FEUDALIZM W EUROPIE
Najważniejsza gałęzią wytwarzania dóbr było rolnictwo (90% pracujących) - wynikało to ze słabości rolnictwa jako takiego. Rolnik z trudem był w stanie wytworzyć tyle żywności, aby zapewnić egzystencję sobie i jego rodzinie, zostawić działkę na siew w przyszłym roku, wykarmić inwentarz itd. i zostawały mu bardzo niewielkie nadwyżki, którymi można było nakarmić szlachtę, mieszczan, chlew. 90% mieszkała na wsi i zajmowała się rolnictwem, reszta zajmowała się innymi sprawami.
Społeczeństwo feudalne miało charakter stanowy. Stany to były wielkie ogromy ludzi, które różniły się między sobą strojem, rodzajem pracy, źródłem pozyskiwania dochodów i ich wysokością, udziałem we władzy, prestiżem. Różniły się również tym jak traktowało ich prawo.
Chłopi mieli prawa. Od urodzenia zagwarantowany status chłopa - człowieka poddanego, miejsce we wsi, gdzie się urodził, feudalnego zwierzchnika. Nie mógł powiedzieć, że mnie rolnictwo nie interesuje, idę do miasta, będę handlował. Nie! On był przypisany do ziemi, swojej sytuacji społecznej i nie mógł tego zmienić. Miał też pewne prawa: prawo do korzystania z ziemi, mieszkania na niej i czerpania z niej pożytku.
Rugowanie chłopów z ziemi było rzeczą bardzo rzadko. Chłopi byli dziedzicznymi dzierżawcami ziemi.( dzierżawa ziemi przechodziła z ojca na syna) Mogli z tej ziemi korzystać, tzn. zdobywać tam żywność, budulec, mieć miejsce do wybudowania chałupy itd. Oczywiście rugowanie chłopów na ogół było nie opłacalne. Czasami zdarzało się tak, że te ziemie można było wykorzystać lepiej. To wtedy zdarzało się chłopów rugowanie. Na ogół było tak, że ziemia bez chłopów nie miała wartości. Ziemi było dużo. Były nieurodzaje, były nie użytki, lasy, bagna. To nie przedstawiało żadnej ekonomicznej wartości. Dopiero ziemia z ludźmi, którzy na niej pracowali, miała wartość. Więc interes właściciela, tego który dzierżawił, też chronił do pewnego stopnia sytuację chłopów.
Chłopi, którzy pracowali na ziemi, która nie była ich własnością, którą dzierżawili przymusowo z pokolenia na pokolenie, musieli świadczyć rentę. Mogli ją świadczyć w różnych postaciach, np. w naturze, tzn. zawożąc do dworu mięso, pierze, zboże, cokolwiek w odpowiedniej ilości. Mogli też odrabiać pańszczyznę, czyli mogli pracować na pańskim polu, przymusowo, pod kontrolą. Mogli też świadczyć rentę pod postacią czynszu, czyli płacić w pieniądzu. I tutaj mamy pierwszy krok do gospodarki o innym charakterze, bo przechodzimy od gospodarki naturalnej do towarowo-pieniężnej. Jest to pierwszy malutki, nieśmiały krok w kierunku kapitalizmu.
GOSPODARKA NATURALNA
Otóż, wytwarzamy pewne dobra na własne potrzeby. Co chłop wyprodukował, co tam wyrosło to zjadł. Lub też oddawał pod postacią daniny. Czyli zboże, mięso i inne produkty nie mają charakteru towaru. Towarem jest taka rzecz, produkt, usługa np. wykład, która jest obiektem transakcji kupna i sprzedaży. Spotykają się dwie obce osoby, jedna ma coś na sprzedaż, druga kupuje, dobrowolnie zawierają transakcję i regulują zobowiązania zazwyczaj w pieniądzu. Wtedy mamy gospodarkę towarowo-pieniężną. W systemie takim gdzie była renta naturalna, a każda włość ziemska żyła swoim życiem i w ogóle nie patrzyła co się dzieje na tyłach (rynku), to była gospodarka naturalna.
