładnią.
Na szczycie w Luksemburgu ustalono miejsce i kalendarz negocjacji. W kwietniu, czerwcu i październiku negocjacje odbywały się w Luksemburgu, w pozostałe miesiące w Brukseli. Instytucją obsługującą negocjacje był Sekretariat Konferencji Europejskiej, powołany przy Sekretariacie Generalnym Rady UE w Brukseli.
Pierwszy etap negocjacji rozpoczął się 3 kwietnia 1998 roku i dotyczył tzw. screeningu, czyli przeglądu i porównania prawa krajowego z prawem unijnym. W ramach przeglądu dorobku prawnego wprowadzono podział zagadnień według następujących kryteriów:
akty, które zostały lub zostaną wdrożone i nie budzą wątpliwości stron,
akty, których przeniesienie do regulacji kraju akcesyjnego wymaga zmian technicznych w prawie wspólnotowym,
akty, które wymagają uzgodnień negocjacyjnych
Proces screeningu został zakończony w październiku 1999 roku.
Od 1 września 1998 roku do końca 1999 roku Polska złożyła w Brukseli wszystkie stanowiska negocjacyjne dotyczące wskazanych przez Radę UE obszarów. W lutym 2000 roku Sejm podjął uchwałę w sprawie przygotowań Rzeczpospolitej do członkostwa w UE wzywając Rząd RP do aktywniejszego działania na rzecz osiągnięcia spójności polskiego systemu prawnego z prawem unijnym. Sejm zalecił również nadanie zdecydowanego priorytetu procesom dostosowawczym. Natomiast w maju Marszałkowie Sejmu i Senatu oraz Prezes Rady Ministrów RP podpisali wspólną deklarację - Trójporozumienie dla przyspieszenia procesu dostosowywania prawa polskiego do prawa unijnego. Efekty tych działań były zauważalne jesienią w serii Raportów Okresowych opublikowanych przez Komisję Europejską. W Raporcie dotyczącym Polski Komisja podkreśla znaczące postępu w dostosowywaniu prawa krajowego do acquis communauitaire, wzywając zarazem Polskę do wzmożonych wysiłków w zakresie rozbudowy potrzebnych struktur i wzmocnienia instytucji w związku z zamierzonym przystąpieniem do UE. Komisja po raz pierwszy uznała Polskę za kraj, który wkrótce będzie zdolny do sprostowania presji konkurencji na Jednolitym Rynku. W ramach dalszego procesu integracji z UE w grudniu 2000 roku Prezydent powołał w Kancelarii Prezydenta Biuro Integracji Europejskiej, którego kierownictwo objął podsekretarz stanu Jan Truszczyński, były ambasador RP przy Unii Europejskiej, a w styczniu 2001 roku Rząd RP, reprezentowany przez sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej Jacka Saryusza-Wolskiego, podpisał umowę z Akademią Prawa Europejskiego w Trewirze, reprezentowaną przez Jacquesa Santera, na mocy której Polska przystępuje do Akademii i rozwija kształcenie kadr w zakresie prawa europejskiego.
W czerwcu 2001 roku podczas posiedzenia w Göteborgu Rada Europejska potwierdziła nieodwracalność procesu poszerzenia UE i uznała za możliwe zakończenie negocjacji z krajami członkowskimi do końca 2002 roku, tak aby kraje te mogły wziąć udział w wyborach Parlamentu Europejskiego w 2004 roku jako członkowie Unii Europejskiej.
W listopadzie 2001 Rada Ministrów przyjęła Europejską Strategię Rządu RP. Za nadrzędny cel Strategia uznaje wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 rok. Rząd zapowiedział, iż będzie dążył do tego, by Polska była dobrze przygotowana do członkostwa i skutecznie współkształtowała działalność Unii Europejskiej oraz, że nadrzędnym celem będzie zakończenie negocjacji do końca 2002 roku, tak by było możliwe przystąpienie do UE w 2004 roku. Władze państwowe postarają się także zapewnić szeroki udział społeczeństwa w procesie przystępowania Polski do UE, a także przygotują stanowisko Polski wobec wszystkich zagadnień dotyczących przyszłości UE i wspólnych polityk.
