III. BIOLOGICZNE PODSTAWY ZACHOWANIA

1. UKŁAD NERWOWY

1. Składa się z ośrodkowego układu nerwowego, obwodowego układu nerwowego i układu nerwowego autonomicznego. Podstawą całego ukł. nerwowego jest komórka nerwowa zw. neuronem.

2. W obrębie neuronu wyróżniamy ciało komórkowe (perykarion), wypustki protoplazmatyczne (dendryty) -przekazują informacje do kom. nerwowej, oraz neuryt -wypustka osiowa przekazująca info. z kom. na zew.

3. Kom. nerwowa jest grudką cytoplazmy, zawiera jądro i otoczona jest błoną komórkową. Znajduje się w niej tzw. pompa sodowa, która wyrzuca jony dodatnie na zew. kom. Jej zadaniem jest przewodzenie info. w postaci tzw. impulsu nerwowego. Są one przenoszone tylko w jedna str. - w kierunku ładunku ujemnego wew. kom. nerwowej.

4. Impulsy z jednej kom. do drugiej są przekazywane poprzez synapsy, które mogą występować miedzy neurytem i dendrytem, neurytem i ciałem kom. neuronu , a rzadko między dwoma neurytami.

5. Synapsa skł. Się z końcówki neurytu (kolbki synaptycznej) i odc. drugiego neuronu. Wew. kolbki znajdują się mitochondria-magazyny enzymów przemiany materii oraz pęcherzyki synaptyczne, które wypełnione są sub. przekaźnikową, zw. mediatorem.

OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY

1. Kresomózgowie, a w nim płaty czołowe wyróżniają człowieka od świata zwierzęcego. Jest to najdalej wysunięta do przodu część ukł. nerwowego, która zdecydowanie dominuje nad całym ciałem, a której zniszczenie powoduje, że człowiek funkcjonuje w sposób podobny do zwierząt.

2. Kora mózgowa dominuje nad całym organizmem ludzkim, jest ona sprzężona z niższymi piętrami ukł. nerwowego, a mianowicie z ośrodkami podkorowymi, móżdżkiem i rdzeniem kręgowym.

(rys. 4, str. 59)

1. Kora mózgowa

Przedmózgowie (kresomózgowie) składa się z 2-óch półkul mózgowych połączonych włóknami nerwowymi zw. spoidłem. Zew. warstwę półkul stanowi kora mózgowa - zbudowana z ciał komórek nerwowych, których włókna, stanowiące wew. warstwę półkul mózgowych, łączą różne cz. kory i korę z innymi cz. mózgu.

Półkula prawa reguluje funkcje lewej str. ciała, lewa natomiast zarządza prawą cz. ciała. U większości ludzi ta półkula związana jest z funkcjami intelektualnymi i mowa, dlatego nazywa się ją dominującą.

Każda półkula dzieli się na 4 płaty: czołowy, ciemieniowy, potyliczny i skroniowy. Płaty czołowe dzieli bruzda środkowa (Rolanda), która biegnie od okolic mózgu położonych blisko wierzchołka Glowy ku uszom. Płat ciemieniowy leży u wierzchołka mózgu za bruzda Rolanda, a płat potyliczny jest w samym tyle mózgu. Płaty skroniowe są wyodrębnione przez głęboką bruzdą w bocznej partii mózgu , tzw. bruzdą boczną (Sylwiusza). Płaty te leżą poniżej i z boku pozostałych cz. półkul.

Kora mózgowa pełni funkcję inicjującą działalność różnych organów poprzez podległe ośrodki nerwowe oraz funkcję kontroli i hamowania. Kierownicza funkcja kory mózgowej polega na tym, że procesy przebiegające w niższych ośrodkach nerwowych mogą zostać zahamowane przez interwencję kory mózgowej.

(rys. 5, str.61)

Funkcje czuciowe spełniają płaty ciemieniowe w pobliżu bruzdy Rolanda - drażnienie tej okolicy wywołuje doznania czuciowe, jak gdyby dotykano cz. ciała badanego lub jak gdyby była ona w ruchu. Choroba lub uszkodzenie tej okolicy powoduje zaburzenia czucia, rzadko natomiast wywołuje zupełny brak czucia. Przed bruzdą Rolanda, w płatach znajdują się okolice ruchowe - drażnienie prądem poszczególnych pkt. Tej okolicy powoduje ruchy kończyn, a uszkodzenie tych miejsc wywołuje porażenie kończyn. W Placie potylicznym znajdują się okolice wzrokowe, a w płatach skroniowych są okolice słuchowe.

W wyniku uszkodzenia górnej cz. płata czołowego (wypukłoczołowego) powstają zaburzenia napędu psychoruchowego w postaci zaniku inicjatywy z nastrojem mrukliwym, niekiedy ze znaczną chwiejnością uczuć.

W wyniku uszkodzenia dolnej cz. płata czołowego (podstawno czołowego - nadoczodołowego) następuje zanik taktu i przyzwoitości (nie panowanie nad popędem seksualności, chwiejny nastrój, okresowe odhamowanie mowy).

2. Ośrodki podkorowe

Górną cz. ośrodków podkorowych stanowi międzymózgowie, które u dołu przechodzi w śródmózgowie, a następnie w rdzeń przedłużony, który łączy się z mostem. W międzymózgowiu wyróżniamy: wzgórze, podwzgórze i nadwzgórze.

Wzgórze jest najważniejszym podkorowym ośrodkiem czuciowym. Ma kształt jajowaty. Jest ono jednym z ważnych centrów scalania informacji, dzięki czemu powstaje obraz rzeczywistości, jak również pewien stan emocjonalny, przede wszystkim to co nazywamy nastrojem podstawowym. Od wzgórza zależy przeżywanie takich stanów emocjonalnych jak np. ból.

Podwzgórze leży poniżej wzgórza, ma kształt nieforemnego worka, który wydłuża się ku dołowi. Znajdują się w nim jądra - skupiska ciał komórkowych, które produkują neurohormon, dzięki któremu system nerwowy kontroluje pracę gruczołów wydzielania wewnętrznego.

W międzymózgowiu znajduje się też drugi gruczoł wydzielania wew. - szyszynka mózgowa, która mieści się w nadwzgórzu. Szyszynka wydziela hormon wpływający m.in. na przemianę cukrową ośrodkowego ukł. nerwowego. Wywiera on hamujący wpływ na dojrzewanie płciowe oraz ogólny rozwój organizmu. Uszkodzenie szyszynki prowadzi do przedwczesnego rozwoju fizycznego i psychicznego.

Poniżej między mózgowia znajduje się śródmózgowie. W jego górnej cz. znajduje się blaszka czworacza, a w jej obrębie wzgórki czworacze. Są to niewielkie wzniesienia, które pozostają w związku z narządami wzroku i słuchu. Dolną cz. stanowią tzw. konary, które są dużymi wiązkami włókien nerwowych. Powyżej konarów znajdują się jądra czerwienne, stanowiące jeden z ośrodków koordynacji ruchowej. W cz. środkowej znajduje się wodociąg mózgu, zawierające płyn mózgowy, który wydostaje się na powierzchnię mózgu i do kanału rdzeniowo - kręgowego.

3. Móżdżek i rdzeń kręgowy

Móżdżek mieści się na wysokości rdzenia przedłużonego, skalda się z dwu półkul, zawierających korę i rdzeń, połączonych cz. środkową zwaną robakiem. Móżdżek uzyskuje informacje od wszystkich narządów zmysłowych, a w szczególności od tych, które dotyczą aparatu ruchowego. Jego zasadniczą rolą jest sterowanie ruchami. W wyniku uszkodzenia móżdżku ruchy są nadal wykonywane, ale niedokładnie.

Ku dołowi od pnia mózgu wychodzi rdzeń kręgowy, który ma kształt pręta. Mieści się wew. kanału kręgowego, zawartego w kręgosłupie. (rys. 6, str. 66)

UKŁAD OBWODOWY

Składa się on z włókien nerwowych, które przekazują informacje od receptorów do ośrodkowego ukł. nerwowego i na odwrót.

Receptory są to wyspecjalizowane cz. organizmu, które są wrażliwe na określone bodźce ze środowiska zew. i wew. Niektóre receptory są rozsiane po całym ciele (np. receptory bólu), inne stanowią skupiska przystosowane do wybiórczego rejestrowania bodźców. Posiadają one zdolność przetwarzania różnego rodzaju energii na impulsy nerwowe. Impulsy zostają przekazane drogą przewodnictwa nerwowego do centralnego ukł. nerwowego, gdzie ulegają przetworzeniu.

Włókna nerwowe ukł. obwodowego, ze względu na funkcje i położenie nosza nazwę nerwów czaszkowych i obwodowych. Wiązki włókien nerwowych, które dochodzą do pnia mózgowego lub go opuszczają nazywamy nerwami czaszkowymi - jest ich 12 par, z których cz. jest nerwami ruchowymi, cz. czuciowymi, a cz. mieszanymi. Włókna, które dochodzą do pnia mózgowego, nazywamy czuciowymi.

Zbiór tych włókien, łączących receptory słuchowe z analizatorem słuchowym, nosi nazwę nerwu słuchowego.

Nerwy, które wychodzą z rdzenia kręgowego noszą nazwę nerwów rdzeniowych. Łącznie jest ich 31 par - 8 par nerwów szyjnych, 12 piersiowych, 5 lędźwiowych, 5 krzyżowych i 1 para nerwów ogonowych. Większość nerwów łączy się ze sobą i wymienia wzajemnie między sobą włókna, dzięki czemu powstają charakterystyczne twory zwane splotami nerwowymi. Z których wydzielają się osobne pasma włókien, zwane nerwami obwodowymi, które docierają do poszczególnych cz. ciała - najważniejsze sploty, to splot barkowy i lędźwiowo - krzyżowy.

UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY

Zwany inaczej wegetatywnym, reguluje wiele procesów autonomicznych, czyli samoregulujących się, takich jak trawienie czy krążenie krwi, które zachodzą nawet we śnie lub w omdleniu. Reguluje temp., skład, ilość i rozmieszczenie płynów ustrojowych, wpływających na ukł. krążenia, oddychania, wydzielania i wydalania. Bierze istotny udział w procesach psychicznych nazywanych emocjami. (rys. 7, str. 68).

Dzieli się na cz. współczulną (sympatyczną) i cz. przywspółczulną (parasympatyczną). Cz. współczulna jest położona po obu str. rdzenia kręgowego w jego cz. piersiowej i lędźwiowej. Nazywana jest także ukł. aktywności. Przygotowuje organizm do działania, wykazuje wzmożoną aktywność w sytuacjach zagrożenia, wymagających pełnej mobilizacji.

Cz. przywspółczulna posiada swoje centra w okolicy czaszki. Przyczynia się do odbudowy rezerw energetycznych, pobudza aktywność przewodu pokarmowego w czasie posiłku i po nim. Nie zawsze funkcjonuje jako całość, jej działanie bywa wybiórcze. Część ta ma znaczenie również wtedy, kiedy wypatrujemy czegoś.

Pomiędzy tymi cz. istnieje pewna konkurencja, co jednak nie wyklucza pobudzenia równoczesnego tych części.

2. UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO

Jest to ukł. bezprzewodowy, który swoje info. przekazuje poprzez hormony. W tym ukł. istnieją tzw. sprzężenia zwrotne, które dokonują się pomiędzy narządem produkującym hormony, zwany gruczołem, a narządem, na który działa hormon. Gruczołami wydzielania wew. są: przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyczki, nadnercza, trzustka i gruczoły płciowe (rys. 8, str. 70)

1. PRZYSADKA MÓZGOWA

Z podwzgórzem tworzy ukł. podwzgórzowo - przysadkowy. Przysadka mózgowa jest narządem zbudowanym z 2-óch rozwojowo różnych cz. - cz. gruczołowa (przednia) i cz. nerwowa (tylna). W cz. nerwowej gromadzi się neurohormon, który pobierany jest przez włosowate naczynia krwionośne i doprowadzany do cz. gruczołowej. Przysadka jest najważniejszym z gruczołów o wydzielaniu wew. Jej płat przedni produkuje wiele hormonów wpływających na czynność innych gruczołów wydzielania wew. Do objawów przysadki mózgowej należą: zatrzymanie wzrostu, zanik gruczołów płciowych, zanik tarczycy i kory nadnerczy, obniżenie przemiany materii.

2. TARCZYCA

Jeden z największych i najwcześniej rozwijających się gruczołów dokrewnych. Znajduje się ona w dolnej przedniej cz. szyi po obu jej str. i składa się z dwóch płatów bocznych kształtu stożkowatego, które są połączone cienkim pasmem tkanki tarczycowej, zwanej więziną lub cieśnią. U kobiet tarczyca często powiększa się bezpośrednio przed miesiączką i w czasie miesiączki, po pierwszym stosunku płciowym, w ciąży, w okresie karmienia piersią. Wydzielane przez nia hormony wpływają na wzrost, przemianę materii i rozwój umysłowy. Przy jej niedoczynności występuje senność i brak zainteresowań, zamazana powolna mowa, często głuchota, umiarkowany przyrost wagi. Przy nadczynności: chudnięcie, przyspieszenie pracy serca, duże pobudzenie ruchowe i psychiczne.

3. PRZYTARCZYCZKI

Wydzielają one hormon, który reguluje przemianę wapniowo - fosforową w ustroju. Prócz wpływu na metabolizm wapnia i fosforu w ustroju, przytarczyczni wywierają wpływ na gospodarkę wodną, elektrolitową i białkową ustroju. W wyniku niedoczynności przytarczyczek może wystąpić tężyczka - choroba, którą cechuje nadmierna pobudliwość mechaniczna i elektryczna ukł. nerwowo - mięśniowego, objawiająca się tonicznymi bolesnymi kurczami mięśni, głównie zginaczy kończyn. Nadczynność przytarczyczek może spowodować chorobę dróg moczowych, zwłaszcza kamicę nerkową.

4. NADNERCZA

Umiejscowione przy biegunie nerek, jednakże nie są z nimi związane. Stanowią anatomiczne połączenie dwu różnych gruczołów wew. wydzielania: kory nadnerczy i rdzenia. Prawie 80% nadnerczy stanowi kora nadnercza, wydzielane przez nią hormony wywierają wpływ na liczne czynności ustroju. Zwiększają one odporność organizmu w takich sytuacjach jak zmiana temp. Otoczenia, głód, krwotok. Kora nadnerczy wytwarza hormony płciowe męskie i w mniejszym stopniu hormony płciowe żeńskie.

5. TRZUSTKA

Gruczoł trawienny, położony w przestrzeni zaotrzewnej na tylnej ścianie jamy brzusznej. Ma kształt podłużny. Dominującą cz. trzustki stanowi cz. gruczołowa zewnątrzwydzielnicza, która wydziela sok trzustkowy, zawierający enzymy trawiące zasadnicze składniki pokarmowe. Głównym hormonem wydzielanym przez trzustkę jest insulina, która obniża poziom cukru we krwi. Insulina zwalnia czynność serca, obniża ciśnienie tętnicze, pogłębia oddech.

6. GRUCZOŁY PŁCIOWE

U mężczyzn - jądra, u kobiet - jajniki. Spełniają one dwie funkcje: hormonalna i rozrodczą. W przypadku podjęcia funkcji rozrodczej w organizmie matki wytwarza się nowy gruczoł- łożysko.

1. Jądra

Gruczoły płciowe męskie. Zawieszone w mosznie na powrózkach nasiennych. Wytwarzanie plemników w jądrze odbywa się bez przerwy podczas całego okresu dojrzałości. Dokonuje się on pod wpływem hormonów wydzielanych przez przysadkę mózgową. Przysadka i jądra wzajemnie na siebie oddziałują. Jądra wytwarzają androgeny, które wywołują rozwój drugorzędnych narządów płciowych męskich, do których zalicza się nasieniowody, gruczoł krokowy, mosznę, prącie. Wywołują też rozwój trzeciorzędowych męskich cech płciowych, wywierając znaczny wpływ na budowę ciała, rozwój głośni, mięśni, rozłożenie tkanki tłuszczowej, typ owłosienia i nastawienie psychiczne. Testosteron jest najważniejszym rodzajem androgenów. Powstaje on zarówno w jądrach, jak i nadnerczach oraz jajnikach, ma silne działanie maskulinizujące.. Prócz androgenów jądra wytwarzają estrogeny - jest ich znaczeni mniej niż w organizmie kobiecym. Ich rola polega na hamowaniu spermatogenezy i wydzielania androgenów. Estrogeny działają w tym przypadku jednak nie bezpośrednio na jadra, ale na przysadkę, która drogą hormonalną wysyła impulsy do jądra.

2. Jajniki

Gruczoły płciowe żeńskie. U dojrzałej kobiety ma kształt spłaszczonej elipsoidy o wielkości 3×2×1 cm. Jajniki leżą wewnątrz jamy otrzewnej przy bocznych ścianach miednicy na tylnej powierzchni wiązadeł szerokich macicy, do których przywiązane są za pomocą krótkich krezek. Górne bieguny jajników objęte są przez jajowody. Jajniki służą podwójnemu celowi - wytwarzaniu komórek jajowych oraz wydzielaniu żeńskich hormonów płciowych, estrogenów, progesteronu i inhibiny. Od chwili osiągnięcia przez kobietę dojrzałości płciowej (pokwitanie) aż do wygaśnięcia jej funkcji rozrodczej (menopauza - przekwitanie), tj. przez okres około 35-40 lat - co ok. 28 dni dojrzewa w jajniku tzw. pęcherzyk Graafa, zawierający komórkę jajową. Dojrzały do pęknięcia pęcherzyk ma średnicę około 1 cm, a komórka jajowa około 0,2 mm. Gdy pęcherzyk pęka, jajo dostaje się do jajowodu, a z pozostałej części pęcherzyka powstaje ciałko żółte, którego wydzielina jest konieczna dla umożliwienia wszczepienia zapłodnionego jaja w śluzówkę macicy. Estrogeny są wytwarzane w ciągu całego życia kobiety, progesteron zaś produkowany jest jedynie w okresie dojrzałości płciowej i to wyłącznie w drugiej połowie cyklu miesiączkowego oraz w czasie ciąży.

