9. Myśl historyczna polskiego Oświecenia
DUMA - W poezji polskiej gatunek epicko-liryczny również o tematyce historycznej. Duma wywodzi się z tradycji ludowej, gdzie prawdopodobnie występowała jako pieśń związana z pogrzebem rycerskim. Rozkwit gatunku przypada na przełom XVIII i XIX w. Wykształciły się dwie jej odmiany: historyczna, opiewająca bohaterów narodowych - J. U. Niemcewicz Śpiewy historyczne - oraz liryczna, refleksyjna. Z wzorów dumy korzystała romantyczna ballada.
WAŻNE!!! Polskie dumy odznaczały się często erotycznym zabarwieniem motywów fabularnych wziętych z historii.
Dumy polskie jako wyrazicielki oświeceniowej myśli historycznej - ogólne informacje:
rozwój dumy historycznej (XVIII w., J.U. Niemcewicz),
z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Niemcewicz podejmuje się stworzenia pięcioksięgu utworów poetyckich opartych na motywach historycznych,
zbiór ten nazwano Śpiewami historycznymi (przeznaczone były do śpiewania),
rozwinął się także inny typ dumy - liryczno-refleksyjny,
przedstawicielami tego typu dum byli: K. Tymowski (Duma żołnierza polskiego w starożytnym zamku Maurów na Tagiem), M. Rajmund (Dumania na Górze Zamkowej w Krzemieńcu), A. Zarzecki (Duma o Zamku Krakowskim), J. Lewicki (Duma o Zamku Wawelskim), A. Brodziński (Dumy wojownika kochanka),
motywacją podjęcia tego rodzaju dumań bywały zazwyczaj ruiny starych budowli, groby poległych rycerzy itd. - nasuwały bowiem myśli o świetnych tradycjach narodowych,
dumy tego typu stanowią istotny nurt polskiej odmiany gotycyzmu,
dumy historyczne realizowały zazwyczaj utarte, powtarzalne schematy fabularne,
motywami schematów fabularnych były: heroizm rycerski, odjazd rycerza na bój i wierność jego ukochanej,
postaci bohaterów oraz historyczne i przyrodnicze tło ich działań zarysowane są dość ogólnikowo,
główny cel dum - wzruszenie odbiorców poprzez fatalne sploty przedstawianych wydarzeń oraz liryczne wynurzenia czułych bohaterów,
utwory tworzone były z myślą o czytelnikach poszukujących wzruszeń i emocjonalnego nastroju; interesująca akcja odgrywała tu drugorzędną rolę,
aby utwory odnosiły zamierzony skutek, musiały charakteryzować się emocjonalnym epitetem, ozdobną peryfrazą, wyrazami silnie nacechowanymi uczuciowo oraz personifikacją,
dumy łączyły patos rycerskich deklamacyjnych przemówień z prostymi wylewami uczuć.
Julian Ursyn Niemcewicz jako przedstawiciel oświeceniowej myśli historycznej - kilka faktów z życia poety, które z pewnością miały wpływ na jego twórczość i poglądy:
świadek upadku I Rzeczpospolitej i prób odzyskania niepodległości,
aktywny uczestnik wydarzeń historycznych na przełomie XVIII i XIX w.,
uczęszczał do Szkoły Rycerskiej, w której panowały idee oświeceniowe i kult patriotyzmu,
aktywny działacz wojskowy (był m.in. adiutantem generała ziem podolskich, Adama Aleksandra Czartoryskiego),
dużo podróżował po Polsce i poza granicami państwa - nabywanie doświadczenia pisarskiego, znajomość innych kultur, poznał wybitne osobistości,
uczestnik życia publicznego, znakomity mówca sejmowy (m.in. poseł w Sejmie Wielkim 1788)
zwolennik reform,
działacz Towarzystwa Przyjaciół Nauk,
zajmował się głównie problematyką historyczną,
zagorzały patriota,
jego utwory poświęcone są głównie ojczyźnie, czyhającym na nią zagrożeniom, nadziejom na odzyskanie wolności,
opisuje często spustoszenia, jakie wywołały kolejne klęski,
jego utwory cechuje niejednolitość nastroju, która znajduje przyczynę w historycznym kontekście ich powstawania.
J.U. Niemcewicz, Śpiewy historyczne:
cykl pieśni historyczno-patriotycznych,
dzieło pisane na zamówienie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, którego zresztą Niemcewicz był prezesem,
opublikowane w 1816 r.,
Niemcewicz skomponował dzieło tak, aby dawało syntezujący obraz dziejów Polski,
Śpiewy… napisane są precyzyjnym, jednoznacznym językiem,
Śpiewy… to patriotyczna wersja historii Polski >> Niemcewicz ukazuje tu bohaterów narodowych i chwalebne wydarzenia z przeszłości kraju,
autor w przedmowie wyraża intencję, aby lektura zbioru pozwalała „młodzieży wspominać o dziełach jej przodków” celem „zaszczepiania w narodzie silnego przywiązania do kraju” >> nie chciał, by jego utwory postrzegano w kontekście dopiero co rozegranych wydarzeń, gdyż mogłoby to zawiesić nadzieje na odzyskanie niepodległości,
Niemcewicz dokonał tu zwrotu ku narodowej przeszłości >> poeta uważał bowiem, że historia i tradycja są czynnikami warunkującymi przyszłe odrodzenie Polaków,
zbiór realizuje postulat klasycystycznego dydaktyzmu uwidaczniającego się w podtrzymaniu świadomości narodowej poprzez aktualizację wiedzy o przeszłości Polski >> przypominanie opierało się na kształtowaniu obrazu uproszczonego, dzięki czemu łatwiej zapadał w pamięć a jego popularyzacja stawała się szersza
konstrukcja pieśni ma charakter nieskomplikowany >> dążenie do prostoty znamienne dla oświeceniowego klasycyzmu,
niektóre z utworów zbioru początkowo nosiły nazwę „dumy” (np. Duma o Bolesławie Chrobrym), ale w istocie były to utwory w założeniach i celach odmienne od dum,
w każdym utworze występuje narrator, który jest nietożsamy z autorem - opowiada o czynach tytułowego bohatera, narratorem może być każdy - nawet bohater >> nadaje to całości bardziej subiektywny charakter,
Śpiewy… kończą się „pieniem żałobnym” napisanym w hołdzie Józefowi Poniatowskiemu, który dla Niemcewicza był postacią łączącą szlachetną tradycję rycerską z patriotyzmem pokolenia, które przeżyło upadek państwa,
Śpiewy.. były symbolem niezłomności Polaków w ich niezgodzie na zabór wolności i tłamszenie narodowych aspiracji.
wiersze osnute na tle rozmyślań nad grobami rycerzy były w istocie żalami i często przypominały elegie, np. P. Sosnowski, Duma - utwór poświęcony pamięci księcia Józefa Poniatowskiego; S. Starzyński, Duma historyczna o Tadeuszu Kościuszce