Rada Europejska na posiedzeniu w Laeken potwierdziła swoje zdecydowanie w kwestii zakończenia negocjacje z gotowymi do członkostwa krajami przed końcem 2002 roku. Na tym samym posiedzeniu przyjęła Deklarację dotyczącą przyszłości Unii Europejskiej. Na mocy tej Deklaracji powołany został Konwent Europejski, który przeprowadzić ma debatę nad przyszłością Unii Europejskiej w przygotowaniu do Konferencji Międzynarodowej 2004. Przewodniczącym Konwentu mianowano Valery Giscard d'Estaing. Wszystkie kraje zarówno członkowskie, jak i kandydujące miały prawo do delegowania do Konwentu po trzech przedstawicieli (jednego przedstawiciela rządu i dwóch przedstawicieli parlamentu) oraz ich zastępców. Z ramienia Polski wybrani zostali: sekretarz stanu Danuta Huebner i jej zastępca prof. Janusz Trzciński, z ramienia Sejmu RP - przewodniczący sejmowej Komisji Europejskiej - poseł Józef Oleksy i jego zastępca - posłanka Marta Fogler, a z ramienia Senatu - senator Edmund Wittbrodt i jego zastępca - senator Genowefa Grabowska - przewodnicząca senackiej Komisji Spraw Zagranicznych i Integracji Europejskiej. Sesja inauguracyjna Konwentu Europejskiego miała miejsce 28 lutego 2002 roku w Brukseli. Działania Konwentu Europejskiego mają utorować drogę instytucjonalnym reformom poszerzonej Unii Europejskiej. Prace Konwentu wspiera międzynarodowy Sekretariat, który przygotowuje dokumenty na sesje, opracowuje sprawozdania z debat oraz zajmuje się techniczną organizacją posiedzeń. Główne tematy debaty to m.in. podział uprawnień pomiędzy Unię i jej państwa członkowskie, podział kompetencji między instytucje Unii, skuteczność polityki zewnętrznej Unii Europejskiej i legitymacja demokratyczna Unii. Efektem pracy Konwentu ma być projekt lub kilka alternatywnych projektów usprawnienia funkcjonowania Unii Europejskiej. Przyjęty projekt ma stworzyć konstytucję Unii Europejskiej, która uporządkuje i uprości regulacje zawarte w traktatach. Spotkania Konwentu odbywają się regularnie w Brukseli, a zakończenie prac planowane jest na 2003 rok. Przedstawi wówczas wnioski - w formie rekomendacji - na temat reform UE. Konkluzje z prac Konwentu staną się podstawą Konferencji Międzyrządowej w 2004, na której mają zapaść decyzje co do dalszych zmian w funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
W lutym 2002 roku Prezes Rady Ministrów Leszek Miller wydał Zarządzenie w sprawie Narodowej Rady Integracji Europejskiej. Narodowa Rada Integracji Europejskiej jest organem opiniodawczo - doradczym Prezesa Rady Ministrów, której zadaniem jest:
udział w opiniowaniu procesów dochodzenia Polski do członkostwa do Unii Europejskiej,
wspieranie dialogu społecznego w zakresie problematyki integracji europejskiej,
działania na rzecz społecznego porozumienia w sprawie strategii integracji.
Członkowie Rady powoływani są przez Prezesa Rady Ministrów spośród przedstawicieli organizacji społeczno - zawodowych oraz środowisk opiniodawczych i naukowych. W Narodowej Radzie Integracji zasiada obecnie 70 członków, jej obsługą zajmuje się Departament Komunikacji Społecznej i Informacji Europejskiej Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej.
W ostatniej serii Raportów Okresowych opublikowanych w październiku 2002 roku Komisja Europejska stwierdza, że dziesięć państw kandydujących, w tym Polska, będzie gotowych do akcesji w planowanym terminie. Zgodnie z kalendarzem wyznaczonym przez Komisję podpisanie Traktatu miałoby nastąpić na wiosnę 2003 roku, co pozwoli na wygospodarowanie wystarczającej ilości czasu na ratyfikowanie go do końca 2003 roku lub najpóźniej w pierwszych miesiącach 2004 roku.