3. Łożysko

Znajdujące się w macicy dojrzałego jaja zapłodnionego przez plemnik rozpoczyna ciążę. Składa się z dwóch części: zarodkowej i matczynej. Cz. matczyna jest przekształconą błoną śluzową macicy w miejscu wszczepienia zarodka. Ponieważ zarodek wnika w głąb błony śluzowej, zostaje on też pokryty warstwą tejże błony od strony jamy macicy. W miarę jak dziecko rośnie, błona ta zrasta się z przeciwległą ścianą macicy. Druga cz. łożyska - zarodkowa ma dwie powierzchnie: wew., do której dochodzi od dziecka pępowina, i zew., zwróconą do ściany macicy.

Łożysko wydziela progesteron i estrogen. Progesteron jest niezbędny dla normalnego rozwoju ciąży. Wydzielanie estrogenów podczas ciąży wzrasta tysiąckrotnie. Ich najwyższy poziom występuje przed porodem, a bezpośrednio przed nim ich liczba szybko maleje. Wskutek tego ustaje hamowanie przez estrogeny hormonalnej czynności przysadki i wydzielany przez nią hormon (oksytocyna) wywołuje skurcze macicy, powodując tym samym poród.

IV. ŻYCIE UCZUCIOWE CZŁOWIEKA

Uczucia często zlewają się z innymi przeżyciami, nie występują samodzielnie i w związku z tym trudne są do dokładnego określenia. Uczucia, podobnie jak i procesy poznawcze, odzwierciedlają świat i umożliwiają lepszą orientację w otaczającej nas rzeczywistości.

1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA UCZUĆ

1. PODSTAWY RÓŻNICOWANIA EMOCJI I UCZUĆ

Stan psychiczny, o którym chcemy zakomunikować, nazywamy emocjami lub uczuciami.

Uczucie to stan psychiczny, którego istotę stanowi zajęcie stanowiska wobec przedmiotów, zjawisk czy ludzi, a więc wobec wszelkich aktualnie działających bodźców, przeszłych czy przyszłych wydarzeń i wszystkich elementów otaczającego nas świata, a także wobec samego siebie i własnego działania.

Uczucia odzwierciedlają świat, umożliwiają człowiekowi orientację w rzeczywistości. Odzwierciedlają one zarówno wartość sytuacji życiowej dla człowieka, jak i wynikający stąd do niej stosunek. Właśnie w nich wyraża się stosunek do poszczególnych elementów składowych naszego otoczenia.

Emocje i uczucia oznaczają dwa przeciwległe bieguny tego samego kontinuum.

O emocjach można powiedzieć, że mają charakter sytuacyjny(są zależne od określonych cech sytuacji), są zazwyczaj krótkotrwałe, mają względnie jednorodny charakter (tzn. w danym momencie występuje zazwyczaj tylko jedna emocja), a impulsywność dominuje w nich nad refleksyjnością. Są one zawsze reakcją na coś. Nie wymagają uczenia się. Pod względem neurofizjologicznym emocje wiążą się z procesami zachodzącymi w pniu mózgu. Są one wrodzone. Głównym zadaniem prostych emocji jest selekcja tego wszystkiego, co nas otacza ze względu na biologiczny interes organizmu.

Uczucia są przeżyciami specyficznie ludzkimi. Od emocji różni je to, że są trwałe. Cechuje je brak bezpośredniej zależności od aktualnej sytuacji, niejednorodność treściowa (równocześnie mogą występować towarzysząc sobie i wzajemnie się przenikając różne uczucia). W uczuciach wątek impulsywności jest podporządkowany wątkowi refleksyjnemu. Uczucia nie mają charakteru wrodzonego. Nabywamy je w trakcie doświadczeń związanych życiem społecznym. Nie można jednak przeciwstawiać sobie emocji i uczuć, gdyż one się po prostu dopełniają. Choć emocje mogą występować pod nieobecność uczuć, to sytuacja odwrotna jest niemożliwa.

2. GŁÓWNE ŹRÓDŁA EMOCJI I UCZUĆ

1. Potrzeby fizjologiczne

Należą one do biologicznych źródeł przeżyć emocjonalnych. Dla poprawnego funkcjonowania organizm wymaga i odpoczynku i snu, pożywienia i płynów, a także aktywności ruchowej. Gdy np. organizm wyczerpie dostarczone zapasy pożywienia, odczuwa głód.

Przedmioty sprzyjające zaspokojeniu tej potrzeby wywołują pozytywne przeżycia emocjonalne, natomiast wszystko to, co utrudnia zaspokojenie odczuwanej potrzeby, wywołuje przeżycia negatywne.

Emocje dotyczą zwłaszcza sytuacji „tu i teraz”, uczucia zaś stanu organizmu, trwającego przez dłuższy czas.

2. Kontakt z innymi ludźmi

Emocje pojawiają się w rozwoju jednostki najwcześniej, ale praktycznie już od pierwszych chwil życia źródłem przeżyć emocjonalnych bywa także kontakt dziecka z innymi ludźmi. Dla rozwoju psychicznego niemowlęcia niezmiernie ważny jest kontakt z matką.

Język może zawierać wiele sugestii, pod wpływem której - w sposób nieuświadomiony - rozwijają się uczucia. Dzieje się tak wówczas, gdy jednostka słyszy oceny słowne, które inni ludzie wypowiadają pod jej adresem.

3. Poznawanie otaczającego świata

Okolicznością wyzwalającą przeżycia uczuciowe człowieka jest jego aktywność poznawcza. Od wczesnego dzieciństwa źródłem przeżyć emocjonalnych są dla człowieka doświadczenia, które powstają w zetknięciu z otaczającymi przedmiotami.

4. Poznawanie samego siebie

Człowiek poznaje nie tylko otaczający świat, ale także samego siebie. Samopoznanie budzi w nim rozmaite uczucia. Może prowadzić do wysokiego stopnia samoakceptacji i zadowolenia z siebie - z własnego wyglądu, podejmowanych decyzji, czy osiągniętych sukcesów. Zdarza się jednak, że człowiek poznając siebie, przeżywa uczucia przykre, jest niezadowolony ze swojego wyglądu, postępowania czy cech charakteru, których chciałby się pozbyć lub przynajmniej o nich zapomnieć. Źródłem takich uczuć jest również własne postępowanie moralne.

5. Wspomnienia przeszłości

Nie tylko aktualne doznania są źródłem przeżyć uczuciowych. Podobnie intensywne przeżycia emocjonalne mogą być naszym udziałem wówczas, gdy przypominamy sobie własne wcześniejsze przeżycia i doświadczenia. Jeżeli były one dla nas korzystne, przeżywamy jeszcze raz towarzyszące im uczucia zadowolenia, satysfakcji, radości, jeżeli zaś wiązały się z jakimś zagrożeniem, jeszcze raz przeżywamy dawny strach.

5. Planowanie przyszłości, marzenia

Wybieganie myślą w przyszłość może być okolicznością także wyzwalającą przeżycia emocjonalne.

3. FIZJOLOGICZNE ASPEKTY ŻYCIA UCZUCIOWEGO

Bardzo złożone i długotrwałe uczucia, a także proste i krótkotrwałe emocje pociągają za sobą zmiany w funkcjonowaniu biologicznym organizmu. Jest też odwrotnie: zmiany w funkcjonowaniu organizmu wiążą się z przeżyciami emocjonalnymi.

Proces emocjonalny, powstający w centralnym systemie nerwowym, powoduje uruchomienie odcinków układu autonomicznego oraz osi nadnerczowo-przysadkowej, rezultatem czego jest zespół zmian w czynnościach organizmu.

Emocje przygotowują organizm do wysiłku, walki, ucieczki lub rezygnacji. Użyte do tego są dwie drogi wzajemnej zależności emocji z czynnościami ustroju: nerwowa i hormonalna.

Sympatyczny układ nerwowy zasadniczo działa w stanach emocjonalnych związanych z podnieceniem, przygotowując organizm do przeciwstawienia się różnym czekającym go trudnościom i zagrożeniom. Natomiast układ parasympatyczny bierze udział w spokojnych stanach emocjonalnych.

Zarówno układ nerwowy ośrodkowy jak i autonomiczny współpracują przy wytwarzaniu zorganizowanych zespołów wyrażania emocji. Kora mózgowa spełnia w tym przypadku rolę nadrzędną, kontrolną. Może przyczyniać się do hamowania uczuć.

Zmiany fizjologiczne związane z przeżywanymi uczuciami nie są identyczne u wszystkich ludzi. Mamy tu do czynienia ze znacznymi nieraz różnicami indywidualnymi. Czynnikiem różnicującym może być również intensywność przeżyć emocjonalnych: te same emocje przy rozmaitym natężeniu mogą dawać różne zmiany w czynnościach narządów wewnętrznych.

Spośród różnych występujących w organizmie zmian, towarzyszących przeżyciom uczuciowym, najczęściej zauważanych przez jednostkę u siebie lub u innych, można wymienić:

a) zmiany w krążeniu krwi

zmiany te związane są z przyspieszeniem lub zwolnieniem rytmu serca. Gdy człowiek przeżywa silne wzruszenie, gniew, możemy zaobserwować zaczerwienioną od przekrwiona twarz i przekrwione oczy.

b) zmiany w oddychaniu

w podnieceniu emocjonalnym oddech staje się zwykle słabszy i głębszy.

c) odruch źrenicowy

rozszerzenie źrenic możemy obserwować przy przeżyciach bólu, gniewu czy podniecenia. Przy przeżyciach spokoju, relaksu źrenice zwężają się.

d) reakcja pilomotoryczna

polega ona na pojawieniu się tzw. gęsiej skórki przy przeżyciach silnego, trudnego do opanowania strachu.

e) zaburzenia funkcjonowania żołądka i jelit

gdy przeżywamy silne emocje, mogą pojawić się zaburzenia układu trawiennego, jak biegunka czy choroba morska. Długotrwałe napięcie emocjonalne może prowadzić do owrzodzenia żołądka czy dwunastnicy.

f) napięcie mięśni i ich drżenie (tzw. tremor)

przy silnej tremie może nastąpić drżenie czy napięcie mięśni, zmienia się także skład chemiczny krwi oraz opór elektryczny skóry.

4. TEORIE EMOCJI

Psychologów interesował przede wszystkim związek pomiędzy komponentą psychiczną, jaką stanowią przeżywane emocje, a obserwowanymi zmianami fizjologicznymi w funkcjonowaniu organizmu. Może on być trojaki: albo przeżywane emocje i uczucia poprzez odpowiedni proces nerwowy powodują wystąpienie określonych zmian fizjologicznych w organizmie, albo jest odwrotnie, tj. zmiany organiczne powodują wystąpienie emocji i uczuć. Jest też możliwe, że przeżycia emocjonalne i zmiany organiczne występują równolegle, wzajemnie na siebie oddziaływując.

Pierwsza z możliwości była powszechnie przyjmowana i uznawana do czasu W. JAMESA, który pod koniec XIX wieku opowiedział się za drugą z możliwości formułując tezę, że subiektywne przeżycia przykrości czy przyjemności są wtórne w stosunku do stanów fizjologicznych występujących w organizmie. Podał on słynną formułę: nie dlatego płaczemy, że jesteśmy smutni, lecz jesteśmy smutni, ponieważ płaczemy. Teoria ta została rozbudowana przez C. LANGEGO i znana jest pod nazwą teorii Jamesa-Langego.

Poglądy Jamesa i Langego wywołały krytykę wybitnego fizjologa angielskiego W.B. CANNONA. Przytaczał on fakty podważające słuszność tej teorii: te same zmiany w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych towarzyszą różnym stanom emocjonalnym; gama możliwych stanów emocjonalnych zdecydowanie przekracza możliwości różnicowania reakcji fizjologicznych; zmiany w narządach wewnętrznych powstają zbyt wolno, aby mogły stanowić podłoże szybko powstających emocji; sztuczne wywoływanie zmian w reakcjach fizjologicznych nie powoduje odpowiednich zmian w reakcjach emocjonalnych, które można by obserwować. Także przecięcie połączeń nerwowych między korą mózgową a narządami wewnętrznymi nie powoduje zaniku reakcji emocjonalnych. Opublikowana w latach trzydziestych koncepcja Cannona utrzymywała, że organizatorem reakcji emocjonalnych oraz ich siedliskiem jest wzgórze.

Za twórczynię korowej teorii emocji uznawana jest M.B. ARNOLD. Doszukiwała się ona, wraz z D.B. LINDSLEY'EM, bardziej istotnej roli kory mózgowej w procesach emocjonalnych, chociaż może zbyt przeceniała jej autonomiczną, spontaniczną aktywność.

Coraz więcej zwolenników zyskuje w nauce holistyczne podejście do problematyki emocji. Dostrzega się wzajemne oddziaływanie przeżyć emocjonalnych i zmian organicznych: przeżywane uczucia wpływają na zmiany w funkcjonowaniu biologicznym organizmu, natomiast objawy wegetatywne wiążą się z przeżyciami emocjonalnymi.

2. PODSTAWOWE CECHY I KLASYFIKACJA UCZUĆ

Uczucia są złożonymi stanami psychicznymi, by je lepiej opisać, wyodrębniamy ich zasadnicze cechy i przeprowadzamy podział ze względu na różne kryteria:

1. ZASADNICZE CECHY EMOCJI I UCZUĆ

a) Znak

Do podstawowych właściwości przeżyć emocjonalnych należy ich znak. Mogą być one dodatnie lub ujemne, czyli pozytywne lub negatywne, przyjemne lub przykre, korzystne lub szkodliwe. Znak uczucia jest pierwszą podstawą ich klasyfikacji. Uczucia dodatnie, przyjemne uwidaczniają akceptację człowieka wobec wszystkiego , co te uczucia wywołuje. Szuka ona więc tego, co może być źródłem takich uczuć. Natomiast uczucia przykre, ujemne, wyrażają negatywny stosunek człowieka do przedmiotów wywołujących te uczucia. Prowadzi to do unikania wszystkiego, co wiąże się z takimi przeżyciami emocjonalnymi.

b) Intensywność

Nawet pobieżna obserwacja przekonuje o tym, że nie wszyscy ludzie z jednakową siłą przeżywają uczucia takie same pod względem znaku i ich treści.

c) Trwałość i głębia

Trwałość jest zwykle powiązana z następną cechą, jaką jest głębia uczuć. Im głębsze są uczucia, tzn. im bardziej wiążą się z istotnymi dążeniami i pragnieniami jednostki, tym są one trwalsze.

2. PODZIAŁ UCZUĆ ZE WZGLĘDU NA TREŚĆ

a) Uczucia związane z przyrodą

Radość i zachwyt nad pięknem otaczającego świata albo strach przed niebezpieczeństwem, jakie może się w nim kryć.

b) Uczucia społeczne

Można wyliczyć kilka typów tych relacji. Mamy tu do czynienia z relacją ona-on, opartą na wyłączności, mogącą prowadzić do miłości małżeńskiej. Dla tego typu relacji społecznych typowe są uczucia sympatii, przywiązania, czułości, wierności, ale nierzadko również zazdrości. Inna grupa to uczucia związane z relacją macierzyństwa lub ojcostwa. Uczucia te to: czułość, tkliwość, ale także lęk o jego zdrowie, zatroskanie o uchronienie go przed wszelkiego rodzaju niebezpieczeństwem. W odpowiedzi na miłość matczyną czy ojcowską dziecko odpowiada uczuciami miłości, przywiązania, tęsknoty, oddania, podziwu, ale i lęku, by ich miłości nie stracić. Następna kategoria uczuć społecznych dotyczy sytuacji partnerstwa i współdziałania, z którymi wiążą się uczucia przyjaźni, wzajemnej lojalności, uczciwości i solidarności, jakie partnerzy mogą przeżywać we wzajemnych koleżeńskich kontaktach. Odmienne uczucia wyzwala sytuacja rywalizacji i walki, tak niegdyś potrzebna człowiekowi do zdobycia pożywienia, ochrony najbliższych, troski o własne bezpieczeństwo. Występują tu uczucia niechęci, złości, agresji, gniewu czy nienawiści. Każde z opisanych uczuć społecznych, którego adresatem jest inny człowiek, może zostać przez niego odwzajemnione lub odrzucone.

c) Uczucia moralne

Uczucia np. dobrze spełnionego obowiązku i dumy z tym związanej, albo z drugiej strony: uczucie wstydu, winy za przekroczenia zasad, czy też poczucie krzywdy, gdy ktoś okazał się wobec nas niesprawiedliwy. Do najbardziej znaczących uczuć moralnych zaliczamy, ściśle ze sobą powiązane, poczucie obowiązku i poczucie odpowiedzialności za to, co czynimy.

d) Uczucia estetyczne

Kształtowane są przez społeczne odczucie piękna. Może się ono zmieniać w historii rozwoju ludzkości i w zależności od kręgu kulturowego.

e) Uczucia intelektualne

Związane z poznaniem i poszukiwaniem prawdy. Ta eksploracja otaczającego świata dostarcza wielu przyjemnych przeżyć, radości, zadowolenia, satysfakcji, triumfu. Rola uczuć intelektualnych w rozwoju osobowości jest bardzo duża.

f) Uczucia religijne

Fascynacja i lęk, poczucie własnej małości i niegodności.

