E.Nęcka, „Proces twórczy i jego ograniczenia”
Rozdział VIII, „Przedwczesne przerywanie procesów twórczych”
Istnieją dwa przypadki przedwczesnego przerywania procesów twórczych:
przerywanie zainicjowanego procesu, zanim powstanie znaczące dzieło;
stworzenie dzieła, które nie wyczerpuje wszystkich możliwości kryjących się w interakcji twórczej ( za dzieło uchodzi jedna ze struktur próbnych)
Proces nazwiemy niedokończonym nie wtedy, gdy ktokolwiek mógłby go kontynuować, ale wtedy, gdy mógłby to uczynić człowiek (lub zespół), który ten proces zainicjował.
Nie jest ważna obiektywna wartość dzieła. Wytwór przeciętny, ale wyczerpujący wszystkie dostępne podmiotowi możliwości dalszej interakcji, musi być- z tego punktu widzenia uznany za dzieło dojrzałe, natomiast wytwór wysoko nawet ceniony, ale wywodzący się z interakcji nie do końca wyeksploatowanej, musi być uznane za dzieło przedwcześnie ukończone.
Podobnie - dojrzałym dziełem trzeba nazwać cos pozornie nie dokończone, ale wynikające z interakcji doprowadzonej do logicznego końca.
Proces twórczy uznamy za spełniony do końca, jeśli wyczerpuje istniejące obiektywnie, ale ograniczone dla konkretnego podmiotu, znajdującego się w konkretnej sytuacji psychologicznej, możliwości wzajemnego oddziaływania celu i struktur próbnych.
Konkretna sytuacja psychologiczna: zakres informacji potencjalnie dostępnych podmiotowi do przetwarzania w procesie twórczym.
Ów zakres to: funkcja zakresu i struktury doświadczenia indywidualnego jednostki, kontekstu sytuacyjnego, społecznego i historycznego, a także struktury celów życiowych jednostki ( pierwotnych w stosunku do celów biorących udział w interakcji twórczej).
Z przypadkami „niedojrzałego dzieła” mamy do czynienia np. wtedy, gdy twórca:
z powodu braku rzetelnej konkurencji lub
wyboru niewłaściwej grupy odniesienia
zbyt nisko „ustawia poprzeczkę” i zadowala się rezultatami połowicznymi w stosunku do swoich rzeczywistych możliwości.
Trzy kategorie przeszkód:
Dogmatyzm
Egocentryzm
Niecierpliwość
Ad. 1. Obawa przed wymową własnego dzieła (dogmatyzm)
Dogmatyzm polega na silnej niechęci wobec zmian w systemie posiadanych przez człowieka przekonań.
* to, w co człowiek wierzy, jest nienaruszalne, nawet w obliczu poważnych kontrargumentów opartych na łatwo sprawdzalnych faktach,
* wszystko co może świadczyć przeciw tym poglądom jest poddawane obróbce tak jak w mechanizmach obronnych:
racjonalizacja
zaprzeczenie (ślepota na niewygodne fakty)
podważanie wiarygodności niewygodnej informacji lub jej źródła
„otorbienie”- uznanie niewygodnego faktu, ale bez wynikających stąd konsekwencji dla przekonań, w które ten fakt godzi.
Istota systemu przekonań dogmatyka jest często brak systemu ( wzajemnych powiązań między poszczególnymi elementami wiedzy i przekonań).
Rokeach ,w swej teorii osobowości dogmatycznej, przyjął pogląd o formalnej, a nie treściowej, charakterystyce przekonań typowych dla dogmatyka.
Czyli: dogmatyzm to sposób wyznawania poglądów, a nie ich treść. Wg niego jest to cecha, która dotyczy każdego z nas, choć u niektórych osiąga niebezpieczne nasilenie. Zazwyczaj koreluje z:
konserwatywną zachowawczością,
uległością wobec władzy i bezwzględnością wobec podwładnych,
nietolerancją
skłonnością do uprzedzeń,
restryktywnością wobec przestępców,
upodobaniem do militariów i rządów silnej ręki
religijnym lub ideologicznym fundamentalizmem.
Simonton badał związki między poziomem wykształcenia formalnego wybitnych ludzi a ich twórczością i - osobno- pomiędzy poziomem wykształcenia formalnego i dogmatyzmem.
Wyniki: obie zależności są krzywoliniowe, ale symetryczne względem siebie. Skrajne nasilenie dogmatyzmu wystąpiło u ludzi miernie i wybitnie wykształconych, zaś minimum dogmatyzmu u ludzi z przyzwoitym () lecz niezbyt wysokim wykształceniem. Najbardziej twórczy byli ci o średnim poziomie wykształcenia formalnego; bardzo słabo i bardzo starannie wykształceni byli znacznie mniej twórczy. Czyli twórczość jest odwrotnością dogmatyzmu.
