WYKŁAD nr 1
Pojęcie i główne nurty wiktymologii
Ofiara przestępstwa a pokrzywdzony
Pojęcie wiktymologii
Encyklopedia PWN (internetowa) - [łac. victima `ofiara', gr. lógos `słowo', `nauka'], dziedzina nauki zajmująca się ofiarami przestępstw, zjawisk patologii społecznych oraz innych zdarzeń powodujących pokrzywdzenie człowieka
- w znaczeniu węższym (wiktymologia kryminalna) - zajmuje się ofiarami przestępstw, bada ich więzi ze sprawcą przestępstwa, rolę w zdarzeniu oraz traktowanie ofiar przestępstw przez wymiar sprawiedliwości
- w znaczenie szerszym (wiktymologia ogólna) - obejmuje swoim zainteresowaniem wszystkie postacie pokrzywdzenia
Władysław Kopaliński - dział kryminologii zajmujący się ofiarami przestępstwa
K. Olechnicki, P. Załęcki - jeden z trzech głównych obszarów zainteresowań kryminologii, którego przedmiotem jest badanie ofiar przestępstw w celu ustalenia, jakie osoby stają się najczęściej obiektami przestępstw i jakie ich zachowania mogą sprowokować lub zahamować działania agresora
Marek Bojarski - nauka o ofierze przestępstwa, tj. jaką rolę odgrywa ona w fakcie popełnienia przestępstwa, oraz o problemie pokrycia szkód wyrządzonych przestępstwem
Steven Schafer - mianem wiktymologii określa się badania nad związkiem sprawca - ofiara
Clemens Amelunxen - wiktymologia ma za przedmiot zainteresowania pochodzenie, osobowość, charakter, płeć, wiek, stopień świadomości, właściwości umysłowe, cechy cielesne oraz stosunki zawodowe, rodzinne i społeczne ofiary, w szczególności zaś bada rolę ofiary w sytuacji poprzedzającej przestępstwo i jej przyczynienie się do jego zaistnienia
Ezzat Fattah - gałąź kryminologii zajmująca się ofiarą przestępstwa, jej osobowością, cechami biologicznymi, psychicznymi i moralnymi, charakterystykami socjokulturowymi, związkiem ze sprawcą oraz rolą w genezie przestępstwa
Edith Flynn i John Conrad - naukowe studium nad ofiarami oraz procesem, etiologią i konsekwencjami wiktymizacji
William Parsonage - przedmiotem wiktymologii jako gałęzi kryminologii są interakcje ofiary i przestępcy, którzy pełnią względem siebie funkcjonalne role
Hans Schneider - wiktymologia zajmuje się naukowym badaniem ofiar przestępstw, przede wszystkim zaś formami zjawiskowymi, przyczynami i skutkami wiktymizacji
Robert Bonn - przedmiotem wiktymologii są problemy przyczynienia się ofiary do zaistnienia przestępstwa, charakterystyki ofiary i sytuacji, w których następuje wiktymizacja, sposób traktowania ofiary przez system wymiaru sprawiedliwości karnej, a także korygowania oficjalnych statystyk kryminalnych
Brunon Hołyst - multidyscyplinarna nauka, której zadaniem jest całościowa analiza zjawisk dysfunkcjonalnych i zapobieganie nieprawidłowym procesom i zjawiskom, których wynikiem są różnorodne formy pokrzywdzenia
Rodzaje wiktymologii
(wg B. Hołysta)
Wiktymologia teologiczna
Wiktymologia naturalna
Wiktymologia ekologiczna
Wiktymologia indywidualna
Wiktymologia grup społecznych
Wiktymologia społeczna
Wiktymologia kryminalna - zajmuje się ofiarami przestępstw, opisuje osoby najbardziej narażone na stanie się ofiarą przestępstwa, analizuje związki łączące ofiarę ze sprawcą i podejmuje próbę określenia roli ofiary w genezie przestępstwa, podejmuje problematykę materialnej rekompensaty za krzywdę wyrządzoną przestępstwem
Nowa wiktymologia - koncepcja autorstwa Roberta Eliasa; zajmuje się ona osobami pokrzywdzonymi w wyniku naruszenia uniwersalnych standardów praw człowieka; w analizie zjawiska wiktymizacji należy uwzględnić także ocenę systemów społeczno-politycznych i ekonomicznych; jest ściśle powiązana z ruchem na rzecz obrony praw człowieka
Wiktymologia jako nauka o cierpiącym człowieku - koncepcja Zvonimira Šeparovicia; ofiary to osoby, które są zagrożone, pokrzywdzone lub unicestwione wskutek działania lub zaniechania człowieka, struktury, organizacji bądź instytucji albo też w wyniku kontaktów człowieka i rzeczy, jak również skutkiem chorób; przestępczość jako pogwałcenia praw człowieka, które zawierają się w generalnej, uniwersalnej koncepcji podkreślającej zwłaszcza takie z nich, jak prawo do życia, zdrowia, bezpieczeństwa czy dobrobytu, dlatego pogwałcenie praw człowieka stanowi formę wiktymizacji lub prowokację cierpienia ludzkiego bez względu na to, czy prawo formalnie widzi w nim czyn przestępny czy nie
Definicja pokrzywdzonego w polskim k.p.k. z 1997 r.
Art. 49.
§ 1. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
§ 2. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej.
Definicja ofiary przestępstwa
Wg G. Kirchhoffa: każda jednostka, grupa lub instytucja pokrzywdzona przez działanie innego człowieka, które oznacza potencjalne osłabienie możliwości życiowych
Wg H. Schneidera: osoby dotknięte dewiacją społeczną lub czynem kryminalnym
Definicja pokrzywdzonego i ofiary przestępstwa w systemach prawnych państwa Europy Zachodniej i USA
Trzy grupy rozwiązań statusu prawnego pokrzywdzonego w procesie karnym
- ustawy, które nie określając wprost pojęcia pokrzywdzonego poprzestają na opisie i wyliczeniu przysługujących mu uprawnień i funkcji procesowych (np. StPO w RFN)
- ustawy, które definiując pokrzywdzonego odwołują się do szkody wyrządzonej przestępstwem, co w zasadzie ogranicza jego uprawnienia procesowe do dochodzenia odszkodowania materialnego w procesie karnym (np. instytucja powoda cywilnego we Francji, Belgii, Holandii, Włoszech)
- model anglosaski, gdzie pokrzywdzony jest określony mianem ofiary przestępstwa, a jego rola w postępowaniu karnym ogranicza się przede wszystkim do zeznawania w charakterze świadka
Definicja pokrzywdzonego i ofiary przestępstwa w aktach Rady Europy i ONZ
Europejska Konwencja o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy z 1983 r.: państwo powinno uczestniczyć w kompensacji na rzecz dwóch kategorii osób: 1) które doznały poważnego uszczerbku na zdrowiu lub uszkodzenia ciała wynikającego bezpośrednio z umyślnego przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy; 2) osób pozostających na utrzymaniu ofiar, które zmarły w wyniku przestępstwa
Deklaracja Narodów Zjednoczonych o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy z 1985 r.: ofiary to osoby, które indywidualnie lub zbiorowo poniosły uszczerbek na zdrowiu fizycznym lub psychicznym, doznały zaburzeń emocjonalnych, strat materialnych lub istotnego naruszenia swych podstawowych praw w wyniku działania lub zaniechania będącego naruszeniem ustaw karnych obowiązujących w państwach członkowskich, w tym również ustaw dotyczących przestępnego nadużycia władzy