3. PODZIAŁ UCZUĆ ZE WZGLĘDU NA NATĘŻENIE I CZAS TRWANIA

a) Nastroje

Charakteryzują się małym natężeniem i stosunkowo długim czasem trwania. Są to stany pojawiające się bez wyraźnie zidentyfikowanej przyczyny, często bezprzedmiotowe. Nastrój to ogólny stan uczuciowy, który wpływa na całe zachowania się i przeżycia człowieka. Skala odcieni nastroju jest bardzo bogata: od smutku i niezadowolenia do nieumotywowanego napięcia radości.

b) Wzruszenia

Stany uczuciowe o nagłym początku, krótkim czasie trwania i zróżnicowanym nasileniu.

c) Afekty

Stany uczuciowe o skrajnym silnym natężeniu, nagłym początku i gwałtownym przebiegu, krótkim czasie trwania i znużeniu po ich ustąpieniu. Przeżywany afekt jest przyczyną zakłóceń w spostrzeganiu i umiejętności logicznego myślenia. Człowiek może stracić wówczas chwilowo zdolność przewidywania skutków swoich czynów i kontroli działań.

d) Namiętności

Uczucia bardzo silne i długotrwałe. Jeżeli wystąpią, podporządkowują sobie inne zainteresowania i niemal wszystkie wysiłki człowieka. Nie docierają do niego żadne rozumowe argumenty o szkodliwości tego, co robi, o grożących mu przykrych konsekwencjach, stratach, które grożą jemu i jego najbliższym. Nierzadko człowiek taki nie cofnie się nawet przed przestępstwem czy zbrodnią. Namiętność może więc doprowadzić człowieka do degradacji.

3. ROLA UCZUĆ W ŻYCIU CZŁOWIEKA

1. EKSPRESJA UCZUĆ

Przeżywane emocje i uczucia domagają się zewnętrznego ujawnienia. Najbardziej typowymi formami ich ekspresji są: określone zmiany w wyrazie twarzy, w postawie całego ciała, jak również w sposobach zachowania. Przez swe uzewnętrznione przejawy emocje i uczucia umożliwiają człowiekowi komunikację zarówno interpersonalną jak i intrapersonalną.

Musimy uczyć się zarówno interpretacji własnych przeżyć emocjonalnych, jak też interpretacji zachowań, które świadczą o przeżyciach emocjonalnych innych ludzi. Nie jest to zadanie łatwe. Wielką pomocą jest tu język. Uczucia raz nazwane są łatwiejsze do rozpoznania i interpretacji. Nie wszystkie jednak przeżywane uczucia potrafimy właściwie zinterpretować i trafnie nazwać. Łatwiej poznać po wyrazie twarzy i ruchach ciała, że ktoś przeżywa silne emocje gniewu czy strachu, niż uczucie tęsknoty lub przywiązania. Ekspresja bardziej skomplikowanych uczuć nie jest jednoznaczna i może sprawić wiele kłopotu.

Ważność dla życia trafnej ekspresji uczuć polega także na tym, że umożliwia ona wyrażenie swojego stosunku do otaczającej nas rzeczywistości, do siebie samego i własnego postępowania.

2. ROZŁADOWANIE WEWNETRZNEGO NAPIĘCIA

Przeżywane emocje i uczucia powiązane są ze stanem napięcia, które w pewnych sytuacjach wprost paraliżuje działanie człowieka. Towarzyszą temu pewne zmiany fizjologiczne, jak choćby choroby psychosomatyczne. Przeżywane silne emocje domagają się rozładowania istniejącego napięcia. Może ono przybierać formę spontanicznych, chaotycznych wybuchów, albo formę coraz bardziej zorganizowanych i kontrolowanych czynności, np. walenie pięścią w stół.

Sposobów rozładowywania człowiek stale musi się uczyć. Winny one być społecznie akceptowane. Jednym z bardziej dojrzałych sposobów jest umiejętność podzielenia się swoimi emocjami czy uczuciami z drugim człowiekiem. Zwierzenie się ze swych uczuć i emocji ułatwia bardziej racjonalne podejście do własnej życiowej sytuacji.

3. MODYFIKACJA CZYNNOŚCI POZNAWCZYCH

Podczas przeżywania silnych emocji lub uczuć możemy zaobserwować zjawisko selektywnego spostrzegania, przypominania czy przewidywania. Dotyczy to zarówno uczuć pozytywnych i negatywnych. Przeżywając wielką radość czy wielki smutek, człowiek nie dostrzega adekwatnie cech osobowych ani tego, co się dzieje wokół niego (tzw. zjawisko obronności percepcyjnej). Można powiedzieć, że im większe jest natężenie przeżywanych uczuć, tym silniejszy może być ich wpływ na procesy poznawcze. Natomiast im wyższy jest poziom organizacji procesów poznawczych, tym mniej ulega ono oddziaływaniu emocji.

4. WPŁYW NA SPRAWNOŚĆ DZIAŁANIA

Uczucia steniczne mobilizują człowieka do podejmowania działania, niejako dodając mu sił, np. radość z odniesionego sukcesu może mobilizować do podejmowania następnych, jeszcze trudniejszych zadań.

Uczucia asteniczne, jak choćby zrozpaczenie czy załamanie, sprawiają, że wykonanie najprostszej czynności jest bardzo utrudnione. Podobnie paraliżująco działa na człowieka strach.

Przeżywane uczucia wpływają na kierunek, jak i na sprawność działania. Ważna jest treść oraz intensywność przeżywanych uczuć. Zarówno bowiem brak pobudzenia emocjonalnego, jak też zbyt wielka intensywność przeżyć z reguły dezorganizują działalność człowieka

4. ROZWÓJ UCZUĆ

W dynamizmach uczuciowych tkwi - zdaniem K. DĄBROWSKIEGO - główny potencjał rozwoju psychicznego i rozwoju zdrowia psychicznego.

1. ISTOTNE CECHY PROCESU ROZWOJU UCZUĆ

Rozwój uczuć to przede wszystkim prawo ciągłości przemian rozwojowych. Najbardziej charakterystyczne dla tego procesu jest:

• Przejście od typowych dla dziecka reakcji emocjonalnych, mało zróżnicowanych, do bardzo bogatej gamy uczuć u człowieka dorosłego,

• Przejście od przewagi zachowań emocjonalnych, bardzo impulsywnych, z trudem poddających się kontroli rozumu, typowych dla człowieka niedojrzałego, po możliwość regulowania przebiegu uczuć przez procesy poznawcze, jak to ma miejsce u jednostek dojrzałych,

• Doskonalenie współdziałania pomiędzy życiem uczuciowym a pozostałymi funkcjami psychicznymi.

Za charakterystyczne dla procesu rozwoju emocjonalnego człowieka E. SUJAK uważa także konieczność społecznego kontekstu. O ile z uczuciowością archaiczną rodzimy się, a uczuciowość wyższa zostaje nam przekazana drogą wychowania, to najwyższą formę uczuciowości, zwracającą się ku dobrom duchowym, uzyskujemy tylko w pełni świadomie, dzięki ludziom, którzy je reprezentują. Ten najwyższy poziom uczuciowości trzeba najpierw zobaczyć poza sobą, uwierzyć w jej istnienie, odczytać i nazwać. Następnym etapem jest dostrzeżenie jej w sobie,

2. CZYNNIKI ROZWOJU UCZUCIOWEGO

Cztery podstawowe czynniki tego rozwoju:

a) Wrażliwość układu nerwowego

Ważnym czynnikiem jest zdrowie i poziom organizmu jednostki.

b) Środowisko

Warunki środowiskowe, jeśli są korzystne, przyczyniają się do bardziej dynamicznego rozwoju uczuć. Niezastąpione jest tu pozytywne oddziaływanie środowiska społecznego, zwłaszcza w okresie dzieciństwa i młodości.

c) Zdarzenia

Zdarzenia, zwłaszcza przypadkowe, mogą wpływać korzystnie, stwarzając możliwości bogatszych reakcji uczuciowych, lub negatywnie - całkowicie blokując rozwój emocjonalny.

d) Aktywność

Rola aktywności wzrasta wraz z wiekiem jednostki. Bardzo ważną dziedziną własnej aktywności człowieka są kontakty interpersonalne.

3. ETAPY ROZWOJU UCZUĆ

Istotne etapy rozwoju:

I etap - gdy reakcje emocjonalne wywołują jedynie bodźce aktualnie działające na człowieka,

II etap - wyobrażenia nabierają wartości emocjonalnej; następuje interioryzacja emocji.

III etap - tworzą się pojęcia.

IV etap - świadomie kształtujemy swoje uczucia.

a) Dzieciństwo

Przeżycia emocjonalne dziecka są bardzo intensywne. Według J. MAZURKIEWICZA „pobudliwość emocjonalna noworodka jest 100 razy silniejsza niż człowieka starego”. Pierwszym przeżyciem emocjonalnym jest ogólne podniecenie. Trzeci miesiąc życia- przeżycie cierpienia i rozkoszy. Trochę później gniewu i wstrętu. Strach znany jest dziecku w siódmym miesiącu życia, dopiero pod koniec pierwszego roku można zaobserwować przeżycia radości i czułości. Dziecko nie potrafi ukryć swoich emocji i uczuć. U dzieci zmienność sytuacji wywołujących emocje odzwierciedla się niemal bezwarunkowo, bez udziału refleksji.

b) Młodość

Charakterystyczna jest ambiwalencja uczuć młodzieży. Częściej potrafią przeżywać równocześnie uczucia miłości i nienawiści, radości i smutku. Może to powodować uczucie zagubienia, gdyż młody człowiek sam często nie wie, co się z nim dzieje. Pod koniec okresu młodzieńczego ważną rolę odgrywają nastroje. Wyraźnie zaznacza się wzrost znaczenia uczuć społecznych. Młodzież przeżywa też takie uczucia jak lęk(przed niepowodzeniem, odrzuceniem przez grupę), wstyd, gniew, zazdrość, nienawiść. Młodość to także okres kształtowania się uczuć erotycznych. E. HURLOCK opisuje kilka faz jej rozwoju: od fazy biernego zachwytu nad obiektem miłości, poprzez etap, gdy kocha się samą miłość a obiekt miłości jest tylko uzasadnieniem dla jej przeżywania, aż do etapu miłości romantycznej, gdy przedmiot miłości podlega idealizacji. W początkach wieku młodzieńczego, człowiek posiada ukształtowany obraz otaczającego go świata i określony własny stosunek emocjonalny do tego świata. Coraz bardziej wzrasta znaczenie obrazu samego siebie. Samoakceptacja jest niezbędnym warunkiem dalszego rozwoju.

4. DOJRZAŁOŚĆ UCZUCIOWA

Wchodząc w wiek dojrzały człowiek ma już ukształtowaną osobowość, także w dziedzinie emocjonalnej. W okresie życia dorosłego uczucia przekształcają się w trwałe zasady postępowania wobec ludzi, zdarzeń i przedmiotów. Stają się coraz bardziej świadome i adekwatne do obiektywnego stanu rzeczy. Trwa proces pogłębiania uczuć. Wzrasta też ich trwałość.

Dojrzałość uczuciowa, zdaniem I. OBUCHOWSKIEJ - jest rezultatem przechodzenia od uczuciowej zależności do niezależności; od nie kontrolowanego uzewnętrzniania uczuć do poddania ich tzw. kontroli zewnętrznej; od nie kontrolowanego ulegania uczuciom do opanowania ich za pomocą kontroli wewnętrznej; od egocentryzmu do koncentrowania się na innych. Ten stan dojrzałości uczuciowej wyraża się: uniezależnieniem się od uczuciowej aprobaty otoczenia, zdolnością do modyfikowania ekspresji swoich stanów uczuciowych stosownie do przyjętych wzorców społecznych; zdolnością do modyfikowania swoich stanów uczuciowych stosownie do własnych standardów; zdolnością do empatii opartej o intelektualną ocenę sytuacji.

Nieco inaczej opisuje dojrzałość uczuciową E. SUJAK, dla której wyraża się ona w: zdolności udzielania posiadanych dóbr komuś innemu bez oglądania się na bezpośrednią własną korzyść; wystrzeganiu się przywiązania ludzi do siebie przy otaczaniu ich serdecznością, miłością i troską; przeniesieniu emocjonalności z wszystkich uwarunkowań biologicznych na reakcje społeczne; częściowym stosowaniu przeżyć emocjonalnych przez poddanie ich kontroli rozumu; uwolnienie się od zaślepienia i fascynacji erotycznej.

Osoba dojrzała emocjonalnie to taka, która potrafi kierować sobą zgodnie z własnymi poglądami i planem życiowym. Wiąże się z tym poczucie odpowiedzialności, rozumienia i uznawania celów wyższych niż osobiste, umiejętność mądrej rezygnacji i ograniczania siebie. Zaburzenia życia uczuciowego mogą przybierać formę długotrwałego, nadmiernego pobudzenia emocjonalnego lub też nadmiernego jego spadku. Skutki: zmiany w czynnościach narządów wewnętrznych, które prowadzą do choroby.

5. KSZTAŁTOWANIE UCZUĆ

1. GŁÓWNE CELE WYCHOWANIA UCZUĆ

M. GRZYWAK-KACZYŃSKA uważa, że wychowanie uczuciowości i popędliwości człowieka jest niezbędne, aby go uczłowieczyć. Głównym celem wszelkiej działalności wychowawczej środowiska jest doprowadzenie jednostki do dojrzałości uczuciowej. Dochodzenie do dojrzałości odbywa się pod wpływem działań środowiska, które stawia wzorce, nakłania lub nawet zmusza do postępowania zgodnego z przyjętymi normami społecznymi. Kształtowanie uczuć winno wyprzedzać potrzeby przyszłych etapów życia, tak, aby człowiek był emocjonalnie przygotowany do spotkania się z problemami, które mogą wystąpić na pewnym etapie rozwoju. Dojrzały stosunek człowieka do swych uczuć może wyrażać się w rozumieniu swojego życia emocjonalnego. Człowiek musi się od najmłodszych lat uczyć i być uczonym panowania nad przeżywanymi emocjami i uczuciami.

2. ROLA ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO

Aby uczuciowość dziecka mogła się właściwie kształtować, już w pierwszym roku życia powinno ono spotkać się z pełną miłości, czułości opieki ze strony matki. Dziecko intuicyjnie wyczuwa, że wszystkie związki z ludźmi w ciągu całego jego życia będą w jakiś sposób podobne do jego pierwszych związków emocjonalnych z matką. Dziecko nawiązuje coraz szersze kontakty emocjonalne z innymi osobami. Mają one mniejszy wpływ na rozwój uczuciowości niż kontakty z rodzicami. Ważna jest zdolność dzielenia uczuć z innymi(rodzeństwem), która będzie potrzebna jednostce przez całe życie. Ważne jest, aby dzieci nauczyły się wyrażać w słowach i zachowaniu możliwie wielką ilość swoich przeżyć uczuciowych, ale w sposób społecznie akceptowany. Tych sposobów dziecko nie nauczy się samo, jeżeli wcześniej nie spotka przykładu swych wychowawców. W wieku młodzieńczym człowiek główne więzi uczuciowe nawiązuje poza domem rodzinnym.

3. ODPOWIEDZIALNOŚĆ MORALNA ZA KSZTAŁT UCZUCIOWOŚCI

Teolog nie może pominąć pytania, czy i na ile człowiek może ponosić odpowiedzialność moralną za przeżywane uczucia, za ich szczerość czy nieszczerość, za poziom swojej dojrzałości emocjonalnej, za działania podjęte pod wpływem przeżywanych emocji i uczuć, czy za działania pod tymże wpływem zaniechane? Na ile jesteśmy odpowiedzialni za czyn dokonany pod wpływem tego silnego uczucia, czyli afektu? Psychologowie, prawnicy a także moraliści są zdania, że afekt - gdy powstaje z przyczyn niezależnych od woli i uprzedza ich działanie - zmniejsza lub znosi odpowiedzialność moralną w zależności od stopnia ograniczenia poznania i wolności, lub ich całkowitego zawieszenia. Musimy jednak pamiętać, że całkowite zawieszenie działalności rozumu i woli pod wpływem przeżywanego afektu zdarza się rzadko.

Człowiek przeżywa emocje nie tylko spontanicznie niezależnie od własnej woli. Często sam je wywołuje. Nie zmniejszają więc winy takie uczucia, które człowiek wywołał celowo, dla łatwiejszego dokonania złego czynu. Jeżeli afekt jest następczy tzn. gdy zostanie specjalnie wywołany przez wolę, by łatwiej spełnić zamierzone czynności, wtedy nie tylko nie znosi odpowiedzialności człowieka, ale ją jeszcze powiększa. Winę moralną może zmniejszać, a czasem całkiem usuwać, pojawiający się wskutek przymusu moralnego strach. W ogromnej większości przypadków, przeżywając emocje i uczucia, możemy ze swobodą posługiwać się rozumem i wolą, a więc ponosimy odpowiedzialność za te uczucia. Ponosimy nie tylko odpowiedzialność za konkretne działania podjęte pod wpływem aktualnie przeżywanych uczuć, lecz odpowiadamy za całokształt życia emocjonalnego. Wyrazem dojrzałości jest przejęcie tej odpowiedzialności od innych na siebie. Zmusza to do podjęcia samowychowania w tej dziedzinie.

Samowychowanie to winno się skupić m.in. na hamowaniu niekontrolowanych ekspresji emocji negatywnych i na rozszerzeniu sposobów wyrazu uczuć pozytywnych. Brak ekspresji takich uczuć jak miłość, przywiązanie, wdzięczność, szacunek, uznanie - znacznie zuboża człowieka i utrudnia przekaz najbardziej wartościowych elementów kultury życia codziennego tak w rodzinie jak i w społeczeństwie.

V. CZŁOWIEK W PROCESIE POZNAWANIA

A) WRAŻENIA

1. Wrażenia - psychologiczna reakcja na bodźce zmysłowe.

Trzy cechy wrażeń: jakość(np. wrażenie barwy zielonej, żółtej), intensywność, czas trwania.

