Wszelkie czynniki i sytuacje, które powoduję zwiększenie prawdopodobieństwa zachorowania człowieka na nowotwór złośliwy nazywamy czynnikami ryzyka. Czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na raka mogą być:
Zewnątrzpochodne - Związane ze środowiskiem naturalnym (np. działanie promieni nadfioletowych), ze środowiskiem pracy (np. praca przy azbeście), z tzw. czynnikami zwyczajowymi (np. palenie papierosów zwiększa ryzyko zachorowania na raka płuca, krtani i innych narządów).
Wewnątrzpochodne - Czynniki związane z zaburzeniami hormonalnymi (znaczne stężenie estrogenów w ustroju może być czynnikiem ryzyka dla raka sutka i narządu rodnego), niektóre postacie nadżerki szyjki macicy i zwyrodnienia torbielkowatego sutka, nieprawidłowe zwężenia, polipy przewodu pokarmowego, nierodzenie.
Poniżej przedstawiamy zależność pomiędzy czynnikami ryzyka a rozwojem poszczególnych typów nowotworów:
Czynnik ryzyka |
Lokalizacja nowotworu |
Dym papierosowy |
płuca, krtań, jama ustna, gardło, przełyk, trzustka, nerka, pęcherz moczowy, szyjka macicy |
Dieta wysokokaloryczna |
wszystkie lokalizacje |
Tłuszcz w diecie |
gruczoł krokowy, jelito grube, macica, sutek |
Alkohol |
jama ustna, gardło, przełyk, watroba |
Estrogeny |
wątroba, macica, sutek |
Azbest |
płuca, opłucna |
Czynniki dietetyczne
Stwierdzono wyraźną zależność między odżywianiem a częstością występowania nowotworów. Pożywienie zwiększa ryzyko zachorowania szczególnie na nowotwory złośliwe żołądka, jelita grubego, odbytnicy, raka przełyku, wątroby i pęcherza moczowego. Czynnikami ryzyka wynikającymi ze sposobu odżywiania jest:
ogólna ilość kalorii;
skład pożywienia
skażenie żywności i wody;
nieprawidowe przechowywanie żywności;
nieprawidłowe przygotowywanie żywności.
Szczególną uwagę zwraca się na karcynogenne substancje zawarte w pożywieniu, a zwłaszcza na nitrozoaminy i inne N-nitrozwiązki, których małe ilości są zawsze obecne w żywności i które mogą mogą być wytwarzane bezpośrednio w żołądku. Nitrozoaminy należą do najbardziej niebezpiecznych substancji powodujących powstawanie nowotworu złośliwego. Substancje te występują w wielu artykułach spożywczych, takich jak jarzyny (pozostałości nawozów, pestycydów) oraz jako środki konserwujące w mięsie, serze, piwie.
Ryzyko zachorowania na raka żołądka jest szczególnie wysokie przy dużym spożyciu peklowanego, mocno solonego i wędzonego pożywienia w skład którego wchodzi saletra zawierająca azotan, która pod wpływem soku trzustkowego lub żołądkowego jest przekształcana przez bakterie w azotyny. Azotyny z kolei mogą łączyć się z białkiem, znajdującymi się w pokarmach lub w organiźmie, tworząc rakotwórcze nitrozoaminy.
Benzopiren jest kolejnym związkiem zwiększającym ryzyko rozwoju raka żołądka i jelita. Źródłem jego jest proces wędzenia żywności w trakcie którego powstają substancje utrwalające mięso m.in. benzopiren, który wnika do zewnętrznej powierzchni wędzonych artykułów. Benzopiren powstaje także z topiącego się tłuszczu podaczas smażenia i pieczenia na otwartym ogniu (grilowanie). Główne obciążenie policyklicznymi węglowodorami aromatycznymi do których należy benzopiren wiąże się z roślinnymi produktami pokarmowymi a w szczególności z roślinami uprawianymi w pobliżu dróg komunikacyjnych oraz obszarów przemysłowych. Benzopiren gromadzi się szczególnie w zielonej kapuście i sałacie, przy czym mycie ich wcale nie powoduje usunięcia węglowodorów z powierzchni liści.
