20 Część I. Pojęcia i problemy

mity dionizyjskie, Wenus Anadyomene, Orszak bóstw morskich i wiele innych²⁸. Ceremonie cesarskie stały się źródłem złożonej ikonografii trium­falnej i wpłynęły decydująco na symbolikę chrześcijańską. Sztuka późno-antyczna rozwinęła również wyobrażanie wewnętrznego dialogu człowieka ze swą duszą lub sumieniem nadając mu uzewnętrznioną formę rozmowy z postacią alegoryczną, niejednokrotnie działającą na rozmówcę w sposób inspirujący. Bywała to dusza, ale także geniusz lub anioł. Takie wyobra­żenia stały się min. początkiem długo stosowanego sposobu przedstawia­nia inspiracji lub rozmowy z nadludzkimi siłami, którymi sztuki plastycz­ne posługiwać się miały aż po próg okresu nowoczesnego²⁹.

Historia ikonografii czasów poantycznych jest w dużej mierze historią kontynuacji bądź odrzucania tradycji starożytnej. Wszystko, co przypo­minało pogański kult idoli, zostało odrzucone, a znaczenie terminu imago, pierwotnie dużo szersze, zostało zawężone do — przede wszystkim — ma­lowanych obrazów, które jako płaskie i dlatego materialnie dalekie od tego, co miały wyobrażać, jedynie sugerowały wygląd postaci boskich. Sztuka chrześcijańska przejęła jednak z tradycji pogańskiej wiele obra­zów i ich funkcji rozwijając swe własne obrazowanie alegoryczne, nar­rację historyczną oraz kultowe wyobrażenia Chrystusa, Madonny i świę­tych ³⁰. Kult obrazów pochodził zapewne z tradycji pogańskiej (portrety cesarzy, wizerunki zmarłych) i najpewniej istniał w dobie pierwszych ge­neracji chrześcijańskich³¹. Kult ten, który zyskał duże znaczenie w V i VI wieku, wraz z wiarą w to, że cząstka świętości świętych postaci stanowią­cych rzeczywiste prototypy obrazów jest jakoś w nich zawarta, stał się przedmiotem długiego sporu teologicznego, który doprowadził do zasad­niczego zróżnicowania stosunku do religijnej ikonografii chrześcijańskiej na Zachodzie i na Wschodzie.

Dla średniowiecznych myślicieli chrześcijańskich wszystko, co istniało, było symbolem. Rzeczy, osoby i wydarzenia, aktualne i historyczne, trak­towane były jako symbole bądź innych rzeczy, osób i wydarzeń, bądź po­jęć i idei. Doktrynę zwaną „powszechnym symbolizmem" zapoczątkował w De Trinitate św. Augustyn, a rozwinął ją przede wszystkim w swej neoplatońskiej filozofii Pseudo-Dionizy Areopagita, dla którego „zja-

²⁸ F. Cumont, Recherches sur le symbolisme funeraire des Romains, Paris 1942, — E. Panofsky, Torrib Sculpture, New York 1964. Por. też niżej rozdziały o sym­bolice nereid i drzwi, s. 158 - 199.

⁸⁹ F. Saxl, Friihes Christentum und spdtes Heidentum in ihren kunstlerischen Ausdrucksformen, „Wiener Jahrbuch fur Kunstgeschichte", II, 1923, s. 63 -121. — Także R. Hinks, Myth.

³⁰ Por. o problemach związanych z tym procesem w niniejszym tomie studium na s. 41 - 58.

_^S1 A. Grabar, Christian Iconography. A Study of Its Origins, Princeton 1969.

---