Zjawisko kontrastu wrażeń(kontrast następczy, np. jabłko po zjedzeniu cukierka wydaje się kwaśne, lub współczesny, np. szary przedmiot na czarnym tle wydaje się jaśniejszy niż taki sam przedmiot na tle białym)

2.TYPY WRAŻEŃ

a) wzrokowe

b) słuchowe

c) węchowe

d) smakowe

e) pozostałe:

- dotyku, ucisku

- zimna i ciepła

- bólu

- mięśniowo-ruchowe

- ruchowe

3. WRAŻLIWOŚĆ

Ten sam bodziec wywołuje u różnych ludzi różną intensywność wrażenia.

Próg podniety - minimalne nasilenie bodźca potrzebne do tego, aby powstało wrażenie.

Próg różnicy - minimalny przyrost bodźca, jaki pozwala wykryć odczuwalną różnicę wrażeń.

Szczyt wrażenia - takie nasilenie bodźca, że dalsze jej zwiększanie nie powoduje już odczuwalnych zmian we wrażeniach.

Rozpiętość wrażliwości - rozpiętość między dolną a górną granicą, w których odbieramy wrażenia.

Zjawisko adaptacji zmysłowej - stępienie lub zanik wrażliwości, jeżeli ta sama podnieta działa przez dłuższy czas.

B. SPOSTRZEGANIE

1. Spostrzeganie to proces odzwierciedlania w świadomości przedmiotów lub zjawisk otaczającego świata, działających w danej chwili na nasze zmysły, to złożony układ procesów, dzięki któremu powstaje u człowieka subiektywny obraz rzeczywistości zwany spostrzeżeniem.

Właściwości:

natychmiastowość(w tym momencie, w którym działają bodźce), uporządkowana struktura(spostrzegamy uporządkowaną całość), znaczenia(decyduje o selektywności spostrzegania), selektywność(zwracamy uwagę na wybrane obiekty), stałość(przedmiot czy zjawiska raz zauważone będą rozpoznawane podobnie w czasie późniejszym)

2. RODZAJE SPOSTRZEŻEŃ:

Ze względu na rodzaj narządów zmysłowych dominujących:

-spostrzeżenia monosensoryczne i polisensoryczne

Ze względu na rodzaj zjawisk zachodzących w otoczeniu:

- spostrzeganie przedmiotów

- spostrzeganie przestrzeni i stosunków przestrzennych między rzeczami

- spostrzeganie upływu czasu

- spostrzeganie ruchów przedmiotów czy istot żywych, a także ruchów własnego ciała

3. STUKTURALIZACJA SPOSTRZEŻEŃ

Zasada ujmowania figury na tle(część ważniejsza im mniej ważna)

Zasada bliskości(spostrzegamy te bodźce, które są zgrupowane bliżej siebie), zasada podobieństwa(gdy nie bliskość decyduje o ich znaczeniu), zasada ciągłości(ciągłość pewnego motywu), tendencja zamykania(uzupełnianie danej figury).

Organizacja poszczególnych części w całość.

4. UWARUNKOWANIA LUDZKIEGO SPOSTRZEGANIA

a) potrzeby i wartości

b) doświadczenia i oczekiwania(to, co jest zgodne ze zdobytą wcześniej wiedzą, jest spostrzeganie znacznie łatwiej i o wiele dokładniej)

c) schematy poznawcze(aktualne nastawienia, trwałe postawy, prezentowane poglądy, zasób pojęć, utrwalone schematy poznawcze.

5. ZABURZENIA SPOSTRZEGANIA

Złudzenia(geometryczne, ruchu - jego względność), złudzenia wywołane przez nastawienie, chorobowe zaburzenia spostrzeżeń: omamy(halucynacje)

6. SPOSTRZEGANIE POZAZMYSŁOWE

- telepatia

- jasnowidzenie

- kryptestezja, czyli spostrzeganie przedmiotów lub zdarzeń nie oddziałujących na zmysły

C. WYOBRAŻENIA

1. Wyobrażenia to pamięciowe odpowiedniki wrażeń, to obrazy, polegające na odzwierciedleniu w świadomości spostrzeganych poprzednio składników rzeczywistości. Wyobrażenia od spostrzeżeń są mniej wyraziste, mniej szczegółowe, fragmentaryczne, nietrwałe i ogólne.

2. RODZAJE WYOBRAŻEŃ

a) wzrokowe, słuchowe i dotykowe

b) odtwórcze(są odnawianiem w świadomości dawnych spostrzeżeń i przeżyć) i wytwórcze(obrazy przedmiotów, zdarzeń jakich nigdy wcześniej nie widzieliśmy i nie przeżywaliśmy)

3. ROLA WYOBRAŻEŃ W ŻYCIU CZŁOWIEKA

Wyobraźnia mimowolna(swobodny bieg obrazów w świadomości, np. marzenia senne), wyobraźnia dowolna(generowanie wyobrażeń w sposób całkowicie świadomy i celowy), wyobraźnia twórcza(wytwarzanie w wyobraźni obrazów całkowicie nowatorskich, samodzielnych, nigdy wcześniej nie spotkanych), prospektywny charakter wyobraźni, tzn. docenia się jej rolę w przewidywaniu i planowaniu przyszłych zdarzeń, marzenia(chcemy je nie tylko wywołać, ale i dłużej zatrzymać, zespoły wyobrażeń samodzielnych i twórczych), obsesyjne wyobrażenia

D. UWAGA

1. Uwaga - taki stan i poziom aktywności nerwowej w korze mózgowej, który przygotowuje a następnie podtrzymuje sprawną pracę organizmu w zakresie jego poznawczej orientacji i celowej działalności w otaczającym świecie.

Główne cechy uwagi:

a) zakres uwagi(liczba przedmiotów, na których możemy się jednocześnie skupić)

b) napięcie uwagi(siła z jaką potrafimy koncentrować się na jakimś przedmiocie czy zjawisku)

c) trwałość uwagi(zdolności skoncentrowania się na jedynym przedmiocie)

d) podzielność uwagi(wykonywanie kilka czynności naraz)

e) przerzutność uwagi(szybkość, z jaką potrafimy się skupić na nowym przedmiocie)

2. RODZAJE UWAGI

a) uwaga mimowolna(reaktywna) - bez udziału naszej woli

b) uwaga dowolna(kognitywna) - z udziałem woli

3. KSZTAŁCENIE UWAGI

Rozwój uwagi u człowieka:

a) pierwotne reakcje i stany uwagi budzą się u trzymują człowieka bez udziału jego woli.

b) stopniowa umiejętność kierowania uwagą poprzez skupianie się

c) wytwarza się umiejętność swobodnego i łatwego skupienia uwagi

E. PAMIĘĆ

1. Pamięć przejawia się w zapamiętywaniu, przechowywaniu, rozpoznawaniu i przypominaniu zjawisk, procesów i stanów psychicznych, dzięki niej nabywamy różnorodne informacje, przyswajamy wiedzę o świecie oraz umiejętności i sprawności; to zdolność umożliwiająca oddziaływanie przeszłych przeżyć na teraźniejszość.

2. TYPY PAMIĘCI

a) pamięć mimowolna(bez świadomego nastawienia na zapamiętywanie i bez celowego działania w tym kierunku) i dowolna(podejmowanie specjalnych wysiłków w celu zapamiętania)

b) pamięć bezpośrednia(krótkotrwała, daje możliwość reprodukowania materiału zaraz po zapoznaniu się z nim, jej pojemność jest ograniczona i stała) i odroczona(jest długotrwała, nieograniczony zakres i czas przechowywania materiału)

c) pamięć mechaniczna(przez wielokrotne powtarzanie, bez zastanawiania się nad znaczeniem materiału) i logiczna(staramy się najpierw zrozumieć przyswajaną informację, daje dużo lepsze i trwalsze rezultaty niż p. mechaniczna)

d) pamięć obrazowa(zapamiętanie odtwarzanie bodźców oddziałujących na narządy zmysłów)

e) pamięć słowno-logiczna(zapamiętywanie i odtwarzanie myśli wypowiedzianych w słowach)

f) pamięć ruchowa(umożliwia zdobycie sprawności motorycznych)

g) pamięć uczuciowa(zapamiętywanie tych zdarzę, które są silnie uczuciowo zabarwione

3. CECHY PAMIĘCI

a) trwałość - zdolność długotrwałego przechowywania doświadczenia

b) szybkość

c) wierność - przypominanie sobie zgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy faktów i zdarzeń

d) gotowość - zdolność do szybkiego odtwarzania zapamiętanych treści

e) pojemność - zakres pamięci, zdolność do równoczesnego przechowywania wielu różnych wiadomości

4. PROCESY PAMIĘCIOWE

a) zapamiętywanie: mimowolne(samorzutne), zamierzone

b) przechowywanie - polega na tym, że utrwalone w komórkach nerwowych ślady pamięciowe utrzymują się chociaż wywołujące je bodźce przestały już działać, stanowi ono utajoną fazę pamięci, dużą rolę odgrywa nastawienie psychiczne

c) przypominanie:

- rozpoznanie - odróżnienie bodźców aktualnie działających na nasze zmysły oraz tych, z którymi spotkaliśmy się juz wcześniej

- przypomnienie - odtwarzanie podniet, które działały kiedyś na jednostkę, lecz aktualnie się ich nie odbiera

- reprodukcja - odtworzenie zapamiętanego materiału

5. ZAPOMINANIE

a) teoria stopniowego zanikania śladów na skutek braku użycia

b) teoria systematycznego zniekształcania śladu pamięciowego - samoistne zmiany zachodzące w śladach pamięciowych

c) teoria hamowania retroaktywnego i proaktywnego - uczenie się nowego materiału wpływa zakłócająco na pamiętanie uprzednich zdarzeń

d) teoria motywowanego zapominania - wypieranie takich treści, które są dla jednostki niekorzystne

6. ZABURZENIA PAMIĘCI

a) nadczynność pamięci - zdolność do szybkiego zapamiętywania obszernego materiału oraz odtwarzania zapamiętanych treści w sposób dokładny i szybki

b) niedoczynność pamięci - czynnościowa(człowiek pod wpływem silnego wzruszenia zapamiętuje dużo wolniej niż w normalnej sytuacji) albo stanowi skutek organicznego uszkodzenia mózgu(amnezja - luka pamięciowa, niepamięć wsteczna albo zaburzenia świadomości, albo czasami niepamięć następcza

c) inne zaburzenia pamięci: konfabulacje(chory nie pamiętając co się z nim dzieje wypełnia tę lukę treścią przypadkową, nieraz fałszywą), złudzenia(spostrzega się trafnie, ale przypominanie jest zniekształcone), halucynacje pamięciowe(ktoś jest przeświadczony o realności przeżyć, których doznał lub które wystąpiły jedynie w jego wyobraźni), poczucie obcości w sytuacji znanej, przeżycie „już widzianego”

F. MYŚLENIE

1. Myślenie to proces poznawczy, w którym odzwierciedlane są strukturalne i funkcjonalne stosunki różnych elementów rzeczywistości. To zdolność poznawania przyczyn tego, co istnieje, związków i stosunków między przedmiotami, zdarzeniami i zjawiskami. Myśli to zjawiska umysłowe będące, obok obrazów i emocji, podstawową formą odzwierciedlania rzeczywistości przez jednostkę.

Myślenie spełnia w życiu dwie podstawowe funkcje:

- pozwala na lepsze poznawanie świata, zrozumienie istniejącej rzeczywistości

- organizuje ludzkie działanie

2. CECHY MYŚLENIA

a) zakres, czyli rozległość myśli, przejawia się w umiejętności ogarniania całości zagadnienia, bez zatracania żadnego z ważnych szczegółów

b) szybkość, gdy zjawiska, o których myślimy przebiegają szybko i wymagają równie szybkiej interwencji

c) giętkość, pomaga w uwalnianiu się od z góry przyjętych, sztywnych założeń, przekonań, przeciwieństwem jest sztywność, dogmatyzm myślenia

d) krytycyzm, umiejętność kontrolowania wygłaszanych zdań, sprawdzanie twierdzeń i hipotez.

3. KLASYFIKACJA MYŚLENIA

a) myślenie intuicyjne(posługujemy się intuicja, bez udziału świadomości) i dyskursywne(komunikatywne, uświadamiamy sobie jak doszliśmy do jakiegoś pomysłu, potrafimy to wyrazić, np. w słowach)

b) myślenie twórcze(produktywne, nie wiemy jeszcze jakie środki zastosować do osiągnięcia celu) i odtwórcze(sięganie do zgromadzonej wiedzy)

c) myślenie obrazowo-ruchowe - przejawia się raczej w działaniu niż w słowach

d) myślenie konkretno - wyobrażeniowe - opiera się nie tylko na aktualnych spostrzeżeniach, ale także na wyobrażeniach twórczych i odtwórczych

e) myślenie abstrakcyjno-logiczne(pojęciowe) - umiejętność wypowiadania swoich myśli przy pomocy symboli słownych, liczbowych; pojęcia, które są produktami myślenia to całokształt przekonań o danym przedmiocie(trzy stałe składniki pojęć: zakres przypadków, które mogą być zestawione razem, zasada, która umożliwia zaliczenie poszczególnych przypadków do jednej grupy, nazwa związana z pojęciem)

4. ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

a) dostrzeżenie problemu, formułowanie pytań, wiadomo, co należy uczynić, ale nie wiadomo jeszcze jak

b) analiza sytuacji problemowej, badanie rozbieżności i luki między stanem faktycznym, a stanem pożądanym

c) wytwarzanie pomysłów rozwiązania, wysuwa hipotezy, wymyśla nowe metody, przydaje się myślenie intuicyjne

d) weryfikacja pomysłów, sprawdzenie wartości znalezionego rozwiązania w celu przyjęcia najlepszej wersji, musimy posługiwać się prawami logiki

5. ZAKŁÓCENIA MYŚLENIA

a) zaburzenia treści myślenia

- urojenia - fałszywe sądy, które chory wypowiada z głębokim przekonaniem o ich prawdziwości, jest wiele rodzajów urojeń, ale nie dają się podważyć ani perswazją, ani przedstawieniem dowodów ich błędności

- idee nadwartościowe -przekonania, które człowiek uważa za szczególnie ważne, słuszne, i z którymi jest silnie związany emocjonalnie

- natręctwa myślowe - uporczywie narzucające się myśli, wątpliwości czy wypowiedzi

b) zaburzenia toku myślenia: przyspieszenie toku myślenia, spowolnienie biegu myślenia(przy depresji), zatamowanie myślenia, rozkojarzenie myśli(brak związku pomiędzy poszczególnymi fragmentami wypowiedzi lub całymi zdaniami)

6. DOSKONALENIE MYŚLENIA

- trzeba się go uczyć przez całe życie

- najintensywniej myślimy, gdy napotykamy jakieś trudności w działaniu

- nie można iść od razu za pierwszym narzucającym się pomysłem rozwiązania trudności, ale należy wybrać najsłuszniejszy w naszym mniemaniu ze wszystkich możliwych

- trzeba sprawdzić nasuwający się wniosek, zanim przejdziemy do działania na jego podstawie

- myślenie jest tym skuteczniejsze i tym dojrzalsze, im bardziej związane jest z mową

VI. DZIAŁANIE LUDZKIE

Człowiek najlepiej wyraża się w czynie (uzewnętrznionym przejawie rozumnego i dobrowolnego działania człowieka dążącego do osiągnięcia zamierzonego celu).

1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA LUDZKIEGO DZIĄŁANIA

1. DZIŁANIE A POJĘCIA POKREWNE

Aktywność- własność, stan lub też zdolność, dyspozycja wszystkich organizmów żywych do czynnego regulowania ich stosunków z otoczeniem. Funkcjonowanie organizmu zarówno fizyczne jak i psychiczne. Człowiek wykazuje przejaw aktywności wewnętrznej (np. układnie w myśli planu zamierzonych działań) i zewnętrznej (np. wykonanie tego, co zostało wcześniej zaplanowane). Mogą występować jednocześnie, ale może jedne z nich przeważać.

Działanie - taka aktywność, która ma na celu zmianę istniejącego stanu rzeczy, wytworzenie lub sporządzenie pewnego obiektywnego wytworu kultury materialnej lub duchowej. Każde działanie składa się z szeregu prostszych elementów, aktów (czynności lub postępki)

Działalność - długotrwały i złożony zespół działań. Pojęcie nadrzędne wobec czynności i działań. Ma zawsze jakiś cel. Czyli jest to zespól działań o wspólnym celu.

Czynność - proces ukierunkowany na wynik. Mogą być różnorodne. Różnią się rezultatami, do których prowadzą. Możemy wyróżnić czynności:

ruchowe i lokomocyjne (przemieszczanie się w przestrzeni)

manipulacyjne (ruchowe oddziaływanie na otoczenie)

sygnalizacyjne (porozumienie się ludzi między sobą)

umysłowe (operacje myślowe)

Postępowanie - działania, w których szczególnie przejawia się społeczna natura człowieka.

2. PODSTAWOWE CECHY LUDZKIEGO DZIAŁANIA

W działaniu wyróżnia się aspekt intencjonalny (co trzeba robić, jaki cel trzeba osiągnąć) oraz aspekt operacyjny (w jaki sposób można osiągnąć to, co zamierzamy)

Świadomość. Człowiek działający jest świadomy celu, wie, co zamierza osiągnąć. W stosunku do działania może być następcza, towarzysząca lub uprzednia. O pełnej świadomości działania mówimy dopiero wówczas, gdy świadomość wybiega naprzód w stosunku do aktualnego przeżywania i działania.

Wolność. Działanie jest zależne od woli. W kacie woli można wyróżnić cztery stadia:

1 - powstanie pobudki, postawienie sobie jakiegoś celu,

2 - namysł i walka motywów,

3 - podjęcie decyzji, postanowienie,

4 - realizacja

Jeżeli człowiek działa z wyboru, a cel, do którego dąży jest wartościowy i ważny, wówczas wykazuje on zdolność do pokonywania czasem nawet bardzo trudnych przeszkód, aby tylko osiągnąć upragniony cel.