Zgodnie z kalendarzem negocjacji w dniach 12 - 13 grudnia 2002 Rada Europejska spotkała się w Kopenhadze z delegacjami najwyższego szczebla z dziesięciu krajów kandydujących w celu zamknięcia negocjacji akcesyjnych. W skład polskiej delegacji wchodzili: premier Leszek Miller, trzej wicepremierzy: Jarosław Kalinowski, Grzegorz Kołodko i Marek Pol, minister spraw zagranicznych Włodzimierz Cimoszewicz, Danuta Huebner - sekretarz KIE i sekretarz stanu MSZ, Jan Truszczyński - pełnomocnik Rządu RP ds. negocjacji o członkostwo Polski w Unii Europejskiej oraz Jarosław Pietras - podsekretarz stanu w UKIE. Premier RP oficjalnie oświadczył, że w imieniu Rządu RP przyjmuje uzgodnione warunki członkostwa Polski w Unii Europejskiej i wyraża gotowość do przystąpienia do niej.
W czasie tego samego zjazdu Rada Europejska postanowiła, również iż Traktat Akcesyjny zostanie podpisany w Atenach 16 kwietnia 2003 roku, a rozszerzenie Unii nastąpi po zakończeniu niezbędnej procedury ratyfikacyjnej w dniu 1 maja 2004 roku.
W dniu 16 kwietnia w Atenach wynegocjowany Traktat Akcesyjny został podpisany. Również w referendum wymagana większość społeczeństwa opowiedziała się za przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej.
W referendum, które odbyło się 7-8 czerwca 2003 r., frekwencja wyniosła 58,85%, „za” przystąpieniem do Unii było 77,45%, przeciwnego zdania było 22,55% osób.
Z jednej strony wydaje się, że członkostwo Polski w Unii Europejskiej jest swoistym ukoronowaniem przemian jakie dokonały się w naszym kraju od momentu obrania drogi reform gospodarczych i politycznych w 1989 roku, z drugiej jednak perspektywy należy pamiętać, że sam fakt bycia w zjednoczonej Europie nie przyniesie wymiernych korzyści bez wysiłku i pracy wszystkich obywateli. Zwieńczone sukcesem wieloletnie starania i negocjacje są dopiero pierwszym etapem na drodze do jeszcze bardziej dynamicznego rozwoju Polski w zjednoczonej Europie, w której aby się liczyć należy odgrywać aktywną rolę i umiejętnie wykorzystywać pojawiające się możliwości.
BIBLIOGRAFIA
B. Bidzińska-Jakubowska, Unia Europejska - Instytucje, porządek prawny, polityki wspólne, integracja Polski z UE, Uniwersytet Opolski, Wydawnictwa Skryptowe, Opole, 2000, s. 193-194
B. Bidzińska-Jakubowska, Unia Europejska - Instytucje, porządek prawny, polityki wspólne, integracja Polski z UE, Uniwersytet Opolski, Wydawnictwa Skryptowe, Opole, 2000, s. 193-194
Strona internetowa Departamentu Unii Europejskiej i Obsługi Negocjacji Akcesyjnych, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, www.futurum.gov.pl/futurum.nsf/konwent, 05.05.2003
Strona internetowa Departamentu Unii Europejskiej i Obsługi Negocjacji Akcesyjnych, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, www.futurum.gov.pl/futurum.nsf/konwent, 05.05.2003
B. Bidzińska-Jakubowska, Unia Europejska - Instytucje, porządek prawny, polityki wspólne, integracja Polski z UE, Uniwersytet Opolski, Wydawnictwa Skryptowe, Opole, 2000, s. 193-194
ibidem
Strona internetowa Departamentu Unii Europejskiej i Obsługi Negocjacji Akcesyjnych, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, www.futurum.gov.pl/futurum.nsf/konwent, 05.05.2003