Spożywanie dużych ilości tłuszczu, zwłaszcza zwierzęcego niesie za sobą wyższe ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe jelita grubego, piersi, płuca, trzonu macicy, gruczołu krokowego i innych.
Bardzo ważne zagadnienie stanowi możliwość zanieczyszczenia żywności pestycydami, konserwantami, barwnikami (np. żółcień maślana) i innymi substancjami, które mogą mieć związek z powstawaniem nowotworów złośliwych.
Niebezpieczna jest również produkowana przez grzyby aflatoksyna będąca silnym karcynogenem roślinnym, której przypisuje się dużą rolę w rozwoju raka wątroby. Głównymi źródłami aflatoksyny są zboża, kukurydza i przede wszystkim spleśniałe orzechy, także orzeszki ziemne. Uważa się również, że duża zawartość aflatoksyn w pożywieniu może powodować raka żołądka.
Oprócz w/w substancji, żywność może zawierać także metale ciężkie, spośród nich najbardziej znany jest kadm, uznany za czynnik zagrożenia rozwoju nowotworów złośliwych układu moczowo-płciowego.
Środki słodzące takie jak sacharyna i cyklamat podejrzewane są o działanie rakotwórcze. Uważa się, że tylko bardzo duże dawki tych związków mogą pobudzić powstawanie raka pęcherza moczowego, to jednak wskazane jest zachowanie ostrożości.
Opakowania z tworzyw sztucznych, do produkcji ich wykorzystuje się chlorek winylu lub akrylnitryl to kolejne substancje, które w dużych dawkach są rakotwórcze.
Tytoń
Jednym z najpowszechniejszym zewnętrznym czynnikiem rakotwórczych jest palenie tytoniu. Dym tytoniowy zawiera, oprócz nikotyny, substancje smołowate, tlenek węgla i inne substancje chemiczne zawierające silne karcynogenne policykliczne węglowodory aromatyczne. Palenie papierosów jest szczególnie niebezpieczne w młodym wieku oraz u osób z rodzinnym obciążeniem genetycznym. Palenie tytoniu powoduje zwiększenie ryzyka zachorowania przede wszystkim na nowotwory złośliwe płuc szczególnie raka płaskonabłonkowego i drobnokomórkowego, a następnie dolnej wargi, krtani, jamy ustnej, gardła, przełyku, trzustki, nerki i pęcherza moczowego jak również ma związek z rozwojem raka szyjki macicy, żołądka, wątroby i białaczek.
Ryzyko zachorowania zwiększa się wraz z liczbą wypalanych papierosów; z każdą dodatkową paczką papierosów wypalonych dziennie ryzyko wzrasta 15-20 razy w porównaniu z osobami niepalącymi. Ryzyko zwiększa się także wraz z długością okresu palenia, wczesnym rozpoczęciem palenia oraz w wyniku palenia papierosów bez filtra i zawierających dużą ilość produktów spalania. Ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe jest większe dla palaczy papierosów niż dla palaczy fajki lub cygar, chociaż ta druga grupa osób częściej choruje na raka jamy ustnej, raka wargi i przełyku. Żucie tytoniu podwyższa natomiast ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej.
Należy pamiętać również o tym, że nawet niewielka ekspozycja na dym tytoniowy do pewnego stopnia podwyższa ryzyko występowania raka płuc u niepalaczy w efekcie tzw. palenia biernego.
Alkohol
Spożywanie alkoholu w większych ilościach, zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory jamy ustnej, gardła, przełyku, krtani, żołądka i wątroby. Przyczyną zwiększenia ryzyka zachorowania na nowotwory są substancje aromatyczne, produkty fermentacji i destylacji, azotyny. Podejrzewa się także istnienie związku między wysokim spożyciem alkoholu a rakiem sutka u kobiet oraz rakiem odbytnicy zwłaszcza przy spożywaniu piwa. Także czerwone wino zawiera m.in. związki garbników (taniny), które w przypadku wieloletniego regularnego spożywania takiego wina mogą zwiększyć ryzyko zachorowania na raka wątroby.