Odpowiedzialność. Jeżeli człowiek podejmuje działania wiedząc, czego chce i dlaczego tego chce oraz czyni to dobrowolnie wówczas musi tez przyjąć odpowiedzialność zarówno za poziom wykonania, jaki i za skutki podjętego działania. Im większy przymus w działaniach tym mniejsze poczucie, odpowiedzialności

Społeczny charakter ludzkiego działania. Działanie człowieka nie przebiega w próżni. Człowiek potrafi podjąć współpracę z innymi w imię wspólnego dobra. Ważna jest zdolność współdziałania z innymi.

3. GŁÓWNE ŹRÓDŁA LUDKZIEJ AKTYWNOŚCI

Potrzeby. Nie ma aktywności bez potrzeby i nie ma potrzeb, któreby nie pobudzały aktywności. Istnieją potrzeby wrodzone (powstają w oparciu o strukturę organizmu ukształtowaną w procesie ewolucji i utrwaloną filogenetycznie) i nabyte (pojawiają się w toku życia osobniczego i kształtują się różnie w zależności od jego warunków). Potrzeby uruchamiają działanie człowieka w oparciu o mechanizmy filogenetyczne, struktury doświadczeniowe oraz świadome kierowanie.

Zadania. Zadania pobudzające do działania mogą być wyznaczone przez innych, aktualną sytuację lub przyjęte na zasadzie własnego wyboru. Zadania mogą być doraźne, np. posprzątanie mieszkania przed spodziewaną wizytą jak i długofalowe, na których realizację trzeba poświęcić wiele czasu i wykonać szereg powtarzających czynności.

4. ROZWÓJ LUDZKIEJ AKTYWNOŚCI

Czynności i działania nie od razu pojawiają się u człowieka w jego rozwoju osobniczym w postaci zorganizowanej i ukierunkowanej. W rozwoju aktywności i działalności człowieka wyróżnia się kilka procesów:

integracja (różnicowanie i scalanie się czynności)

interiozryzacja (przechodzenie czynności zewnętrznych wykonywanych na przedmiotach w czynności wewnętrzne, umysłowe)

eksterioryzacja (przejawia się w coraz większej możliwości uzewnętrzniania czynności)

wzrost udziału świadomości w czynach człowieka. Z wiekiem działanie człowieka jest coraz bardziej świadome.

automatyzacja niektórych czynności. Wykonując niektóre czynności, wielokrotnie człowiek nabiera wprawy i potrafi je wykonać niemal automatycznie.

socjalizacja czynności ludzkich polega na przechodzeniu od czynności indywidualnych do czynności zespołowych.

indywidualizacja (czynności wykonywane przez jednostkę zawierają nie tylko elementy nabyte i wyuczone na drodze społecznej ale też indywidualne cechy psychiczne jednostki.

5. ZASADNICZE RODZAJE DZIAŁALNOŚCI

Podział działań ze względu na przedmiot działania

Mówimy o 3 kierunkach działania:

Działania skierowane na świat zewnętrzny (zajmuje w życiu człowieka najwięcej miejsca)

Działania skierowane na sam podmiot (specjalnym rodzajem jest samowychowanie)

Działania skierowane na innych ludzi (mogą mieć charakter pozytywny jak i negatywny)

Podział działań ze względu na zamierzony skutek

Działania, których celem jest przystosowanie jednostki do środowiska przyrodniczego i społecznego.

Działania, których celem jest przystosowanie środowiska do potrzeb i możliwości człowieka.

Podział działań ze względu na formę i znaczenie dla życia jednostki

Zabawa - jest genetycznie pierwszym rodzajem działalności człowieka. Jest ona czynnością samą dla siebie. Istnieje kilka typów zabaw:

• manipulacyjne (zaczynają się już w niemowlęctwie. Dziecko naśladując dorosłych odkrywa społeczne znaczenie przedmiotów)

• ruchowe (ćwiczą koordynację ruchów, umiejętności utrzymania równowagi, odwagę i przedsiębiorczość)

• konstrukcyjne (kształcą precyzję ruchów, myślenie i wyobraźnię dziecka)

• tematyczne (ich istotą jest odtwarzanie w postaci zabawowej najróżniejszych czynności, sytuacji, faktów i zdarzeń zaobserwowanych w życiu)

• dydaktyczne (opracowują je wychowawcy dla określonych celów kształcących. Nie są wynikiem swobodnej twórczości dzieci)

Nauka - Celem jest przyswojenie określonych wiadomości, umiejętności i nawyków. Uczenie się może być świadome, celowe, zamierzone (cechuje skierowanie wysiłków na określony cel) lub niezamierzone, mimowolne (spełnia największą rolę we wczesnym dzieciństwie).

Praca - społecznie zorganizowana działalność człowieka, której cel stanowi zaspokojenie potrzeb. Jest główną dziedziną aktywności człowieka w wieku dojrzałym. Wyróżniamy min. pracę produkcyjną (najbardziej charakterystyczna), twórczą i pracę nad sobą.

Kult - człowiek działa po to by wyrazić swą postawę wewnętrzną szczególnej czci, uwielbienia, hołdu oraz pokory i poddania się. Kult w sensie religijnym odnosi się do Boga.

2. PODMIOTOWE UWARUNKOWANIE DZIAŁAŃ

Nie można opisywać działania w oderwaniu od sprawcy (każdego człowieka)

1. SPRAWNOŚĆ ORGANIZMU

Wyraża zakres ludzkiego działania, zwłaszcza w dziedzinie praktycznej

2. POZIOM INTELIGENCJI

Człowiek działający musi mieć właściwą wiedzę i umiejętność w dziedzinie, której dotyczy prowadzone działanie, jeżeli ma ono prowadzić do zamierzonego celu. Każde działanie człowieka jest uzależnione od inteligencji (ogólnej zdolności) i od uzdolnień specjalnych (mogą dotyczyć rozmaitych dziedzin życia i być w różnym stopniu rozwinięte). Człowiek o bardziej rozwiniętych sprawnościach intelektualnych łatwiej orientuje się w świecie.

3. TEMPERAMENT

Jest jednym z ważniejszych czynników wpływających na prezentowany styl działania. Stanowi część składową osobowości, która najsilniej wiąże się z konstrukcją fizyczną. Jest to wrodzona zdolność do silniejszego czy słabszego przeżywania swojego życia, do silniejszej czy słabszej aktywności psychicznej. Wg H. Rempleina w skład temperamentu wchodzą elementy taki jak:

charakterystyczne uczuciowe zabarwienie przeżyć (decyduje o nastroju podstawowym człowieka),

wrażliwość uczuciowa,

tempo reakcji,

siła witalna.

Od cech temperamentalnych jednostki zależy sposób jej działania, realizacja celów, jakie przed sobą stawia. Typy temperamentu:

Flegmatyk (cel jest dla niego myślą, która go polata i nie opuszcza ani na chwilę)

Sangwinik (cel naczelny często mu się narzuca, ale nie śpieszy się on z jego uznaniem)

Choleryk (żyje celem i planem życia, dąży do realizacji celu z wielką werwą)

Melancholik (konkretyzacja celu jest dla niego utrapieniem życiowym, ma trudności z wyborem, bo posiada zbyt wiele celów i planów, trudno mu utrzymać się raz ustalonego planu)

4. CHARAKTER

Charakter człowieka rozstrzyga o celach godnych podjęcia. O charakterze człowieka świadczy hierarchizacja jego dążeń, przypisywanie priorytetu jednym a odrzucanie innych. Gdy człowiek podejmuje się pracy nad sobą, czyli nad swoim charakterem wówczas w psychice dokonują się pewne przesunięcia. Charakter jest szczytowym punktem osobowości. W nim wyraża się to, co jest najistotniejsze.

3. MOTYWACJA DZIAŁANIA

Sprawność działania zależy od wielu czynników

1. RODZAJE MOTYWACJI

Świadome działanie ludzkie wiąże się z zamiarem podmiotu. Zamiary są uwarunkowane motywami. Motyw - racja na podstawie, której zapada decyzja o podjęciu działania, to pragnienie powstałe pod wpływem wewnętrznych stanów lub zewnętrznych sytuacji, wyrażające się w czynnym dążeniu do wykonania określonego działania dla realizacji jakiegoś celu. Motywem działania są wszystkie czynniki, które je powodują. Motyw działania ma dwa aspekty: dynamiczny (jest siła pobudzającą do działania) oraz kierunkowy (nadaje on działaniu odpowiednie ukierunkowanie na cel). Motywacja działania to proces wzbudzający, utrzymujący i regulujący jego przebieg. Może być ona dodatnia (powoduje powstanie pragnienia, aby coś osiągnąć) lub ujemna (wywołuje chęć uniknięcia czegoś). Może także być zewnętrzna (np. nagrody, kary) lub wewnętrzna (np. potrzeby, lęki, zainteresowania, plany).

2. ZMIENNOŚĆ MOTYWÓW

Motywy czynów mogą się zmieniać nie tylko przy podejmowaniu realizacji podobnych zadań w różnym czasie, ale także podczas realizacji jednego zadania. Zmienność motywów - zjawisko normalne, jeżeli wynika z etapowych zadań i celów, do których człowiek dąży. Powinna się ona mieścić w odpowiednich granicach, bo inaczej człowiek niczego nie doprowadziłby do końca. Od poziomu zmienności czy stałości motywacji zależy zmienność czy stałość działań.

3. ROZPOZNAWANIE MOTYWÓW LUDZKIEGO DZIAŁANIA

Jeżeli człowiek nie wie, co i dlaczego chce, wówczas jego wysiłki są nieskoordynowane a działanie nieskuteczne. Motywy działania nie zawsze są jasne dla samego działającego. Trzeba uczyć się uświadamiania i werbalizacji motywów własnego działania. Motyw dominujący - wyznacza kolejność podejmowania działań, ich przebieg i rezultat. Człowiek często przypisuje sobie motywy szlachetniejsze, ponieważ nie chce się przyznać do tego, co rzeczywiście kieruje jego działaniem.

4. SIŁA MOTYWACJI A SPRAWNOŚĆ DZIAŁANIA

Na sprawność działania wpływa intensywność zarówno motywów racjonalnych jak emocjonalnych. Na efektywność działania wpływa znak emocji: pozytywne polepszają ją a negatywne obniżają. Zależność między siła motywacji a sprawnością działania ujęte zostały w dwóch prawach Yerkesa-Dodsona:

I prawo - w miarę możliwości wzrostu natężenia motywacji sprawność działania wzrasta do pewnego poziomu, po czym zaczyna spadać, a przy wysokim natężeniu motywacji sprawność działania jest niska.

II prawo - w rozwiązywaniu zadania łatwego największą sprawność osiąga się przy wysokim poziomie motywacji, a w rozwiązywaniu zadań trudnych przy niskim poziomie motywacji.

4. PROCES DZIAŁNIA

Działanie ludzkie ma charakter dynamicznego procesu, który rozpoczyna się od pojawienia w myśli jakiegoś pożądanego stanu rzeczy, który staje się celem działania.

1. UŚWIADOMIENIE SOBIE CELU

Przedmiotem działania może być wszystko to, co pod naszym wpływem może się zmienić, nabrać nowych własności. Działanie ludzkie jest świadome i wolne, dlatego człowiek musi sobie uświadomić, że istnieje pewna gama możliwych do wyboru celów działania. Wybierany cel działania powinien być obiektywnie realny. Ważne jest subiektywne przekonanie, że można dany cel osiągnąć. Cel jest osiągalny wówczas, gdy osoba podejmująca działanie zna odpowiednie i dostępne sposoby jego realizacji oraz posiada osobiste predyspozycje umożliwiające dany rodzaj działania.

2. ANALIZA SYTUACJI

Przewidując podjęcie jakiegoś działania i przygotowując się do tego, człowiek musi przede wszystkim poddać analizie sytuację, w której się znajduje. Konieczne jest także zapoznanie się z warunkami, w jakich przyjdzie mu działać. Istnieją warunki wewnętrzne i zewnętrze.

Do zewnętrznych możemy zaliczyć:

1. normy środowiskowe,

2. otoczenie,

3. moment działania.

3. KONSTRUKCJA PLANU DZIAŁANIA

Aby realizować wybrany cel, musimy dobrać odpowiednie metody postępowania. Istnieje zasada, że metody działania są wtórne względem obranego celu. Ważne jest, aby na etapie konstrukcji planu działania przewidzieć co, w jakich warunkach, w jakim celu, jakimi sposobami i z jakim skutkiem będziemy robili. Wynikiem tego namysłu jest ułożenie planu, który trzeba następnie ocenić pytając, czy jest ekonomiczny, czy nie ma wewnętrznych sprzeczności, czy jest przejrzysty, zrozumiały, czy można zmienić jego poszczególne składniki w razie konieczności.

4. PODJĘCIE DECYZJI

Nie ma takiego działania, które byłoby całkowicie wolne od podejmowania decyzji. Decyzje można rozumieć jako proces wyboru określonego działania ze zbioru działań możliwych, polecenie lub kategoryczny rozkaz. Istnieją sytuacje mniej lub bardziej złożone, gdy mamy do czynienia z dwoma celami, których nie można osiągnąć równocześnie. Odbywa się wówczas walka motywów. W podjęciu decyzji ważną rolę odgrywają emocje.

5. CZYNNOŚCI REALIZACYJNE

W każdym działaniu wyróżniamy jak gdyby dwa stadia (fazy). Pierwsza - przygotowanie do działania. Druga - realizacja powziętego postanowienia przez wykonywanie koniecznych czynności do tego, aby pojawiły się skutki działania. W czynnościach realizacyjnych ważną role odgrywa ludzka wola. Wola ujawnia się przede wszystkim w faktycznym działaniu. Znaczenie siły woli przejawia się w pokonywaniu trudności i przeszkód piętrzących się przed człowiekiem na drodze do wyznaczonego celu.

6. WYNIKI I ICH KONTROLA

Każde działanie pociąga za sobą skutki zamierzone i niezamierzone. Uwidaczniają się one bądź w otoczeniu, bądź we właściwościach i strukturze przedmiotów działania. Skutki działania mogą wywierać trwały wpływ na otoczenie. Jeżeli człowiek pozytywnie ocenia skutki swego działania i uważa, że zamierzony cel osiągnął, a wykonane zadanie nie wymaga dokonania żadnych zamierzonych poprawek, wtedy podejmuje decyzję o zakończeniu działania.

5. DZIAŁANIE SYTUACYJNE

1. POJĘCIE SYTUACJI TRUDNEJ

Człowiek pragnący zaspokoić swoje potrzeby czy zrealizować stojące przed nim zadania nigdy nie jest w stanie dokonać tego w stu procentach. Napotyka na swojej drodze przeszkody. Sytuacje, kiedy zostaje naruszona równowaga między potrzebami, działaniem i warunkami tego działania a osiągnięcie wyniku jest możliwe tylko przy zmianie normalnej struktury czynności, nazywamy sytuacjami trudnymi. Sytuacje te mogą być trudne obiektywnie lub subiektywnie.. Obydwa rodzaje mogą być trwałe lub czasowe.

2. RODZJAE TRUDNOŚCI DEZORGANIZUJĄCYCH DZIAŁANIE

Trudności zadania

Jednostka może spotkać się z zadaniami zbyt skomplikowanymi, wykraczającymi poza jej możliwości.

Warunki zewnętrzne i wewnętrzne

Trudności tkwiące w warunkach zewnętrznych i wewnętrznych, w jakich człowiek działa dzieli się na:

deprywacje (sytuacje pozbawienia możliwości zaspokojenia potrzeb niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania)

przeciążenia (sytuacje, w których jednostka działa jest obciążona ponad siły)

zagrożenia (sytuacje, kiedy zagrożone są wartości wysoko cenione przez człowieka)

utrudnienia (zmiany w normalnych warunkach działania)

Cechy działającego podmiotu

Trudność w podejmowaniu działania może wynikać z braku wprawy. Jeżeli ktoś nie ma wprawy w działaniu to chociaż teoretycznie wie co, jak robić w praktyce nie udaje mu się to. Inne utrudnienia sprawia brak wiary w możliwość powodzenia a także niechęć do wysiłku, bez którego wiele zadań jest nieosiągalnych.

3. CZYNNIKI ZAKŁÓCAJĄCE DZIAŁANIE

Frustracja - stanowi przeżycie psychiczne związane z niemożnością realizacji własnych celów i zaspokajania odczuwanych potrzeb. Pod jej wpływem występują zmiany w aktywności człowieka, które przybierają formę zachowań odbiegającą od normy.

Stres - jest stanem przeciążenia systemu nerwowego, który doprowadza do zaburzeń procesów regulacji. Wyodrębnia się trzy fazy stresu psychologicznego:

mobilizacja (pod wpływem stresora następuje ogólna mobilizacja procesów psychicznych)

rozstrojenie (wskutek przedłużającego się stanu przeciążenia dochodzi do pogorszenia czynności umysłowych)

destrukcyjne zachowanie (wtedy żadna czynność nie jest wykonana poprawnie, człowiek nie potrafi dokonać realnej oceny sytuacji)

4. CHOROBOWE ZABURZENIA DZIAŁANIA

Każda choroba somatyczna, obniżając sprawność organizmu, może utrudnić skutecznie działanie. Najbardziej charakterystyczne chorobowe zaburzenia działania to:

a) Spowolnienie działania. Najbardziej skrajną formą jest całkowita abulia woli. Człowiek nie jest zdolny do żadnego działania i nie wykazuje żadnej inicjatywy. Aktywność stopniowo maleje. Człowiek staje się apatyczny i obojętny na wyniki swojego działania (depresja).

b) Podwyższona aktywność. Występuje w stanach maniakalnych, gdy mamy do czynienia z bezładnym niepokojem ruchowym. Chory chce podejmować działania, ale nie jest zdolny ich wykonać.

c) Ambitendencja działań. Dla schizofrenii jest typowe współwystępowanie działań sprzecznych. Jednostka podejmuje różne działania, ale w chwili nasilenia choroby nie jest zdolna do działania całkiem normalnego, świadomego i w pełni odpowiedzialnego.

d) Natrętne czynności. Czasem działania natrętne przyjmują postać specjalnego rytuału, drobiazgowo przestrzeganego. Działaniu takiego człowieka brak potrzebnej elastyczności. Natręctwa występują zwłaszcza w nerwicy z natręctwami, a rzadziej przy innych zaburzeniach.

