Poznawcze składniki procesu twórczego
Procesy poznawcze uznaje się za podstawowy składnik procesu twórczego. Choć tradycyjnie uważano, że najważniejszym składnikiem procesu twórczego jest myślenie, obecnie psychologowie badają także związki twórczości z pozostałymi procesami poznawczymi.
Uwaga
Jednym z pierwszych badań dotyczących związków uwagi i twórczości było przeprowadzone przez Ghiselin, Rompel i Taylor w latach sześćdziesiątych. Badacze przygotowali listę przymiotników określających różne stany uwagi i przedstawili ją grupom badawczym. Jedną grupę stanowili uczeni twórczy o przeciętnym statusie materialnym, natomiast drugą - uczeni uznawani za mniej twórczych, o wysokim statusie społecznym i materialnym.
Uczeni z grupy 1 określali swoją uwagę:
przed wglądem jako błądząca, rozproszoną
po wglądzie jako zrównoważoną
podczas pracy jako jasną i intensywną.
Uczeni z grupy 2 określali swoją uwagę:
przed wglądem jako skupioną
po wglądzie jako intensywną
podczas pracy jako rozproszoną.
Z badania tego można wnosić, że różne etapy pracy nad problemem cechują się różnymi stanami uwagi, są one także różne dla ludzi mniej i bardziej twórczych. Można również założyć, że w stereotypie roztargnionego twórcy jest ziarno prawdy.
Inne badanie zostało przeprowadzone przez Mendelsohna i Griswold. Polegało na tym, że badani zapamiętywali zbiór słów, a następnie mieli rozwiązać serię anagramów (czyli układali słowa z nieuporządkowanego zbioru liter). Mendelsohn i Griswold wśród słów do zapamiętania umieszczali rozwiązania niektórych anagramów. Słowa te były również ukryte wśród słów obojętnych odtwarzanych z magnetofonu (były to bodźce zakłócające). Uczestnicy eksperymentu nie wiedzieli o tym. Okazało się, że osoby, które uzyskały lepsze wyniki w teście RAT (bardziej twórcze), rozwiązały więcej anagramów.
Mendelsohn tłumaczy te wyniki poprzez mechanizm wykorzystywania incydentalnych wskazówek. Według niego twórcze myślenie polega na kojarzeniu odległych faktów. To oznacza, że fakty te powinny utrzymywać się w naszym polu uwagi, a jest to bardzo trudne. Na ogół skupiamy się na dziedzinie, która jest ściśle związana z naszym problemem. Dzięki incydentalnym wskazówkom, np. bodźcom pojawiającym się przypadkowo, często przez nas ignorowanym, możemy skojarzyć nawet bardzo odległe fakty, co powoduje, że wpadniemy na wyjątkowe, twórcze rozwiązanie.
Natomiast według Aliny Kolańczyk istnieją 2 rodzaje uwagi - intensywna oraz ekstensywna. Uwaga intensywna charakteryzuje się tym, że obejmuje mało elementów, na których się skupiamy, natomiast uwaga ekstensywna obejmuje swobodnie całe pole percepcyjne. Według autorki właśnie uwaga ekstensywna, jako obejmująca wiele różnych bodźców, swobodna, poszukująca, jest obecna gdy chodzi o stany intuicji twórczej.
Badania wykazały także, że u osób kreatywnych filtr uwagi funkcjonuje gorzej. W badaniu Rawlingsa w znanym paradygmacie dwuusznej prezentacji bodźców osoby twórcze uzyskały gorsze wyniki. Zapamiętały one więcej słów, które prezentowano w kanale ignorowanym, tzn. więcej niechcianych bodźców przedostało się do ich świadomości. Co ciekawe, dzieci z ADHD, które również charakteryzują się gorszym funkcjonowaniem uwagi, uzyskują wyższe wyniki w testach kreatywności.
Percepcja
Według Arnheima artysta dostrzega ukryte w obiektach znaczenie, a twórczość artystyczna jest odkrywaniem tych znaczeń. Osoby twórcze bardzo specyficznie postrzegają rzeczywistość. Według Schachtela ich percepcja jest allocentryczna, co oznacza, że osoby te nie narzucają rzeczywistości własnych interpretacji, znaczeń, kategorii, ale raczej starają się spostrzec przedmiot z jego własnej perspektywy, dostrzec prawdę w nim samym. Przeciwieństwem jest percepcja fizjonomiczna, która polega na przypisywaniu przedmiotom znaczeń metaforycznych lub związanych z naszymi emocjami, sposobem przeżywania.