Czynniki fizyczne i chemiczne
Niektóre czynniki fizyczne (promieniowanie jonizujące), chemiczne czy biologiczne, stanowią szczególny problem ze względu na występujące zwykle wyższe dawki czynników rakotwórczych i ich przewlekłe działanie.
Pod wpływem promieniowania jonizującego najczęściej powstają nowotwory układu limfatycznego i szpiku kostnego. Promienie nadfioletowe przyspiesza powstawanie raka skóry. Zawodowo narażone na powstanie tego nowotworu są osoby przebywające z racji wykonywanego zawodu często i długo na słońcu (np. rolnicy, marynarze, rybacy), ponieważ są szczególnie narażone na szkodliwy nadmiar promieniowania ultrafioletowego słońca.
Dotychczas zidentyfikowano ponad 50 związków chemicznych, mieszanin, procesów technologicznych i innych czynników ryzyka w odniesieniu do których udowodniono działanie rakotwórcze u człowieka. Do takich czynników należą:
pyty metali i związki metali (arsen, beryl, nikiel, chrom);
policykliczne węglowodory aromatyczne;
chemikalia przemysłu tworzyw sztucznych oraz barwników (chlorek winylu, naftyloamina);
azbest;
niektóre produkty smoły pogazowej i olejów mineralnych oraz sadze;
Najczęstszymi nowotworami zawodowymi są raki płuca wywołane działaniem azbestu. Nowotwory pojawiają się szczególnie często w tych narządach, które są narażone na bezpośredni kontakt z czynnikami rakotwórczymi lub ich metabolitami, czy to podczas absorbcji (nos, płuca. skóra), czy podczas wydalania (pęcherz moczowy, nerka). W wyniku wdychania substancji rakotwórczych powstają nowotwory złośliwe płuca, w wyniku dotykania tych substancji raki skóry, natomiast przy odtruwaniu organizmu powstają nowotwory wątroby, nerek a przy wydalaniu tych substancji nowotwory pęcherza moczowego i szpiku kostnego.
Zachowania seksualne i prokreacyjne
Charakterystyczne zachowania seksualne może podnosić prawdopodobieństwo ekspozycji na czynniki rakotwórcze przenoszone drogą płciową. Rak szyjki macicy prawie nie występuje u dziewic, natomiast zapadalność jest wyraźnie wyższa wśród kobiet, które wcześnie zaczynają życie płciowe i często zmieniają partnerów. Ryzyko rozwoju raka szyjki macicy jest także większe u kobiet, których mężowie prowadzą aktywne życie pozamałżeńskie, co wskazuje na rolę mężczyzny w przenoszeniu wirusów HSV i HPV (opryszczki płciowej i brodawczaka ludzkiego). Pośrednie dowody wskazują na związek stylu życia seksualnego z występowaniem nowotworów także i innych narządów płciowych: prącia, pochwy i sromu, które są także związane z poprzednio wymienionymi wirusami.
Osobnym problemem jest możliwość zarażenia się w czasie stosunku seksualnego wirusem HIV. W przebiegu choroby AIDS częściej występują nowotwory złośliwe.
Zwraca się ponadto uwagę na wzory reprodukcji, jako mogące mieć związek z powstawaniem nowotworów złośliwych. Do czynników zwiększających ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe zaliczone zostały np.:
ciąża w późniejszym wieku (rak sutka i jajnika);
niska dzietność, bezdzietność (rak sutka, endometrium i jajnika);
długotrwałe używanie doustnych środków antykoncepcyjnych i innych hormonalnych (rak macicy).
Czynniki hormonalne
Istotny problem z punktu widzenia etiologii raka stanowi związek między hormonami a nowotworami złośliwymi. Przypuszcza się, że zmiany hormonalne wywołane miesiączkowaniem, ciążą i okresem menopauzy odgrywają rolę w rozwoju licznych nowotworów u kobiet. Ważny jest przy tym czas działania hormonów w ustroju. Kobiety, które urodziły dziecko w stosunkowo młodym wieku lub też kobiety, które urodziły kilkoro dzieci, są mniej narażone. Podobnie ochronny wpływ wywiera wczesne wystąpienie okresu menopauzy lub wczesne usunięcie jajników, co oznacza skrócenie czasu oddziaływania tych wszystkich naturalnych hormonów, które mogą mieć wpływ na powstawanie złośliwych nowotworów swoiście płciowych.