VII. OSOBOWOŚĆ

Osobowość charakteryzuje dynamika, która podlega różnym uwarunkowaniom. Zmiany w osobowości podlegają pewnej ocenie: pozytywne - korzystne i negatywne - niekorzystne. O zmianach tych decyduje aktywność samego człowieka, jak również wpłwy środowiska, które może pomagać lub przeszkadzać w rozwoju.

1. Elementy osobowości

1.Popędy i temperament

POPĘD- WOODWORTHA - 1987r.

Przez popęd rozumie on hipotetyczna(dynamiczną)siłę albo energię nie odnosząca się do sytuacji, w której występuj, a mająca swoje źródło jedyne w filozofii. Popęd jest nieokreślony bo nie ukierunkowuje na określony sposób zachowania, a jedynie uaktywnia zachowanie zwierzęcia czy człowieka.

Popędy mieszczą się w strukturze id. Jest ono źródłem energii. Charakteryzuje je działanie impulsywne niekontrolowane. Kieruje się zasada przyjemności.

Z temperamentem związana jest sfera dziedziczności. ALLPORT twierdzi, że temperament wraz z konstytucją fizyczną i inteligencja jest surowym materiale, z którego formowana jest osobowość. Jest czymś stałym podlega jedynie niewielkim modyfikacjom.

2.Potrzeby

CLAPARD I LEWIN 1930 r.

Lewin- potrzeby jako specyficzne życzenia wyzwalające energię ukierunkowaną na określony obiekt.

MURRAY- potrzeby jako najważniejsze czynniki osobowości.

Potrzeba jest czynnikiem ukierunkowanym popychającym do działania.

MASLOW-zdolność człowieka do uświadomienia sobie swoich potrzeb i świadomego dążenia do ich zaspokojenia. Potrzeby hierarchiczne :

fizjologiczne potrzeby niedoboru

bezpieczeństw osobistego potrzeby niedoboru

afiliacji potrzeby niedoboru

szacunku dla siebie potrzeby rozwoju

wiedzy i rozumienia świata potrzeby rozwoju

potrzeby estetyczne i religijne potrzeby rozwoju

3.Motywy

czynnik uruchamiający aktywność jednostki ukierunkowaną na jakiś cel. Świadoma racja zachowania człowieka.

4.Postawy

ekstrawertyk- osoba zorientowana do zewnątrz, do świata obiektywnago..

introwertyk- osoba zorientowana do wewnątrz, do świata subiektywnego

Behawioryzm- przerabiany

postawa behawioralna- dążenia i zachowania

5.Wartości

Masłow- filozofia wartości- wolny wybór

to co ludzie wybierają to właśnie są wartości

Franklin- wartości, obok sensu są pojęciami podstawowymi

6.Charatker

Święty Augustyn- pełny rozwój osobowoścoi człowieka przez miłość, która jest najwyższą cnotą.

Frankiln- charakter- zespół cech wrodzonych. Przedstawia coś psychicznego i odpowiada skłonnościom dziedzicznym i z nich sie wywodzi.

2. Kształtowanie osobowości

Osobowość nieustannie podlega zmianie i rozwojowi.

1.Aktualizacja podstawowych potencjalności rozwojowych

Roges- dziecko posiada juz od samego początku sobie właściwe możliwości oraz wewnętrzny układ odniesienia.

Zachowanie sie organizmu jest ukierunkowana na cel, który jest zaspokojeniem żywotnych potrzeb.

Organizm- jedność psychofizyczna. Dąży do rozwoju biologicznego, psychicznego, intelektualnego, emocjonalnego i społecznego. Posiada tendencję do rozwoju sfery psychicznej- własnego ja z czym łączy się akceptacja siebie. Człowiek poprzez organizmiany ( zewnętrzny, nienarzucony) proces wartościowania ocenia pozytywnie to co podtrzymuje i rozwija organizm.

2.Rozwój własnego ja i szacunku względem siebie.

Ukształtowanie własnego ja stanowi przesłankę, na której formuje się ocena własnych możliwości jednostki przy realizacji różnych celów. Na to największy wpływ mają osoby znaczące.

Człowiek do prawidłowego funkcjonowania potrzebuje zaufania i pozytywnego odniesienia do własnego ja. Chodzi o miłość do jednostki takiej jaką ona jest.

Dziecko kochane np. przez rodziców samo ma potrzebę okazywania miłości. Dziecko uczy się doświadczać siebie jako wartość- ktoś kto sam może kochać i jest kochany.

Jeżeli osoba nie kieruje się własnymi przemyśleniami- myśli jak inni by zyskać życzliwość- powstaje warunkowe wartościowanie narzucone.

3. Dezintegracja i reintegracja psychiczna

Agresja- próba zachowania pewnego poczucia kontroli nad sytuacją, sposobem ochrony umocnienia i podwyższania poczucia własnej wartości.

Czasem jest nieskuteczna lub niemożliwa. Wówczas zadziałać mają mechanizmy obronne- działają w sferze nieświadomej, skierowane na samego siebie.

~ Wyparcie- prawda która obniża jego wartość wobec siebie wypycha ze świadomości.

~ Anulowanie- obracanie wniwecz uprzednich zdarzeń czy impulsów, za które podmiot czuje się winny.

~ Fantazjowanie- ma zastąpić faktyczne działanie i może być ucieczka od sytuacji trudnej

~ Idealizacja- człowiek nie dając sobie rady z realizacja idealnego obrazu własnej osoby rzutuje ten ideał na kogoś kto jest /staje się obiektem miłości

~ Identyfikacja- nieświadome przejęcie różnych cech drugiego człowieka

~ Introjekcja- gdy człowiek przejmuje czyjeś normy za własne co daje mu poczucie subiektywnej kontroli

~ Kompensacja- następcze wynagrodzenie swoich braków lub defektów celem zwrócenia na siebie uwagi

~Projekcja- przypisywanie innym swoich własnych nieakceptowanych i nieuświadomionych motywów, emocji celem redukcji lęku i cierpienia

~ przemieszczenie - przeniesienie emocji z obiektu wewnętrznego na zastępczy obiekt zewnętrzny

~reakcja upozorowana- manifestowanie na zewnątrz postaw, motywów i potrzeb przeciwnych do tych, które są świadomie odrzucane

~regresja - powrót do wcześniejszego stanu lub stylu funkcjonowania

~racjonalizacja - fałszywe rozumowanie, którego celem jest zamaskowanie rzeczywistych motywów po to aby utrzymać pozytywny obraz własnej osoby

organizmu jako całości nie da się oszukać.

Gdy jednostka zatraci swoje mechanizmy obronne jest prawie niemożliwe by była w stanie sama sobie pomóc.

C) POMOC W REINTEGRACJI OSOBOWOŚCI

ROGERS - kontakt pomocny (skuteczna porada) - składają się odpowiednie postawy osobowe, które jednostce oczekującej pomocy umożliwiłyby osiągnięcie zrozumienia siebie w stopniu uzdalniającym ją do podjęcia konkretnych pozytywnych działań.

1. WZBUDZENIE WEWNĘTRZNEJ POTRZEBY ZMIANY

ważna jest dobrowolność - że ktoś chce pomocy a nie jest do niej zmuszony.

Skoncentrowanie się na wnętrzu jest jednocześniepróbą szukania w drugim czegoś dobrego.

2. KONGRUENCJA OSOBY POMAGAJĄCEJ

osoba pomagająca w rozwoju osobowości powinna wzbudzać zaufanie, jest sobą , jest autentyczna. Przede wszystkim autentyczność wobec siebie - akceptacja siebie.

3. POSTAWA BEZWARUNKOWEJ ŻYCZLIWOŚCI

akceptacja - przyjmowanie - sprzyja przemianie jednostki

potrzebne jest rozeznanie dobra i zła. Nieocenianie człowieka - chodzi o pozytywne uczucia nawet względem takiego człowieka, którym inni pogardzają.

4. EMPATIA

umiejętność wczucia się w drugą osobę, w jego problemy, w jego sytuacje. To myślenie z kimś, ale nie za niego.

5. UMIEJĘTNE KOMUNIKOWANIE ŻYCZLIWOŚCI

należy pokazać drugiej osobie, że jąsłuchamy , rozumiemy, zależy nam na niej. To co się mówi powinno mieć pokrycie w rzeczywistości. Człowiek rozwija się poprzez mówienie. Myśląc „głośno” mamy lepszą kontrolę nad własnymi myślami.

D) SPOTKANIA GRUPOWE A ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

grupa zasadniczo gromadzi się wokół wspólnych wartości. Ważne jednak też są relacje międzyosobowe w grupie.

1. FAZY ROZWOJU GRUPY

- obcość

- nawiązanie kontaktu

- przymierzanie się

- identyfikacja

- kryzys

- zgodność

- poufałość

ważne są spotkania z ludźmi. Potrzebny do tego czas i dobre miejsce. Nie należy się w grupie wywyższać

2. PRZEWODNICZENIE W GRUPIE

3. ROZMOWA W SYTUACJACH KRYTYCZNYCH

VIII. społeczny kontekst funkcjonowania człowieka

1. struktura postawy: postawa obejmuje stosunek człowieka do rzeczywisctosci na 3 płaszczyznach; poznawczej, emocjonalnej, motywacyjno - dążeniowej

cechy postawy:

1. przedmiot - treść podmiotowa oznacza to do czego kieruje się myslenie ,odczuwanie i działanie człowieka treść podmiotowa mogą tworzyć osoby, grupy społeczne

2. zakres - zakres podstawy określa ilość idei bądź osób do których odnosi się dana postawa

3. złożoność - dotyczy poszczególnych składników postawy np. dwie osoby posiadające wiedze na dany temat różnią się miedzy sobą ze względu na charakter tej wiedzy

4. trwałość - okresla stopień poddatnosci postawy na zmiany w psychologii społecznej, podkreśla się względna trwalosc postaw w przeciwieństwie do nastawien czy nastrojow

5. kierunek- oznacza pozytywy bądź negatywny rodzaj ustosunkowania się do przedmiotu postawy III orientacje pozytywna, negatywna, neutralna

6. intensywność- oznacza czestotliwosc wystepowania charakterystycznych dla danej postawy zachowan lub nawet tendencji do takich zachowan

7. współzależność- oznacza ze nie wystepuja w izolacji lecz pozostaja w wielorakich powiazaniach.

2. kształtowanie postaw:

a. nadawca - nadawca musi być wiarygodny, bezstronnie podchodzic do przekazanych wiadomości , nadawca to człowiek lub grupa ludzi.

Treści przekazywane w formie słownej i pozaslownej

b. przekaz - do skuteczności przekazu przyczyniają się: powstanie najistotniejszych czesci argumentacji, formowanie wniosków, odpowiednie umieszczenie treści waznych w calym przekazie

c. kanał - czyli rodzaj przekazywania informacji okresla sposób „przewodzenia tresci miedzy nadawca a odbiorca

d. odbiorca - ma okreslona osobowość, slucha tego co go interesuje,

Dystans poznawczy - powstaje wowoczas kiedy docieraja do nas informacje niezgodne z uprzednimi przekonaniami

B.CZŁOWIEK A ŚRODOWISKA SPOŁECZNE

1. uwarunkowania zycia społecznego

1. role społeczne - pierwotna jest osoba, s spolecznosci, grupy spoleczne stanowia rzeczywistości wtorne

2. kilka typów konfliktów wynikają ze: * niejednoznaczność roli* wewnętrzne konflikty ról* brak osobowości

2. niektóre społeczności ludzkie:

1. tłum - przelotne zgromadzenie większej ilości osób na przestrzeni określonej i takiej która dopuszcza bezpośredni kontakt kilka odmian tlumu: tlum agresywny, uciekający, religijny

2. naród- zbiorowość ludzi opierający się wspolnocie kulturowej i historycznej , czlonkowie narodu maja ten sam jezyk, podobna kulture, zwyczaje

3. rodzina - rodzina stanowi podstawowe srodowisko spoleczne kazdego czlowieka. Funkcje rodziny: * prokreacyjna: zachowanie ciaglosci bliologicznej przez zalegalizowane wydawanie na swiat dzieci* socjalizacyjna- przekazywanie panujących w danym społeczeństwie wzorców zachowania się wobec innych i tradycji * rekreacyjna- * religijna - integracja z kosciolem

sposoby wychowywania religijnego : * inspirujacy*ochraniajacy*dyrygujacy*autokratyczny*korygujacy*formalistyczny*obojetny, liberalny

4. praca - środowisko zawodowe, w którym czlowiek uczestniczy okresla jego standard życiowy i zawodowe aspiracje

1. odrębność od innych - zatracenie poczucia odrębności własnego ja w stosunku do społeczeństwa może spowodować zaburzenia osobowościowe np. . poczucie przeciętności

2. spostrzeganie innych - W pierwszych kontaktach z innymi następuje odkrycie tzw. chęć centralnych osobowości takie cechy stanowi chłód emocjonalny bądź serdeczność. Empatia zbliza ludzi do siebie i stanowi psychologiczną podstawe zawiązywania się więzi społecznych , innym zespolem cech centralnych jest np. zaufanie lub brak zaufania do czlowieka

uprzedzenia powoduje iaz spostrzeganie innych jest:* wybiórcze, uproszczone.

Pierwsze wrazenie nastawienia, stereotypyobserwacje, kontakty spotkania

Im większa samoocena i akceptacja siebie tym pozytywniejszy stosunek do inncyh

Komunikacja pozawerbalna - jest zachowaniem symbolicznym, mowa gestow i ciala jest ona przekazem informacji bez uzycia slowa mowionego , w sposób pozawerbalny przekazuje się informacje nastroje, postawy

Przykładem przestrzeni psychologicznej jest dystans: intymny* personalny* społeczny* publiczny

3. osobowość społeczna

a . osobowość podnosząca - kieruje się motywem zaspokojenia potrzeb innych ludzi i pomocy w ich rozwoju, osoby podnoszace sa wewnętrznie sprawiedliwe, poznawczo otwarte, psychicznie zrównoważone.

b. osobowość wymienna - najbardziej charakterystyczna w naszych czasach, czlowik o tej osobowisci jest nastawiony utylitarnie i koniunkturalnie, pozbawiony spontanicznosci,

c. osobowisc obnizajaca: charakteryzuje się egocentryzmem, brakiem poczuai winy, nieufnaosci, impulsywnością, mala wrażliwością emocjonalna, maja wrogie spostrzeganie innych ludzi, chca osiagnac satysfakcje m.in. przez wladze i oslabianie innych

1. osobowisc neurotyczna - przejawia serdeczności w pełnieniu roli społecznej , osobowsc mało odporna na sytuacje trudne, , neurotycy często przeżywają rozczarowania

Style wychowawcze: * czulosc i opiekunczosc * egzekwowanie wymagan - aby dziecko nauczylo się odroznac dobro od zla* wskazywanie na konsekwencje* dostarczanie wzorcow* powierzanie zdań

IX. JEDNOSTKA W GRUPIE

Normy grupowe: rola norm: normy grupowe stanowia standardy przy pomocy których określą się przekonania ,poglądy i zachowania czlonkow grupy, wyroznia się normy: zew, wew, formalne i nieforlane. Normy zew - pochodzace spoza grupy, przekazywane jako dziedzictwo kulturowe, normy wew - powstaja w określonej społeczności w tym celu aby usprawnić funkcjonowanie, normy formalne: sa podawane w sposób oficjalny, i zazwyczaj, podlegaja kodyfikacji, nie formalne - funkcjonują na zasadzie doświadczenia powinności moralnej (no dobry samarytanin)

3. konformizm: jest zmianą zachowania lub opinii danej osoby spowodowaną rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony jakieś osoby lub grupy ludzi , konformizm wzrasta wraz z obizaniem się samooceny , na zachowania konformistyczne wywiera również wlyw okreslony sklad grupy,im nizszy status grupowy jakiej jednostki tym wieksze prawdopodobieństwo przyjecia postaw konformistycznych.

4. Konformizowanie czlonkow zalezy od: * wielkosci grupy, jednomyslnosci czlonkow* struktury grupowej* oczywistosci i trudności problemu

3. Grupy odniesienia: grupa odniesienia spełnia wobec jednostki 2 funcke: * normatywna( umozliwia jednosce rozwoj przekonan, standardow oceny, prejawianie uczuc. * porównawcza( grupa odniesienia sluz jako źródło porównań do oceny samego siebie i rzecziwstosci pozaosobistej

4. kierowanie grupa 3 czynniki: * osobowisc kierujacego, charakter grupy, sytuacja kierowania, Podstawowe zadania kierującego: planowanie*organizowanie * sprawdzanie

trzy style kierowania grupa: * styl autokratyczny: kierownik sam wyznacza cele działania, dyktator, despota, przejawia pewna sztywność w spostrzeganiu zjawisk ludzkich :styl ten przejawia się buntem, a nawet czynn agrsja * styl demokratyczny - przywodce charakteryzuje: wieksza pewnosc siebie, optymizm, wieksze zrownozwanie emocjonalne, podkreslanie wartosci spolecznych * styl liberalny : charakteryzuje się brakiem ingerencji w to co sied zieje w zespole, nie wplwa na życie grupy, wylania się wtedy osoba która przejmuje wladze,

grupa a wspolnota religina

rozwój grupy przybiera 3 etapy : a. Wchodzenia w grupę, konfrontacja z grupa , ukształtowanie się wspolnoty <wspolpraca> Wspólnota religia rozumiana jest jako układ przyjaźni jest naturalna potrzeba człowieka gdyż nie chce on zyc w leku, najdoskonalszy wzór wspólnoty stanowią trzy osoby trojcy swietej.