OCZYNSZOWANIE
Teraz jeżeli mamy oczynszowanie chłopów, które w Europie Zachodniej to jest 12-13w. Proszę zauważyć, że nasz chłop musi wyprodukować pewne nadwyżki, zawieźć je na targ, tam sprzedać i część pieniędzy przeznaczyć na zapłacenie czynszu. Wysokość czynszu była ustalona raz na zawsze. Ale musi zapłacić w pieniądzu, wobec tego on sam musi myśleć co by tu zrobić, aby wyprodukować dużo i sprzedać drożej. Musi uzyskać jak najlepszą zapłatę. Po to żeby po zapłaceniu czynszu. Zostało mi jeszcze coś w kieszeni. Wobec tego, nie potrzebny mu już jest kapo, który nad nim stoi i zapędza do roboty. Tych kapo już jest mniej. I tak zazwyczaj jest już do dnia dzisiejszego. Ten kto zapędza nas do roboty, siedzi w nas w środku. Musimy sami siebie pilnować, bo inaczej będzie dramat. Proszę zauważyć również, że w momencie, gdy jest wprowadzana gospodarka towarowo-pieniężna w rolnictwie, to wychodzimy poza płotki wsi, poszerzają się horyzonty, intensyfikują się stosunki pomiędzy ludźmi, gospodarka i świadomość ludzi się otwiera. To jest kolejny element, który prowadzi nas w kierunku kapitalizmu. A po za tym, kiedy mamy oczynszowanie chłopów, to zarówno chłopi jak i szlachta, którzy korzystają na tym, zaczynają myśleć ekonomicznie. Przeliczać wszystko na pieniądze, zastanawiać się na finansowym aspektem gospodarowania, liczyć co jest ile warte, co się opłaca, a co nie.
W systemie feudalnym takim, gdzie była gospodarka naturalna, tego nie było. Te towary, które były przedmiotem handlu, to był malusieńki margines. Na wsi jak ktoś coś komuś sprzedawał, to płacili sobie itd. zbożem albo czymś tam. Nie myśleli pieniężnie, nie kalkulowali, nie liczyli strat, kosztów, zysku, nie myśleli ekonomicznie. Nie można powiedzieć z sensem, ile była warta praca chłopa pańszczyźnianego. To był inny, nie ekonomiczny, nie finansowy, świat.
W momencie kiedy jest renta czynszowa zarówno chłop jak i szlachcic byli zainteresowani tym jakie były ceny zboża. Jedzie się na targ do miasta, trzeba płacić, a potem czynsz zapłacić. W sposób oczywisty chłopi byli zainteresowani, aby było drogo, żeby zboże było drogie. Drogo sprzedam, czynsz jest stały, zapłacę czynsz i zostaje mi więcej. W odwrotnej sytuacji był szlachcic, który był zainteresowany tym, aby było jak najtaniej. On dostawał czynsz w stałej wysokości i potem chciał tanio kupować.
Teraz pod koniec średniowiecza i na początku epoki nowożytnej widzimy, że ceny się różnicowały. Z różnych powodów, ale były kraje bogate i biedne, były wielkie miasta portowe, tam były interesy, wielkie tłumy ludzi, itd. i była jakaś tam wieś, zabita dechami, daleko od miasta. Oczywiście w tej pierwszej części było drożej, tam chłopom było coraz lepiej. Oni mieli coraz więcej pieniędzy, a szlachta była coraz mniej zainteresowana utrzymywaniem dotychczasowego kształtu stosunków. I dlatego w tych krajach, które najszybciej wychodziły z systemu feudalnego i w tych przy okazji, w których było najdrożej, bo można było robić przeróżne interesy, chłopi najszybciej wychodzili ze stanu poddaństwa, stawali się ludźmi wolnymi, a nawet właścicielami ziemi.
To były dwa kraje. Holandia i Anglia. W 16w w tych krajach poddaństwo było już w zaniku. W Rosji czy w Polsce tak nie było. Wynikało to z różnic ekonomicznych, zmieniały się ceny, pojawiały się nowe możliwości robienia interesów dla szlachty w mieście, handlu, bankowości. W jednych miejscach tak się działo, a w drugich nie. Nie ma jednej granicy między feudalizmem a kapitalizmem. Było mnóstwo rozmaitych zjawisk i w bardzo różnych miejscach pojawiały się pierwiastki systemu kapitalistycznego.
STANY SPOŁECZEŃSTWA
Były również inne stany społeczeństwa: rycerstwo, czyli szlachta. Ci, którzy żyli z pracy chłopów, posiadali ziemię i ją dzierżawili i ci, którzy pierwotnie służyli jako siła wojskowa ewentualnie służyli radą swojemu zwierzchnikowi feudalnemu. Było duchowieństwo. Od 12-13w zaczęło pojawiać się nowe zjawisko, nowa kategoria społeczna pod postacią mieszczaństwa. Wcześniej miasta w Europie Zachodniej feudalnej miały charakter prywatny. Były własnością jakiegoś feudała, a mieszkańcy miast byli ludźmi poddanymi tyle, że świadczyli rentę pod postacią jakiś produktów. Od 12-13w. zaczęło pojawiać się zjawisko takie, że niektóre miasta zyskiwały coraz większe znaczenie, siłę ekonomiczną i ci, którzy już tam mieszkali nie mieli na to ochoty, bo mieli już zaspokojone potrzeby najbardziej podstawowe, a teraz łaknęli również wolności. I zdarzało się tak, że niektóre miasta potrafiły wykupić się z zależności feudalnej i podlegać już tylko królowi. I otrzymywały samorząd. Zdarzało się tak, że odbywało to się na drodze powstań zbrojnych, walki.