Stein i Meer prezentowali swoim badanym plamy Rorschacha, aby stwierdzić, w jakim stopniu percepcja u osób twórczych podlega prawom postaci. Plamy prezentowano przez 10, 100 lub 3000 ms, a także bez ograniczeń czasowych. Wypowiedzi oceniano pod względem spójności - tzn. czy badany uwzględnił wszystkie elementy plamy i podał integrującą te elementy interpretację. Okazało się, że osoby bardziej twórcze nadawały spójne interpretacje nawet trudnym, złożonym tablicom, pomimo krótkiego czasu ekspozycji. Osooby te charakteryzują się wyjątkowo dobrą organizacją percepcji.
W badaniach stwierdzono także, że osoby twórcze mają typowe dla siebie preferencje w zakresie spostrzegania bodźców. Barron i Welsh pokazywali badanym (wśród których znajdowali się artyści i ludzie o innych zawodach) abstrakcyjne rysunki, prosząc ich, aby zdecydowali, które im się podobają. Wykazano, że osobom twórczym - artystom - częściej podobały się złożone, niesymetryczne rysunki, natomiast innym osobom - kompozycje proste i symetryczne.
Wyobraźnia
W psychologii tradycyjnie rozróżnia się wyobraźnię odtwórczą i twórczą. Wyobraźnia odtwórcza pomaga nam w większości sytuacji życiowych, natomiast jeśli chodzi o twórczość, może ona nawet w niej przeszkadzać. Wyobraźnia twórcza pozwala na tworzenie własnych, oryginalnych wyobrażeń. Szczególnie ważną rolę w twórczości pełni wyobraźnia wzrokowa.
Badania eksperymentalne nad wyobraźnią twórczą prowadził Ronald Finke. Założył on, że dzięki wyobraźni można manipulować obiektami swobodnie, co nie zawsze jest możliwe w rzeczywistości. Stwierdził także, że wyobrażenia twórcze nie służą celowi - to swobodna zabawa nimi niejako przez przypadek determinuje problem twórczy, określa cel. Według Finkego wyobraźnia twórcza jest predyspozycją każdego człowieka.
Jedno z badań Finkego dotyczyło właśnie działania wyobraźni twórczej. Badanym przedstawiano 3 figury - wybrane losowo spośród 15 figur geometrycznych, a następnie proszono ich o narysowanie w ciągu 1 minuty czegoś, co składałoby się z tych 3 elementów. Instrukcja eksperymentatora brzmiała tak: przedmiot narysowany ma wyglądać interesująco oraz być użyteczny. Następnie badani w ciągu kolejnej minuty mieli zinterpretować to, co narysowali, jako coś praktycznego. Narzucano im także kategorię, do której ten przedmiot ma należeć, np. meble, środki transportu itp.
Kategoryzowanie i wiedza pojęciowa
Twórcze operacje na pojęciach obejmują:
otwarcie granic kategorii - granice stają się rozmyte, różnice - umowne;
poszerzenie pola semantycznego znanego pojęcia - włączenie do pojęcia przedmiotów, które dotąd do niego nie należały;
redefinicja obiektu - redukcja kategorialna - spojrzenie na obiekt z nietypowej perspektywy, zdefiniowanie go na nowo po zredukowaniu do jednej, wybranej cechy;
synteza pojęciowa - utworzenie nowej kategorii z wykorzystaniem starych pojęć;
zmiana kontekstu użycia kategorii pojęciowej;
rewolucja pojęciowa - zmiana zakresu pojęć i ich relacji w jakiejś dziedzinie (np. zmiana paradygmatu w nauce).
W badaniach wykazano, że osoby twórcze, podobnie jak chorzy na schizofrenię i chorobę afektywną dwubiegunową, mają tendencję do tworzenia szerokich, pojemnych kategorii pojęciowych. Często zmieniają oni zasadę klasyfikacji lub przyjmują kryteria nietypowe, co prowadzi do tworzenia zbyt szerokich pojęć. Jest to błąd nadmiernego włączania. Szczególnie często występuje u pacjentów psychotycznych. Eysenck twierdzi, że tworzenie szerokich kategorii jest podstawowym mechanizmem twórczego myślenia.
Pamięć
Rola pamięci w procesach twórczych, a zwłaszcza fazy zapamiętywania, jest kluczowa. Badacze uważają, że twórczość wymaga kodowania nietypowego, alternatywnego oraz selektywnego.
Kodowanie nietypowe to nadawanie obiektowi zapamiętywanemu niezwykłej, rzadko używanej etykiety.