E. sekta religijna, warunki sprzyjające wstąpieniu do sekt * wspołczesny chaos społeczno - moralny * zanik więzi rodzinnych, brak doswiadzenia w zyciu parafialnym, brak księży zajmujących się młodzieżą. Manipulowanie przez sekty * bombardowanie miloscia(otaczanie nowego czlonka sekty wyjątkowa serdecznością oczywiście pozonie. * stopniowe wywieranie nacisku na decyzje członka sekty * przebudowa świadomości - opierajaca się na na hamowaniu myslenia refleksyjnego * utrzymywanie w ciągłej aktywności, napominanie i straszenie. * wsponowanie roli przywódcy.

Potrzeby psychiczne których zaspokojenie obiecują sekty: * potrzeba przynależności i poczucia wspolnoty, potzreba jasnosci i sensu, potrzeba harmonii , p. kulturowej torzsamosci , p. idiwudualnosci , trancendecji( poszukiwanie istoty pozaziemskiej by uzyskac odpowiedz na pytania ostateczne) *potrzeba duchowego kirownictwa * potrzeba nadziei

Główne różnice pomiedzy sektą a kosciolem:

sekta	Koscół
1. wolne zrzeszanie się , elitarność, struktura autorytetu, opozycja do swiata, dualistycza koncepcja rzeczywistości, ptanie mozgu i kontrola mysli ,manipulowanie poczuciem winy, poddanie liderowi	1.inicjacja sakramentalna, uniwersalnosc, zbawienie swiata, motywacja poznawcza i emocjonalna,wolne i swiadome podejmowanie decyzji, odpuszczenie winy, oddanie Bogu

X. CZŁOWIEK JAKO ISTOTA RELIGIJNA

Religijność oznacza osobiste, indywidualne ustosunkowanie się do prawd wiary. Religijność stanowi podmiotowy aspekt religii.

Psychologia poddaje opisowi i interpretacji bliższe przyczyny doświadczeń religijnych nie wskazując ich racji ostatecznych, gdyż to jest zadaniem filozofii i teologii. Psychologia nie wypowiada się na temat obiektywnego istnienia Boga, łaski Bożej, gdyż są to rzeczywistości transcendentne, pozostające poza poznawczym pułapem psychologii empirycznej. Psychologia interesuje się tym, jak dany człowiek bądź grupa ludzka rozumie istnienie Boga i obecność w ich życiu Jego łaski.

1. ŹRÓDŁA RELIGIJNOŚCI

1.INSTYNKT RELIGIJNY.

Teoria instynktu religijnego była w Polsce reprezentowana m.in. przez ks. J. Pastuszkę. Uważał on, że instynkt religijny jest funkcją natury rozumnej człowieka, podobnie jak funkcją organizmu jest oddychanie. Popęd religijny przejawia się w pragnieniu szczęścia, poszukiwaniu prawdy, dążeniu do życia doskonałego..

Ciekawą koncepcję przedstawił też Frankl opisując nieuświadomioną religijność i duchowość. Wypieranie lub nie odnajdywanie owej utajonej religijności rodzi m. in. przesądy. w człowieku istnieje zdolność bycia religijnym, podobnie jak istnieje dar mowy, choć nie przez wszystkich i nie zawsze jest wykorzystywany.

Fizjologicznym korelatem zachowań religijnych jest przede wszystkim prawa półkula mózgu umożliwiająca zachowania religijne, ale ich nie tworząca. Natomiast refleksja nad zachowaniami symbolicznymi i rytualnymi przebiega przy współudziale lewej półkuli.

Religia jest częścią tego, co jest dane naturze ludzkiej i nie może być całkowicie racjonalnie zrozumiana. Ponadto dzięki praktykom, jakie z niej wynikają, służy integracji obydwu części mózgu, z których jedna nie działa wg reguł logiki.

2. LĘK JAKO CZYNNIK RELIGIOGENNY

Do najbardziej rozpowszechnionych opinii o genezie religijności należy stwierdzenie, że ludzka słabość, lęk i przeżycie zagrożenia prowadzą do jej powstania.

W leku egzystencjalnym, pojawiającym się w związku z pytaniem o sens życia, obecna jest trwoga i zaniepokojenie w podstawowych dla człowieka sytuacjach, jak cierpienie bądź śmierć.

Także zwykły strach i lęk może być okazją do zachowań religijnych. Powstaje jednak pytanie, czy wówczas mamy do czynienia z rzeczywistą genezą religijności czy z jej uaktywnieniem się. Mówiąc o religijności jako reakcji obronnej zwraca się m.in. uwagę na koncepcję Freuda utrzymującego, że Bóg jest po prostu uwznioślonym obrazem własnego ojca, a tęsknotą za Nim.

Freud podkreślał, że źródłem religii jest także bezradność wobec natury i lęk wobec śmierci. Wśród różnych rodzajów lęku wymienia się także tzw. niepokój moralny, wywodzący się z przeżycia winy i odczucia długu wobec kogoś. Między lękiem moralnym i religijnością istnieje też zależność odwrotna, tzn., większe zaangażowanie i urobienie religijne pogłębia odczucie moralnego zła i realne odczucie winy.

3. POTRZEBY JAKO ŹRÓDŁO RELIGIJNOŚCI

Psychologowie podkreślają, że człowiek charakteryzuje się twórczym niepokojem związanym m.in. z poszukiwaniem wartości i sensu, który pozwalałby porządkować i scalać poszczególne doznania wedle określonych kryteriów. Takiego kryterium ma dostarczać religia, która jawi się jako rezultat poszukiwania jednoczącej filozofii życia. Z naturalnych potrzeb ludzkich wynikają zatem typowe dla religii pytania i odpowiedzi o początek i sens wszechświata oraz życia, kryteria moralnych wartościowań, możliwość poznania prawdy, itp..

4. DOŚWIADCZENIE WŁASNEJ OGRANICZONOŚCI

w psychologii zwraca się uwagę na przeżycie własnej skończoności i ograniczoności jako źródło religijności. Mówi się o trzech podstawowych zachowaniach względem własnej ograniczoności. Każda z tych postaw może mieć formę religijną lub niereligijną.

1. zaprzeczenie

takiego rodzaju postawy spotyka się u osób uznających naukę za środek zbawienia człowieka od wszelkich nieprawidłowości. Obok nauki, także pieniądze , miłość czy wyjątkowe zdolności dają człowiekowi poczucie nieograniczoności. Wszelkie humanizmy świeckie, podkreślające wręcz nieskończone możliwości człowieka zawierają przekonanie o nieograniczoności ludzkiej natury. W tradycji religiologii przypisywanie wartościom względnym cech absolutnych jest nazywane DEIFIKACJĄ.

W oparciu o nie do końca zaakceptowaną własną ograniczoność wykształca się niedojrzały typ religijności, w której sakramenty traktuje się w sposób magiczny. Bóg pojmowany jest jako środek do zaspokojenia własnych pragnień.

2. Unikanie

Unikanie prawdy o realnej ograniczoności własnej egzystencji prowadzi do pojawiania się lęku egzystencjalnego, poczucia bezsensu, nudy i przenikającego lęku przed śmiercią i losem. Religijność staje przed człowiekiem jako propozycja sensu, wspólnoty, bezpieczeństwa. Pozwala przetrwać.

Osoba unikająca prawdy o własnej ograniczoności może stawać się nieczuła na problemy związane z własną skończonością.

3. akceptacja

akceptacja ograniczoności natury ludzkiej nie jest procesem łatwym. Przyjęcie Boga osobowego jako punktu odniesienia dla własnych działań prowadzi do uformowania się religijności wewnętrznej tj. skierowanie na ochronę i rozwój wartości religijnych. Ta religijność przejawia się w doświadczeniach opisywanych przez mistyków, kiedy mimo nocy i niepewności nie opuszczają Boga.

B. OSOBOWOŚĆ RELIGIJNA

1.ZASADNICZE TYPY RELIGIJNOŚCI

religijność zewnętrzna - służy zdobyciu poczucia bezpieczeństwa, pozycji społecznej. Człowiek o religijności zew. Widzi szczególnie społeczne jej funkcje.

Religijność wewnętrzna - przenika całe życie człowieka, łączy potrzeby i wartości jednostki z normami społecznymi. Jest nastawiona na braterstwo, miłość bliźniego życzliwość. Wartośc religijna jest najwazniejsza. Żyjąc taka religijnością poszukuje się pokornie większych wartości.

Religijność personalna - charakteryzuje się następującymi cechami:

• aktywnoscia i zaangażowaniem,

• spontanicznością i twórczością,

• otwartością,

• poczuciem wolności i odpowiedzialności,

• autonomicznością,

• świadomością celowości własnej egzystencji

• allocentryzmem - stawianiem w centrum Boga

• stabilnością

Dojrzałośc religijna zakłada dojrzałość osobową. Powinna się oznaczać adekwatnym zachowaniem się człowieka wobec świętości.

Kryteria dojrzałości religijnej:

• refleksyjność i krytyczność , czyli poszukiwanie wciąż na nowo głębszego sensu, odróznianie tego, co złe i poddawanie krytyce

• autonomiczność, czyli nie motywowanie zachowań siłami podświadomymi,,

• otwartość i tolerancyjność,

• obiektywność, czyli widzenie siebie oczami innych i stawanie w prawdzie

obiektywizacja łączy się z

• integralnością - związek życia z zasadami religijno - moralnymi,

• centralnością - Bóg w centrum,

• prospołeczność - pozytywne nastawienie do innych

2. FUNKCJE RELIGIJNOŚCI

Religia dotykając samego wnętrza człowieka i umożliwiając kontakt z rzeczywistością nadprzyrodzoną, spełnia wiele ważnych funkcji w osobowości człowieka.

Do najważniejszych potrzeb naturalnych człowieka, w obrębie których funkcjonuje religijność, zalicza się potrzeby poznawcze, emocjonalne i społeczne.

Wsród emocjonalnych potrzeb człowieka najczęściej podkreśla się potrzebę bezpieczeństwa, gdy mówi się o znaczeniu religii.

POTRZEBA BEZPIECZEŃSTWA kształtuje się najwcześniej i w sposób fundamentalny określa bycie człowieka w świecie, a jej zaspokojenie wytwarza w człowieku zdolność do zawierzenia. Religia gwarantuje poczucie bezpieczeństwa, zapewniając o zwycięstwie dobra nad złem i życia nad śmiercią.

Wiadomo, że brak poczucia bezpieczeństwa i towarzyszące mu różne obawy są powodem np. nerwic. Napięcia i lęki wynikają z rozbieżności między światem możliwości i pragnień człowieka, co przejawia się w zatraceniu poczucia własnej tożsamości. Własna tożsamość rozwija się w kontekście niepewności odnośnie spostrzegania nas przez osoby znaczące..

SAMOAKTUALIZACJA to powinność czynienia tego, co człowiek może uczynić i dorastanie do wielkości własnej natury poprzez realizację osobowych potencjalności. Religia ma taki związek z samoaktualizacją, że dla wielu osób wyznacza sposób korzystania z własnych talentów i do tego zobowiązuje. Wg. Religii chrześcijańskiej, wszystko co człowiek ma, jest darem.

W człowieku istnieje potrzeba transcendencji, czyli przekraczania własnego ja. Bóg jest istotą transcendentną i stanowi najwięszą tajemnicę.

(samoocena, str 269 - tabelka)

RELIGIJNE ROZUMIENIE SIEBIE pozwala przezwyciężać różnego rodzaju lęki wątpliwości. Przekonanie o niezmiennym i boskim charakterze miłości Boga stanowi ostateczne i niczym nie uwarunkowane źródło poznania. Powoduje to relatywizację innych źródeł poznania. Człowiek religijny w żadnej z konwencji opisu rzeczywistości nie znajduje określenia na to, co przeżywa, ale posiada stały punkt odniesienia.

Człowiek religijny wie, że nauka nie wyjaśnia wielu doświadczeń ludzkich, gdyż zawsze prezentuje tylko wiedzę częsciową.

3. CHARAKTER A RELIGIJNOŚĆ

1. typ intelektualny - religię przeżywa jako problem prawdy, którą należy uznać, aby wykluczyć niepokoje. Sprawy religijne jawią się jako problemy do rozwiązania i przyjęcia. Intelekt jest u takiego człowieka u początku każdego aktu religijnego.

2. Typ wolitywny - religia jest rozumiana jako wartość, której należy się oddać aktem woli. Tego tytu religijność jest dość przemyślana z racji naturalnego powiązania aktów wyboru z procesami poznawczymi.

3. Typ afektywny - subiektywnie wartościuje religię ze względu na bogactwo uczuciowe własnej psychiki, a prawdy wiary musza być całkiem oczywiste..

Ze względu na fakt, ze skala możliwości emocjonalnych człowieka jest dość rozległa, wyróżnia się 3 podtypy;

• euforyczny charakteryzujący się idealizowaniem świata,

• melancholijny cechujący się trwałym nastrojem łagodnego smutku,

• estetyczny Boga rozumie jako źródło niezwykłych ponadziemskich doznań.

4. typ harmonijny umożliwia wnikanie w zewnętrzne i wewnętrzne aspekty życia religijnego.

(typ charakteru a religijność - tabela str. 272)

flegmatyk, sangwinik, nerwowiec, apatyk, sentymentalny, pasjonat, amorfik, choleryk

C. DOŚWIADCZENIE RELIGIJNE

W badaniach doświadczenia religijnego skupia się tęsknota człowieka za możliwością dotknięcia Boga w wydarzeniach dnia codziennego. Doświadczenie religijne ma charakter wydarzenia. Nie jest tym samym, co przeżycie religijne, przeżycie bowiem zostawia wspomnienie, a prawdziwe doświadczenie prowadzi do przemiany ustosunkowania się względem Boga i życia.

1. ZWYKŁE DOŚWIADCZENIE RELIGIJNE

Doświadczenie religijne jest szczególnym spotkaniem z Bogiem obejmującym najgłębsze warstwy osobowości.

Postrzeganie Boga w doświadczeniu religijnym ma kilka poziomów. Są to:

1. OBECNOŚĆ BOGA - Bóg jest wszechobecny

2. DZIAŁANIE BOGA - Bóg nie jest tylko ojcem, królem, ale też pasterzem i przyjacielem.

3. WEZWANIE BOŻE - zaproszenie do komunii albo do służby. Komunia z Bogiem wyraża się przez modlitwę, czytanie ksiąg świętych, udział w obrzędach religijnych.

4. CECHY BOGA tj. wyobrażenia o fizycznym obrazie Boga, szczególnie w opisach różnych objawień Boga

5. TOTALNOŚĆ BOGA - dana sytuacja jest w caości spostrzegana religijnie, wszystko jest spostrzegane jako Boskie

2. DOZNANIA MISTYCZNE

Doświadczenie mistyczne jest formą doświadczenia religijnego, doznaniem szczytowym w kontakcie człowieka z rzeczywistością nadprzyrodzoną. Głównie charakteryzuje ją:

1. POCZUCIE JEDNOŚCI z Bogiem i światem

2. NIEWYRAŻALNOŚĆ mistyk nie jest w stanie przekazać tego co jest jego udziałem

3. REALNOŚĆ każdy mistyk jest przekonany o tym, że to czego doświadcza naprawdę istnieje

4. TRANSCENDENCJA CZASU I MIEJSCA mistyk przebywa poza czasem i miejscem, bo Bóg jest wyłącznym przedmiotem jego zainteresowania

5. AMBIWALENCJA UCZUĆ z jednej strony wystepuje poczucie lekkości, siły, radości a z drugiej, poczucie zamierania ciała, zwolnienie funkcji fizjologicznych

Droga do doświadczenia mistycznego nie jest łatwa. By dojść do pełnego zjednoczenia z Bogiem, trzeba przejść etap oczyszczenia i oświecenia. Na drodze oczyszczającej ma dojść do usunięcia z życia tego, co nie jest zgodne z wiarą religijną.

Wielu mistyków opisywało tzw. CIEMNE NOCE DUSZY, kiedy czuli się całkowicie przez Boga opuszczeni, tracili poczucie sensu życia religijnego, byli niezdolni do wiary i nadziei.

Do szczególnych form doświadczeń mistycznych, dostępnych tylko niektórym osobom, należą:

• wizje religijne polegające na odbieraniu wrażeń wzrokowych lub słuchowych bez istnienia bodźca zewnętrznego,

• ekstazy, czyli bycie poza sobą w wyniku czego zatraca się kontrolę nad zwykłym przebiegiem zdarzeń,

• stygmatyzm, tj. zmiany w ciele pod wpływem głębokich doznań religijnych, które obrazują rany Chrystusa

Doświadczenia psychodeliczne tzn. wywołane środkami psychotropowymi trzeba umieć odróznić od doświadczeń prawdziwych, trzeba wziąć pod uwagę następujące kryteria oceny, takie jak;

Kontekst. Prawdziwe doświadczenie łączy się z wysiłkiem, postem , modlitwą

Struktura. Autentyczne doświadczenie religijne nie może być sprzeczne z Objawieniem lub nauką Kościoła, nie może zawierać błędów logicznych, lecz na swój sposób musi dopełnić jakąś prawdę.

Skutki. Realne doświadczenie mistyczne owocuje nowym typem świadomości moralno - religijnej. W szczególności chodzi o mądrość rodzącą współczucie i zrozumienie.

