5.Literatura polskiego oświecenia w walce o polityczne i moralne odrodzenie narodu.
Główną rolę w życiu politycznym Rzeczypospolitej w okresie oświecenia odgrywała szlachta uzależniona w znacznym stopniu od magnatów. Ucisk chłopa pańszczyźnianego, upadek miast, brak rozwiniętego przemysłu i handlu, anarchia polityczna, słabość militarna - to główne oznaki rozpadającego się państwa polskiego.
Patrioci wywodzący się ze stanu szlacheckiego, szukali ratunku, by ocalić kraj przed grożącym mu upadkiem. A ratunek ten widzieli w naprawie Rzeczypospolitej, we wzmocnieniu władzy państwowej, w reformach gospodarczych i społecznych. Istotne reformy miały miejsce w szkolnictwie, przemyśle i rolnictwie. Niemal jednocześnie ze zmianami w światopoglądzie politycznym rodzą się próby odnowy życia lit. i umysłowego. Literatura okresu oświecenia staje się głównym orężem w walce o naprawę Rzeczypospolitej i postęp społeczny.
Literatura ta staje się początkiem nowoczesnej literatury narodowej. Wypowiadając walkę zepsutej polszczyźnie, podnosiła znaczenie języka polskiego i przyczyniła się do rozkwitu piękna literatury. Przeniknięta była ona głębokim patriotyzmem i wniknęła głęboko w sprawy społeczne i polityczne. Twórcy swej literatury stali się wychowawcami polskiego społeczeństwa.
W literaturze oświecenia można wyróżnić dwa okresy. Pierwszy z nich przypada na lata 1764 - 1780, drugi na lata 1780 - 1792 i trzeci 1792 - 1795. Do autorów, których utwory były poświęcone owym okresom należeli: St. Leszczyński, St. Konarski, I. Krasicki, F. Bohomolec, St. Staszic, H. Kołłątaj i inni.
Jako pierwszy z nich St. Leszczyński zawarł w swoich utworach potępienie niewoli chłopa, ponieważ widział w niej przyczynę ubóstwa kraju. Utwory jego są charakterystyką stosunków społecznych panujących w Polsce, opartych na ucisku feudalnym. Autor potrafił dostrzec związki pomiędzy siłą państwa, a położeniem społecznym ludu.
Natomiast St. Konarski był prekursorem dążeń prowadzących do rozwinięcia spraw szlacheckich i odrzucenia "liberum veto", które według niego stanowiło przyczynę wszelkiego zła w kraju. W swoich utworach zajął się Konarski przede wszystkim sejmem polskim, który w owym okresie nie miał takiego znaczenia , jakie mieć powinien.
Inną tendencję w uzdrowieniu Rzeczypospolitej przedstawiły utwory F. Bohomolca. Ich satyra godziła w obyczajowość szlachecką, piętnowała ciemnotę i konserwatyzm, potępiała ślepe naśladownictwo cudzoziemskich wzorów.
Jednak do najwybitniejszych pisarzy okresu oświecenia, pomimo wiarygodnego znaczenia innych autorów, był na pewno Józef Ignacy Krasicki, który w wyrażaniu swych poglądów odznaczał się śmiałą postawą i odwagą. Utwory jego poza analizą i krytyką życia społecznego i politycznego, przynosiły tematy związane z potrzebą wprowadzenia reform w wielu ważnych dziedzinach życia gospodarczego ojczyzny. Jego poematy satyryczne: "Myszeida", "Monachomachia" i "Antymonachomachia" wyrażają walkę poety z ciemnotą osiemnastowieczną. W sposób zabawny i tragikomiczny ujął w nich poeta sprawy dotyczące stanu szlacheckiego ("Myszeida"), oraz stanu duchownego ("Monachomachia"). Obłuda religijna, pijaństwo i obżarstwo to główne cechy kleru, które odzwierciedlił Krasicki w tym ostatnim poemacie. Inne utwory Krasickiego także odzwierciedlają jego widzenie ówczesnego, polskiego życia. Jego satyra "Do króla" jest krytyką tych wszystkich, którzy lekceważą władcę i wysuwają przeciwko niemu nieuzasadnione zarzuty. Opisy Krasickiego ukazują nam grono głupców i szkodników, którzy poza czubkiem własnego nosa, nie widzą nic. Dla nich życie prywatne, spokój, brak odpowiedzialności za losy kraju to główne cele, których nic nie może zakłócić. Podsumowując możemy stwierdzić, że satyry Krasickiego ("Do króla", "Pijaństwo", "Żona modna", itd.) są utworami demaskującymi pasożytniczy charakter życia szlachty i upadek moralny klasy panującej.
Drugi okres oświecenia w Polsce (lata 1780 - 1792) obejmuje twórczość St. Staszica i H. Kołłątaja. St. Staszic w swoich utworach wyrażał poglądy na sprawy państwowe, publiczne, które nurtowały ówczesne polskie społeczeństwo. Utwory jego przeniknięte były głębokim patriotyzmem i zawierały przestrogi dla Polski. Ich autor domagał się walki o byt niepodległy państwa, racjonalnego wychowania młodzieży, uwolnienia chłopów od pańszczyzny oraz położenia szczególnego nacisku na rozwój handlu i przemysłu. H. Kołłątaj był obok Staszica typowym pisarzem politycznym. Jego utwory przeniknięte są krytyką ciemnoty i zacofania, obejmują żądania autora, które mogą umożliwić dalszy rozwój kulturalny i gospodarczy kraju.
Literatura polskiego oświecenia uległa zmianom, takim samym jak te, które dotyczyły życia społecznego i politycznego kraju. Odbijają się w niej wydarzenia społeczne (walka klasowa pomiędzy chłopstwem a szlachtą) i polityczne (klęski narodowe). Literatura ta miała udział w kształtowaniu świadomości politycznej i społecznej narodu polskiego. Jej walka z ciemnotą i zacofaniem, z ideologią feudalizmu dała fundamenty do ogólnego, polskiego pospolitego ruszenia.