Zdrowie publiczne semestr II
Temat 3: Nowotwory złośliwe - czynniki ryzyka i profilaktyka.
Proces rakotwórczy - fazy rozwoju:
I faza - inicjacja - zmiana (mutacja) w części łańcucha DNA aparatu genetycznego komórki. Ta część łańcucha DNA może być „wycięta” przez „system naprawczy” organizmu, który zależy od prawidłowej ilości witamin i niektórych pierwiastków oraz odpowiedniej ilości pełnowartościowego białka.
II faza - promocja - powstanie dwóch nieprawidłowych komórek z komórki, która przeszła fazę inicjacji. Przetrwanie w organizmie i dalszy rozwój tych komórek zależy głównie od systemów immunologicznych.
III faza - progresja - niepohamowane i niekontrolowane mnożenie się komórek i tworzenie się nowotworu złośliwego.
Czynniki rakotwórcze:
- niewłaściwa dieta 50-20 %
- palenie tytoniu 31-29 %
- infekcje (wirusowe, bakteryjne, pasożytnicze) 20-10 %
- hormony rozrodcze 20-10 %
- promieniowanie UV, jonizujące, magnetyczne, elektromagnetyczne 7-5 %
- alkohol 6-4 %
- zanieczyszczenie powietrza 5-1 %
- ryzyko zawodowe 4-2 %
- brak aktywności fizycznej 2-1 %
- leki i produkty przemysłowe ‹ 1 %
Czynniki ryzyka |
|
wewnętrzne |
zewnętrzne |
genetyczne |
fizyczne, np. promieniowanie |
hormonalne |
chemiczne, np. zawodowe |
immunologiczne |
biologiczne, np. zakażenie, infekcje |
Profilaktyka nowotworów złośliwych
1. Profilaktyka pierwotna:
zwalczanie palenia tytoniu
zmiana sposobu odżywiania się, np. ograniczenie spożycia tłuszczów nasyconych,
zwiększenie spożycia antyutleniaczy
zmniejszenie ryzyka środowiskowego (m.in. zawodowego)
rezygnacja z picia mocnych alkoholi w dużych ilościach
2. Profilaktyka wtórna:
badania przesiewowe
w kierunku raka piersi i szyjki macicy - mammografia, usg piersi, cytologia
w kierunku raka jelita grubego - badanie per rectum, badanie na krew utajoną w kale - signoidoskopia, kolonoskopia
w kierunku raka gruczołu krokowego badanie per rectum, badanie PSA we krwi, usg transrektalne
genetyczne badania przesiewowe (wykrycie nosicielstwa uszkodzonych genów
Nowotwory złośliwe są drugą, co do częstości, przyczyną zgonów w krajach rozwiniętych, gdzie stanowią 20 % lub więcej przyczyn zgonów/
Leki a nowotwory
Niektóre leki mogą mieć działanie rakotwórcze w pewnych okolicznościach. Są to niektóre hormony i leki obniżające odporność (immunosupresja). Przewlekła, nadmierna stymulacja hormonalna może doprowadzić do powstania nowotworu w tkance podatnej na działanie hormonu (nowotwór trzonu macicy i sutka, nowotwór gruczołu krokowego.
Czynniki ryzyka raka sutka
Wczesne występowanie pierwszej miesiączki (poniżej 11 r. ż.)
Późna menopauza (po 54. r. ż.)
Bezdzietność lub pierwsza donoszona ciąża po 35. r. ż.
obciążenie rodzinne (rak piersi u krewnych pierwszego stopnia, zwłaszcza jeśli wystąpił przed menopauzą)
Nosicielstwo zmutowanego genu BRCA1, zlokalizowanego w długim ramieniu chromosomu 17. U nosicielek mutacji tego genu ryzyko zachorowania na raka piersi sięga 90%, u połowy z nich nowotwór pojawia się przed 50. r. ż.
Zmiany niezłośliwe gruczołu piersiowego (w szczególności włókniakogruczolaki i atypowa hiperplazja)
Stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych przez młode kobiety dłużej niż 5 lat
Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) w okresie przekwitania trwająca dłużej niż 10 lat
u kobiet, które chorują lub chorowały na raka sutka prawdopodobieństwo rozwoju nowotworu w drugiej piersi jest 3-4 razy wyższe
Otyłość
Dieta bogatotłuszczowa
Czynniki ryzyka raka szyjki macicy
Wcześnie rozpoczęte (przed 20. r. ż.) i aktywne życie płciowe (nie w pełni dojrzała błona śluzowa pokrywająca szyjkę macicy u nastolatek jest bardziej podatna na infekcje)
Niski poziom higieny osobistej u partnerów
Liczne ciąży i porody (urazy szyjki macicy podczas porodów)
Wielokrotne zapalenia szyjki macicy i pochwy
Wirus opryszczki płciowej HSV typ II
Biologiczne czynniki rakotwórcze
Wirus ludzkiej białaczki z komórek T (HTLV-1). Białaczka ta występuje endemicznie w niektórych rejonach Japonii. Ryzyko wystąpienia nowotworu u nosiciela HTLV-1 ocenia się na 5-10%
Wirus żółtaczki zakaźnej typu B (HBV) związany z rakiem wątroby. Około 5% populacji jest przewlekle zakażona HBV. Przewlekle zakażeni są 100-200 razy bardziej narażeni aniżeli nienosiciele. Zakażenie wirusem żółtaczki typu C (HCV) uważane jest również za ważny czynnik ryzyka rozwoju pierwotnego raka wątroby
Wirus ludzkiego brodawczaka (HPV), prawdopodobny promotor raka szyjki macicy
Wirus opryszczki płciowej HSV typ II, spełniający rolę inicjatora w raku szyjki macicy oraz wirus Epsteina - Barr (EBV)
1