XI. DYNAMIKA RELIGIJNOŚCI

Analizując dynamikę religijności człowieka, pytamy o rolę kryzysów w rozwoju religijności i zastanawiamy się nad specyfiką kryzysów wywołanych zagubieniem orientacji religijnej. Życie człowieka jest pasmem ciągłych powrotów. W religijny rozwój człowieka wkomponowane jest nawracanie się, które rozumiane jest bądź to jako jednorazowy fakt, bądź jako proces ciągłej korekty dokonanego już wyboru religijnego.

1. ONTOGENEZA RELIGIJNOŚCI

1. CZYNNIKI I ZASADY RELIGIJNEGO ROZWOJU

Religijność nie jest dana człowiekowi raz na zawsze, ale niejako wzrasta z nim, osiągając coraz większą złożoność i integrację. Rozwój i dojrzewanie religijne nie przebiega w oddzieleniu od procesów intelektualnych, emocjonalnych i wolitywnych.

Podstawową rolę w rozwoju religijnym człowieka odgrywa kilka czynników, do których zaliczamy:

1. doświadczenie prowadzące do zachowań religijnych i przez czynniki religijne wywołane obejmuje całego człowieka, dając mu niepowtarzalne możliwości rozwojowe w kierunku Boga.

Jak w każdym przekazie czy doświadczeniu treści istotnych dla człowieka decydujące znaczenie posiada przykład konkretnej osoby, a więc spotkanie z kimś, kto jest autorytetem.

2. potrzeby stanowią o motywacji zachowań ludzkich i domagają się takiego czy innego zaspokojenia. Zaspokojenie potrzeby powoduje dowartościowanie tego, który potrzebę wyzwala bądź ja zaspokaja

3. emocje. Uczucia religijne spełniają kluczową rolę, gdy chodzi o zaangażowanie religijne i to zarówno w pozytywnym, jak i negatywnym kierunku. Uczucie jest takim czynnikiem psychicznego życia, który w znacznym stopniu przyczynia się do ukształtowania osobistej dojrzałości religijnej.

4. grupy społeczne Człowiek nie może się rozwijać w pełni przez odniesienie do innych. Rozwój religijny to proces integrowania się z innymi ludźmi i tworzenie z nimi wspólnoty.

2.ETAPY RELIGIJNEGO ROZWOJU

NIEMOWLĘCTWO

W okresie niemowlęctwa można wyróżnić fazę areligijną i fazę religijnych zachowań. W drugiej fazie dziecko jest w stanie wyuczyć się prostych gestów religijnych, np. wskazywania obrazów religijnych. Przy końcu tego okresu jest też w stanie wypowiadać niektóre słowa religijne i kojarzyć je z gestami.

OKRES PONIEMOWLĘCY

Ze względu na dużą zmienność dziecka w tym okresie, trzeba być bardzo tolerancyjnym na przejawy niechęci do praktyk religijnych, a także na ich krótkotrwałość.

Rozwijająca się znacznie mowa dziecka w 3 roku życia umożliwia wstępne wykształcenie się określonych pojęć religijnych, takich jak Bóg, Pan Jezus, Maryja. Umie też nazywać miejsca i symbole religijne. W wieku 3 lat pojawia się już pewna ilość pytań o charakterze metafizycznym. W wychowaniu małych dzieci należy zwracać uwagę, by nie wzmacniać lęku, jaki dziecko przeżywa i nie przenosić go na Boga, gdyż przyczynia się to do ukształtowania niewłaściwego Jego obrazu. Trzeba się zgodzić z tym, że 3 - letnie dziecko ma prawo do antropomorfizacji Boga i ujmowania Go w sposób bajkowy.

OKRES PRZEDSZKOLNY

Wielkie pobudzenie wyobraźni, obrazowe pojmowanie świata jako pełnego niezwykłości i tajemnic robi na dziecku wrażenie i skłania je do akceptacji siły wyższej.. obserwuje się wiec wielkie oddziaływanie na dzieci ikonografii chrześcijańskiej oraz opowiadań biblijnych. Pewna ilość dzieci utożsamia Boga z obrazami. Myślenie o Bogu ma charakter zmysłowo - wyobrażeniowy. Antropomorficzne rozumienie Boga maleje po 4. roku życia. Dzieci potrafią przeżywać niektóre prawdy religijne w grupie rówieśniczej. Zwiększa się chęć do praktyk religijnych, w związku z czym można proponować modlitwę w różnych okolicznościach i okazjach.

MŁODY WIEK SZKOLNY

Dziecko przejawia chęć poznania środowiska przyrodniczego i ludzkiego. W tym czasie odkrywa instytucje religijne. Około 9 roku życia zanika naiwny obraz Boga a pojawia się rozumienie Go jako ducha, który posiada szereg cech, np. wszechobecność, dobroć, sprawiedliwość. Pod wpływem dość intensywnej katechizacji w tym okresie dzieci mają też wizję Boga jako Ojca i wszechmocnego Opiekuna.

ŚREDNI WIEK SZKOLNY

W tym okresie wzrastają niepokoje światopoglądowe, krytycznie ocenia się niektóre formy religijnych zachowań. Odrzuca się religijność autorytarno - moralną, by nawiązać bardziej osobisty związek z Bogiem. Autorytety moralne starszych nie mają już takiego znaczenia. W ostatnich klasach szkoły podstawowej spotyka się zjawisko personifikacji idei Boga, tzn. pojmowanie Go jako Kogoś, kto jest Stwórcą, Ojcem, Panem , Zbawicielem .Średni wiek szkolny jest pełen niebezpieczeństw dla rozwoju życia religijnego. Chodzi tutaj przede wszystkim o wejście w grupy rówieśnicze, które nie zawsze działają konstruktywnie.

STARSZY WIEK SZKOLNY (WCZESNA MŁODOŚĆ)

W tym okresie toczy się walka o własny światopogląd, tym bardziej, że jeszcze bardziej dają znać o sobie poglądy przeciwne spotykane w laickim otoczeniu. We wczesnej młodości Bóg jest przeżywany jako Ktoś tajemniczy ale zarazem blisko. Jest jednak pewna róznica między dziewczynami i chłopakami w przezywaniu Boga: chłopcom bliższy jest Bóg Stworzyciel, a dziewczętom - Bóg serca.

OKRES MŁODZIEŃCZY

Zauważa się pojmowanie Boga w zależności od typu studiów - u studiujących na kierunkach przyrodniczych i technicznych jest bardziej ortodoksyjne koncepcja Boga, a u humanistów Bóg traktowany jest naturalistycznie.

Młodość jest czasem zasadniczych roztrzygnięć. Rozwój zycia religijnego w tym okresie należy wspierać wykorzystując zasadnicze atuty młodości. Wydaje się więc być potrzebne odpowiednie religijne dokształcanie w ramach duszpasterstwa akademickiego, pracy nad sumieniem.

WCZESNA DOROSŁOŚĆ

Okres ten wiąże się z tzw. małą i wielką stabilizacją życiową. Rodzina, praca zawodowa i dorabianie się tak pochłania , że jakby nie starcza czasu na życie religijne. Wczesna dorosłość charakteryzuje się najmniejszą aktywnością religijną. Pewne ożywienie religijności rodziców spotyka się przy okazji I Komunii św. dziecka, a także z osobistymi doświadczeniami. Mamy tu na myśli głównie przeżycie cierpienia, zdrady, grzechu czy kryzysów (kryzys wieku średniego).

WIEK ŚREDNI

Obserwuje się w nim potrzebę rewizji życia i pogłębienie religijności. W miare upływu czasu wzrasta częstotliwość prywatnych modlitw, zainteresowanie religią, jak też docenienie jej roli. Ludzie w wieku średnim na nowo odkrywają symbole i prawdy religijne.

STAROŚĆ

Jest to czas zbierania plonów. W starości ma się dokonać akceptacja własnego cyklu życiowego tj, tego, co się musiało zdarzyć i czego nie dało się w żaden sposób zastąpić. Owocem tego jest mądrość, która sprowadza się przede wszystkim do akceptacji śmierci. W tym okresie następuje wzrost praktyk religijnych, religia wydaje się być bardziej atrakcyjna. Odgrywa ona kluczową rolę w przygotowaniu do śmierci i pozwala rozwiązac depresje towarzyszące poczuciu winy w procesie umierania oraz pomaga dokonać akceptacji przemijanie i zarazem integracji z wiecznością.

B. KRYZYS RELIGIJNY

Każdy kryzys należy traktować jako punkt zwrotny w rozwoju człowieka lub przynajmniej szansę dokonania etycznych korekt i wejścia na wyższy poziom funkcjonowania.

1. PRZYCZYNY KRYZYSU RELIGIJNEGO

U KAŻDEGO POJAWIAJĄ SIĘ ODMIENNE OKOLICZNOŚCI WYWOŁUJĄCE KRYZYS. TO ZAŚ, CZY JAKIEŚ WYDARZENIE, SYTUACJA BĄDŹ PROBLEM, NP. ZWIĄZANY Z RELIGIĄ, STANĄ SIĘ KRYZYSOGENNE, ZALEZY OD WIELU CZYNNIKÓW. WŚRÓD NICH DO NAJWAŻNIEJSZYCH NALEŻY ZALICZYĆ:

1. subiektywną ważność problemu lub wydarzenia dla osoby podlegającej kryzysowi,

2. poziom samooceny i zaufanie do siebie - im mniejsze zaufanie do siebie i do własnych możliwości, tym większe prawdopodobieństwo przeżywania różnych kryzysów,

3. historia życia, a szczególnie przeżyte porażki. To, co człowiek przeżył wyznacza jego sposób widzenia przyszłości,

4. typ osobowości. Niektóre osoby są silniejsze psychicznie, a inne charakteryzują się większą zmiennością emocjonalną. Nie bez znaczenia jest stopień wrażliwości i pobudliwości; bardziej wrażliwi i pobudliwi częściej przeżywają kryzysy,

5. niewłaściwe środowisko

2.PRZEJAWY KRYZYSU RELIGIJNEGO

kryzysowi towarzyszy lęk i depresja, obecność leku manifestuje się w różnej postaci, np. powoduje odczucie, że coś jest „nie tak” z organizmem. Jednostka czuje się nerwowa i przestraszona jakoby coś groźnego miało się wkrótce wydarzyć. Depresja towarzysząca kryzysowi jest inna od tej, która zdarza się w normalnym życiu. Wtedy przejawiają się takie uczucia jak, poczucie odrzucenia, smutek, rozczarowanie, rozpacz, pesymizm, samoponiżenie, bezradność. W kryzysach spotykamy gniew i poczucie winy. Kryzys odznacza się swoistą dynamiką i intensywnością. Może się rozwijać powoli lub gwałtownie. Dają się jednak wyodrębnić w jego dynamice 3 zasadnicze fazy, które są następujące:

• uruchomienie mechanizmów obronnych,

• dalszy rozwój napięcia wewnętrznego,

• mobilizacja wszystkich sił. Pozytywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do integracji osobowoiści i uodpornienia na trudne sytuacje, a w wymiarze religijnym wiąże się z jakimś typem nawrócenia. Nie rozwiązany kryzys religijny przyczynia się do utwierdzenia postawy antyreligijnej.

3.RODZAJE KRYZYSÓW RELIGIJNYCH

odróżnia się kryzysy rozwojowe i sytuacyjne. SYTUACYJNE wiążą się ze szczególnymi okolicznościami, w jakich dana osoba się znalazła. Przez KRYZYS RELIGIJNY rozumiemy przykry emocjonalny stan wewnętrznego napięcia, który ściśle wiąże się z mniejszą lub wiekszą dezintegracją życia religijnego. Kryzysy te mogą dotyczyć różnych aspektów życia religijnego, a więc, np. poszczególnych prawd wiary i wyobrażeń religijnych.

4 typy kryzysów religijnych

• kryzys typu A. Dotyczy ludzi młodych.. jego przyczynami są : laicyzacyjne oddziaływanie środowiska, zaniedbywanie praktyk religijnych, załamywanie się w wiarę w miłość ludzką. Modlitwa jest najczęściej pomijana. Najistotniejsze znaczenie w rozwiązaniu tego kryzysu ma rozmyślanie i refleksja, rozmowa z księdzem oraz kontakt z wierzącymi.

• Kryzys typu B. Obserwuje się przede wszystkim obniżenie praktyk religijnych głównymi przyczynami są: obniżenie poziomu życia moralnego i traumatyzujące sytuacje. Sposobem wyjścia z tego kryzysu jest modlitwa i podtrzymanie praktyk religijnych.

• Kryzys typu C. Jest najrzadszym rodzajem kryzysu, charakteryzuje się szczególnym obniżeniem intensywności praktyk religijnych i osłabieniem emocjonalnej więzi z Bogiem.

• Kryzys typu D. - negatywne nastawienie do Kościoła, duchowieństwa, wątpliwości dogmatyczne , obniżenie praktyk religijnych. Kryzys ten powstaje i zanika powoli.

4. POMOC W KRYZYSIE RELIGIJNYM

w pokonywaniu kryzysu najbardziej istotną rolę odgrywają: modlitwa, praktyki religijne, a także kontakt z innym człowiekiem

Aby pomóc człowiekowi w wyjściu z kryzysu, trzeba:

1. być obecnym,

2. uważnie słuchać,

3. empatycznie rozumieć,

4. oczyszczać i wyjaśniać uczucia,

5. pomagać w podejmowaniu działań konstruktywnych,

6. obserwować i korygować zachowania osoby, której się pomaga

C. NAWRÓCENIE RELIGIJNE

Nawrócenie jest bardzo złożonym zjawiskiem religijnym. Rozumie się je najczęściej jako radykalną zmianę w poglądach, zachowaniach lub wartościach związaną z przylgnięciem do nowej wiary.

1.MOTYWY NAWRÓCENIA

Nawrócenie, rozumiane jako radykalna przemiana własnej identyczności jest wieloczynnikowo uwarunkowane. Do wiodących motywów nawrócenia należą:

1. intelektualne - wiążą się one z poszukiwaniem sensu życia, okreslaniem podstaw wszelkiegi istnienia. Motywom intelektualnym tylko w niewielkim stopniu towarzyszom wzruszenia emocjonalne i oddziaływanie jakiegokolwiek przymusu. Istotne jest zaspokojenie potrzeb poznawczych.

2. Emocjonalne - w nawróceniach tego typu duże znaczenie mają doznania grupowe, szczególnie przeżycia akceptacji i solidarności z grupą religijną. Emocjonalny charakter mają przeżycia niepewności własnego istnienia, doświadczenia kryzysowe, zagrożenia zycia, oczarowanie religią i kultem religijnym. Osobną rolę spełniaja wyrzuty sumienia, poczucie małowartościowości i bycia niczym wobec Boga.

3. Mistyczne - np. przeżycia św. Pawa nawrócenie tego typu dokonuje się szybko, choć zazwyczaj poprzedza je dłużej trwający kryzys.

2. RODZAJE NAWRÓCEŃ RELIGIJNYCH

1. nawrócenie nagłe - zachodzi pod wpływem dramatycznego doświadczenia. Człowiek, który dotąd żył daleko od wartości religijnych, w jednej chwili dochodzi do poznania tego, czego Bóg od niego żąda (św. paweł, św. Augustyn)

2. nawrócenie stopniowe (św. Piotr, św. Andrzej) cechy charakterystyczne dla takich nawróceń to:

• intensywne poszukiwanie sensu i znaczenia nowej jakości życia, dążenie do rozwiązania osobistych i społecznych problemów,

• wyeksponowane potrzeby poznawcze i określona twórczość w zakresie własnego ja,

• stopniowe dorastanie do głębszego rozumienia religii i jej pełnej akceptacji

3. SKUTKI NAWRÓCENIA RELIGIJNEGO.

1. odczucie gwałtownego wzrostu - nawrócona osoba szybciej dojrzewa,

2. zjednoczenie podzielonej jaźni - jedność w najgłębszych warstwach własnej psychiki,

3. zmiana kierunku życia

4. poddanie się i oddanie

nawrócenie nie dokonuje się w społecznej pustce i dlatego dla jego zaistnienia i rozwoju ogromne znaczenie posiada środowisko i grupa religijna. W tym procesie nieocenione znaczenie posiada modlitwa.

D. MODLITWA

Modlitwę można traktować jako komunikację. W niej zawarte jest oczekiwanie, że będzie nam dana odpowiedź w takiej formie, którą rozumie modlący się

1. RODZAJE MODLITWY

1. modlitwa prośby - jej motywem jest przeżycie braku i lęk

2. modlitwa wstawiennicza - podstawą tej modlitwy jest zdolność do empatii, obejmuje ona inne osoby

3. modlitwa dziękczynna - wypływa z potrzeby wyrażenia wdzięczności za to, co osoba odczuwa jako obfitość radości dóbr, których pragnęła

4. modlitwa uwielbienia

2. PSYCHOLOGICZNE ZNACZENIE MODLITWY

• uświadamia potrzeby i rzeczywistość,

• prowadzi do skruchy i daje poczucie przebaczenia oraz uczy, że samowystarczalność jest samooszukiwaniem się,

• wzbudza wiare, nadzieję, przynosi pokój dla umysłu,

• odnawia psychiczną energię człowieka,

• czyni wrażliwym na potrzeby innych ludzi.

Oprócz nastawień i działań, które właściwie nie są modlitwą prawdziwą, istnieje szereg uwarunkowań cywilizacyjno - psychologicznych, które odbijają się na stylu modlitwy. Wśród nich warto zauważyć:

• powierzchowność zycia współczesnego człowieka,

• racjonalizm i empiryzm, które prowadzą do eliminacji zawierzenia i opierania się tylko na tym, co konkretne i sprawdzalne przy pomocy ścisłych metod,

• nieufność do historii i trsdycji,

• brak odniesienia modlitwy do życia codziennego,

• prymitywne wyobrazenia religijne

Czynnikiem wspomagającym modlitwę jest angażowanie całego człowieka. Mimo wielu indywidualnych różnic w akt modlitwy musi być włączone ciało i dusza.

---