Wiele hormonów znajduje zastosowanie w terapii różnych chorób, ale stosowanie pewnych ich grup wpływa na wzrost ryzyka zachorowania na nowotwór. Stwierdzono, że:
zastępcza terapia estrogenowa stosowana dla złagodzenia objawów menopauzy, zwiększa ryzyko raka endometrium oraz sutka. Ryzyko to można zmniejszyć stosując w odpowiedniej sekwencji progesteron);
doustne środki antykoncepcyjne, mogą podwyższać ryzyko raka sutka u młodych kobiet lub u kobiet, które stosowały te środki w młodości; jednocześnie obniżają one ryzyko raka endometrium, szyjki macicy i jajnika (dyskusja na ten temat trwa). Poza tym mają one przypuszczalnie związek ze wzrostem ryzyka zachorowania na nowotwór złośliwy wątroby.
Leki
Każdy lek może mieć także nieprzewidziane działanie uboczne. Działanie zwiększające ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe, w pewnych okolicznościach, mogą mieć:
niektóre hormony sterydowe, płciowe (patrz wyżej),
leki obniżające odporność (immunosupresory), stosowane przy przeszczepianiu narządów, cytostatyki, stosowane w chemioterapii nowotworów,
preparaty zawierające smołę i arsen,
Ogromnym problemem jest stosowanie w chemioterapii leków cytostatycznych, które zwiększają ryzyko rozowju raka. Stwierdzono, że chorzy leczeni z powodzeniem cytostatykami, po upływie wielu lat zapadali na białaczki. Pomimo wzrostu ryzyka w znaczącym stopniu uważa się, iż jest ono małe w porównaniu z korzyścią leczniczą, jaką daje chemioterapia w przypadku dziecięcej białaczki limfatycznej, ziarnicy złośliwej i raka jądra powstającego z komórek zarodkowych. Inne leki, które mogą zwiększać ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe u leczonych pacjentów, to:
leki przeciwbólowe (zawierające fenacytynę) - podwyższają ryzyko raka nerki i innych narządów układu moczowego;
azatiopiryna (lek immunosupresyjny) - raki skóry, chłoniaki nieziarpicze i inne rzadkie rodzaje nowotworów;
kombinacja 8-metoksypsoralenu i UV A, które mogą wywołać raka skóry w następstwie stosowania ich w leczeniu łuszczycy.
Można także wyróżnić leki tylko podejrzane o zwiększanie ryzyka nowotworów złosliwych:
antybiotyki;
leki tarczycowe;
leki nasenne i uspokajające typu Valium (leki z grupy diazepamu).
Procesy zapalne i infekcje
Znamy kilka nowotworów, których etiologia wirusowa wydaje się prawdopodobna lub pewna. Wrusy zapalenia wątroby typu B i C, mogą być przyczyną marskości, a następnie raka wątroby. Wirus opryszczki płciowej (herpes typ II) i ludzki wirus brodawczaka (papilloma), przenoszone drogą płciową, mogą powodować zwiększenie ryzyka zachorowania na raka szyjki macicy. Wirus Epsteina i Barr jest związany z częstrzym występowaniem chłoniak Burkitta i raka jamy nosowa-gardłowej. Przewlekłe zapalenia pęcherza moczowego, występujące w Afryce, spowodowane np. zakażeniem drobnoustrojem shistosoma haematobium, zwiększają ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe pęcherza moczowego.
Zakażenia żołądka i dwunastnicy bakterię Helicobacter pylori zwiększa ryzyko zachorowania na raka żołądka. Niektóre z przewlekłych procesów zapalnych mogą sprzyjać powstawaniu chorób nowotworowych.
www.student.e-tools.pl