Dogmatyzm to „zamknięcie umysłu” na informacje mogące podważyć posiadany system przekonań. Gdy pojawiają się informacje zagrażające, dogmatyk przerywa nagle proces twórczy, ponieważ przerażają go własne wnioski, czyli wymowa i znaczenie własnego dzieła, które wobec tego musi zostać porzucone.
Cechą wybitnego twórcy nie jest brak lęku ale umiejętność przezwyciężenia go- gruntowna rewizja własnych poglądów.
Zjawiskiem pokrewnym dogmatyzmowi jest konserwatyzm- opór przed każdą zmianą, nie tylko tą która godzi w wyznawane poglądy.
Mechanizm szkodzenia twórczości jest podobny:
Interakcja twórcza zostaje przerwana przed czasem, bo człowiek ma podstawy przypuszczać, że jej efekt będzie zawierał niedopuszczalna dawkę nowości.
Wg. Wilsona są jeszcze 3 inne sposoby pojmowania konserwatyzmu:
konserwatyzm jako unikanie ryzyka związanego z nowością
k. Jako miara różnic pokoleniowych
k. Jako internalizacja norm ( zwłaszcza zakazów) pochodzących od rodziców.
Obawa przed małością własnego dzieła (egocentryzm)
Przerwanie następuje nie ze względu na samo dzieło, ale ze względu na autora. Występuje tu utożsamienie wartości dzieła z wartością autora jako człowieka. Dzieło nie może więc być mierne bo wykazywałoby mierność autora, lepiej więc żeby w ogóle go nie było.
Końcowe efekty tak przerwanego procesu mogą być różne:
dzieła można nie opublikować
można nie dopuścić do ujawnienia „kompromitujących” struktur próbnych
można nieustannie prowadzić badania wstępne
kompulsywnie kompletować literaturę fachową, itp.
Choć przedwczesne przerwanie procesów twórczych z pobudek egocentrycznych jest mechanizmem z gruntu neurotycznym, jego genezy należy upatrywać w tzw. romantycznej koncepcji twórczości, wiążącej aktywność twórczą z nadzwyczajnymi zdolnościami i stawiającej ją na samym szczycie hierarchii wartości.
Niecierpliwość
Zamiast unikać dzieła, które nie dorasta do jego oczekiwań, twórca sztucznie przyspiesza pojawienie się dzieła, którego z pewnych względów pilnie potrzebuje, Jest to potrzeba posiadanie dzieła jako takiego, a nie dzieła spełniającego określone kryteria i wykazującego rzeczywistą wartość.
Jednym ze źródeł tego mechanizmu jest nieumiejętność odraczania gratyfikacji.
przejawy niecierpliwości znajdziemy u osób które zetknąwszy się z problemem lub tematem do rozważania gorączkowo poszukują jakiejkolwiek odpowiedzi lub konkluzji i zadowalają się pierwszym uzyskanym wynikiem.
Są dwa kierunki działania w celu zapobiegania niecierpliwemu akceptowaniu dzieł niedojrzałych:
strategia zarodka, która może zapewnić twórcy poczucie bezpieczeństwa wynikające ze stosunkowo szybkiego posiadania jakiegoś efektu, jednocześnie ze swej istoty będzie domagać się dalszego rozwijania struktury początkowej , czyli dalszego kontynuowania interakcji;
dostarczenie podmiotowi dużej dawki satysfakcji wynikającej z samego procesu twórczego, aby nie trzeba było sztucznie przyspieszać satysfakcji związanej z wynikiem końcowym.
Innym mechanizmem niecierpliwości jest:
słabe tolerowanie w procesie przetwarzania informacji tego, co dwuznaczne, złożone, niepewne, źle określone.
Niecierpliwość, więc, to:
nadmiernie silne dążenie do wyniku i
przesadne unikanie informacji słabo określonych.
Barron wykazał, że ludzie twórczy nie tylko nie unikają sytuacji złożonych i nieokreślonych, ale nawet wykazują pewne upodobanie do nieładu ( pomieszanie, brak reguł, nieregularność, wzburzenie). Później Barron ukonkretnił to stwierdzenie, że słabo określone sytuacje stanowią dla ludzi twórczych wyzwanie i motyw do tworzenia.
Istnieją 3 hipotezy na temat źródeł nietolerancji treści słabo określonych:
mechanizmy osobowościowe- takie sytuacje stanowią zagrożenie dla poczucia bezpieczeństwa
Ograniczone możliwości indywidualne przetwarzania informacji- niski poziom inteligencji
Odwołanie do „uniwersalnych tendencji poznawczych”. Lorenz twierdzi, że ludzie wykazują naturalną tendencje gatunkowo wrodzoną do upraszczania złożonych i słabo określonych informacji za pomoca błędów dwojakiego rodzaju:
błędu pojęć dysjunktywnych- sprowadzenie bogatej, wielowarstwowej rzeczywistości do dwóch tylko rozłącznych kategorii- rozumowanie typu „albo-albo”
błędu jedynej zasady - szukanie jednej ogólnej odpowiedzi na możliwie duży zakres pytań
3