Kodowanie alternatywne - przypisanie obiektowi kilku etykiet.
Kodowanie selektywne - zdefiniowanie obiektu tylko ze względu na jedną, wybraną cechę.
Kiedy przechowujemy wiedzę, może dojść do utraty informacji lub zmiany struktury wiedzy. Selektywna utrata informacji może doprowadzić do rozwiązania problemu, jeżeli zmieni nasze podejście do niego. Zmiana struktury wiedzy może prowadzić do efektu reminiscencji, który polega na tym, że po jakimś czasie pamiętamy więcej niż tuż po zapamiętaniu. Ten efekt może odpowiadać za zjawisko olśnienia - eureka.
Kiedy przypominamy sobie jakąś informację, twórcze rozwiązanie problemu może wymagać globalnego przeszukiwania pamięci. W większości wypadków nie korzystamy z tego sposobu, przeszukujemy raczej lokalnie, ponieważ jest to szybsze i na ogół bardziej skuteczne. Jednak w wypadku myślenia twórczego trzeba szukać globalnie, według nietypowych kluczy. Stąd wyjątkowa wartość kodowania nietypowego i alternatywnego.
Myślenie
Obecnie odchodzi się od wielu poglądów na temat myślenia twórczego. Psychologowie uważają, że myślenie człowieka w większości opiera się na heurystyce, nie ma więc sensu dzielić je na twórcze - wykorzystujące heurystykę, oraz nietwórcze - oparte na algorytmach. Także niekoniecznie twórcze myślenie powinniśmy utożsamiać z myśleniem dywergencyjnym. Wielu ludzi myśli o różnych rzeczach jednocześnie, ale nie zawsze rezultat tych rozmyślań jest twórczy.
Kluczowe dla twórczego myślenia jest aktywne podejście do problemu. Jeżeli myślimy w sposób twórczy, często staramy się redefiniować problem, uprościć go, często zastąpić innym. Ważne jest także Jeżeli myślimy w sposób twórczy, często staramy się redefiniować problem, uprościć go, często zastąpić innym. Ważne jest także używanie analogii. Badacze różnią się jednak w ocenach, jak ważna jest analogia w myśleniu twórczym. Często jeżeli nie wiemy o istnieniu analogii - np. ktoś nam jej nie zasugeruje - to z niej nie skorzystamy. Analogia może pomóc w twórczym myśleniu, ponieważ pomaga skojarzyć odległe fakty, co według niektórych jest podstawą tego procesu.
Inną cechą myślenia twórczego jest stosowanie metafory. Metafora wnosi nową wiedzę, pomaga spojrzeć na problem z innej perspektywy. Działa podobnie jak analogia.
Bardzo istotnie dla osoby twórczej jest także przezwyciężanie sztywnych nawyków i nastawień. Myślenie niekonwencjonalne oznacza np. umiejętność użycia znanych przedmiotów w nietypowej dla nich funkcji. Ludzie twórczy charakteryzują się mniejszą podatnością na usztywnienie, szybciej potrafią porzucić swoje nawyki myślowe.
Podsumowanie
Podsumowując, procesy poznawcze u osób twórczych różnią się w funkcjonowaniu od procesów poznawczych u osób mniej twórczych.
Ich uwaga jest wyjątkowo szeroka (czasami osoby twórcze dysponują tzw. poszerzoną uwagą - np. czują na sobie dotyk odzieży, słyszą dźwięki tworzące tło akustyczne - są bardziej wrażliwe na mało intensywne bodźce), mało selektywna, często określana jako rozproszona lub błądząca.
Percepcja jest skoncentrowana na bodźcach złożonych i nieregularnych, prawdopodobnie dlatego, że osoby twórcze lubią takim bodźcom nadawać swoją interpretację. Charakterystyczne dla osób o wysokim poziomie kreatywności jest także spostrzeganie rzeczywistości w sposób całościowy.
Funkcjonowanie wyobraźni jest kluczowe dla procesu twórczego, ponieważ manipulacje na prawdziwych przedmiotach często są niemożliwe.
Elastyczne podejście do kategorii pozwala na wykrywanie ciekawych związków między zjawiskami, oraz na tworzenie nowych teorii.
Dzięki nietypowemu kodowaniu informacji i globalnemu przeszukiwaniu osoby twórcze są w stanie przypominać sobie fakty i łączyć je w oryginalny sposób.
Myślenie twórcze natomiast charakteryzuje się oryginalnością, elastycznością, częstym użyciem metafory lub analogii oraz bardzo aktywnym podejściem do problemu.