I wobec tego od momentu lokacji miasta, czyli wyjęcia miasta spod jurysdykcji feudalnej i nadaniu mu samorządu, ci ludzie, którzy tam mieszkali byli kimś innym. Nie byli chłopami, nie byli szlachtą, byli mieszczaństwem. Charakteryzowali się tym, że byli ludźmi osobiście wolnymi. „Powietrze miejskie czyni wolnym”. Nie byli ludźmi poddanymi, natomiast mieli ograniczony udział w życiu politycznym i byli niżej od szlachty, arystokracji. W hierarchii władzy, prestiżu, elegancji byli nieraz bardzo zamożnymi ludźmi. I zajmowali się różnymi działalnościami gospodarczymi. Przede wszystkim handlem, finansami i rzemiosłem.
Trochę te miasta obsługiwali okoliczne wsie, czy też majątki ziemskie, jako takie centra usługowo-finansowo-handlowe. Z tego też powodu miasta były blisko siebie, aby chłop mógł rano wstać, dojść do miasta, załatwi interesy, zabawić się i wrócić. Te miasta, związku z tym, były małe, często takimi półwsiami.
Część mieszczan zajmowała się rolnictwem, gdyż do swojego pola było bardzo blisko. Oprócz handlu zajmowali się rzemiosłem, które obsługiwało najbliższe otoczenie chyba, że były to jakieś szczególnie wyrafinowane, cenne produkty, które kupcy zabierali w odległe strony. Kupcy zajmowali się handlem pomiędzy mniej lub bardziej oddalonymi od siebie miastami, zdarzali się również tacy, którzy zajmowali się handlem dalekosiężnym.
HANDEL DALEKOSIĘŻNY
Można sobie powiedzieć o kilku trasach, na których ten handel się odbywał. Były dwa kierunki: z północy na południe i ze wschodu na zachód. Z południa na północ: oliwa, wino, suszone owoce, różne produkty z Azji lub Afryki Północnej. Z północy na południe szło drewno do budowy statków, produkty leśne jak smoła, dziegieć, futra, lekko obrobione metale w postaci półproduktów do dalszego przetwarzania, a także niewolnicy. Wikingowie zajmowali się handlem niewolnikami z Rosji, Europy północno-wschodniej. Jest po tym ślad. Z angielskiego niewolnik to slave. A słowianin slav. To nie jest przypadek. To jest pamiątka po trudnych początek.
Z wschodu na zachód: w Azji produkowano rzeczy, które Europejczycy nie byli w stanie wytworzyć. Albo z powodów warunków naturalnych, nie rosły niektóre rośliny, z których można było zrobić przyprawy, albo dlatego, że Europa była zacofana i prymitywna. Do 16w to Wschód był elegancji, bogaty, wyrafinowany, subtelny i wykształcony. A Zachód wręcz przeciwne. Również w Starożytności było tak, że wschodnia Europa była wykształcona, filozofowała, miała kontakt ze Wschodem, a na zachodzie były lasy i prymitywni, brodaci ludzie, którzy tylko zazdrościli. Tak więc ze Wschodu sprowadzano korzenie, gałkę muszkatołową, pieprz, imbir itd. Sprowadzano produkty włókiennicze, a więc bawełnę z Indii, jedwab z Chin, a także produkty rzemieślnicze tzn. wytwory z porcelany, eleganckie tkaniny, adamaszki, muśliny. Stal damasceńską lepszą niż w Europie. Produkty metalowe, szklane z krajów arabskich. Arabowie w późnym średniowieczu na początku ery nowożytnej stali wyżej zdecydowanie jeśli chodzi o wykształcenie, kulturę osobistą, higienę, poziom życia, znajomość filozofii antycznej niż Europa Zachodnia.
Na Wschód do Persji, Chin, Indii eksportowano to co było trwałe i drogie. Płacono złotem z kopalń, z Afryki Północnej. Europa do 16w miała ujemne saldo handlu z krajami wschodu.
Podsumowując, feudalna Europa charakteryzowała się dominacją prymitywnego, mało wydajnego rolnictwa. Był podział stanowy społeczeństwa. Istniały miasta, a w nich handel, operacje finansowe, produkcja rzemieślnicza, ale to był margines. I charakteryzowała się dominacją gospodarki naturalnej, gdzie produkcja i usługi były na własne potrzeby, a nie na sprzedaż.