14. Znaniecki, Florian. 2008. Metoda socjologii, Warszawa, wydawnictwo PWN, s. 65 - 112.:
ZASADY SELEKCJI DANYCH KULTUROWYCH
1. rozróżnienie między danymi naturalnymi, a kulturowymi
Główne typy systemów, jakimi zajmują się nauki:
- systemy naturalne,
- systemy kulturowe.
Różnica między tymi systemami dotyczy: składu, struktury elementów, charakteru elementów spajających te systemy, czyli roli jaką ludzkie doświadczenie i działalność odgrywają w świecie realnym.
!!! To, co wiemy na temat rzeczywistości, wiemy jedynie przez doświadczenie jej i czynne myślenie o niej; w związku z tym ludzkie doświadczenie oraz działalność, (tzn. doświadczenie i aktywność uczonego prowadzącego badania) są zawsze obecne jako dodatkowy czynnik w badaniu wszelkich istniejących w rzeczywistości systemów.
2 podejścia obecne w filozofii (mało ważne):
- idealizm - rzeczywistość jest tylko tym, czym uczyni ją uczony,
- empiryczny realizm - uczony nie dokonuje nic innego poza odkrywaniem tego, co istnieje niezależnie od niego.
Socjolog więc stara się nie wywierać osobistego wpływu na osoby, których zachowanie bada. wszelka nauka dąży do obiektywności!
Różnica między wyżej wspomnianymi systemami bierze się z charakteru samej rzeczywistości, z tego jak ona przedstawia się uczonemu, gdy ten uczyni z niej przedmiot bezosobowego badania.
SYSTEMY NATURALNE:
- przedstawiają się uczonemu obiektywnie, jakby istniały niezależnie od doświadczenia i działalności ludzi,
- np.: układ planetarny, związek chemiczny, roślina, skład skorupy ziemskiej, itp., są takie jakimi jawią się badaczowi bez jakiegokolwiek udziału ludzkiej świadomości z punktu widzenia nauki byłyby dokładnie takie same gdyby ludzie nie istnieli,
- zasadnicze cechy elementów składowych tych systemów są powiązane siłami, które nie mają nic wspólnego z działalnością ludzką.
2. Współczynnik humanistyczny danych kulturowych
SYSTEMY KULTUROWE:
- zajmują się nimi badacze: języka, literatury, sztuki, nauki, gospodarki, organizacji społecznej, itp.,
- dla uczonego s. kulturowy jest realnie i obiektywnie taki, jaki był (lub jest) dany podmiotom historycznym, które go doświadczały (lub doświadczają) mając z nim aktywnie do czynienia,
- zaistnienie współczynnika humanistycznego - dane powiązane są z doświadczeniem kogoś innego i mają taki kształt jaki doświadczenie to je uczyniło.
- np.: Islam jako system religijny istnieje o tyle, o ile jakaś pewna zbiorowość ludzka wierzy i przestrzega rytuałów, tak samo języki istnieją, o ile jacyś ludzie posługują (lub posługiwali) się nimi.
3. Wartości jako przedmioty kulturowe
Każdy element, wchodzący w skład systemu kulturowego jest tym, czym jawi się w doświadczeniu ludzi, którzy aktywnie mają z nim do czynienia. Z tego wynika, że badacz nie może do końca wiedzieć czym jest ów element dopóki nie upewni się jak przedstawia się on innym ludziom.
Rolę, którą odgrywają poszczególne elementy wewnątrz systemów określają przede wszystkim cechy, jakich nabyły w doświadczeniu ludzi w toku swego istnienia w charakterze przedmiotów kulturowych.
Badacz kultury może stwierdzić istnienie tych cech na dwa sposoby:
poprzez interpretację (bezpośrednio lub pośrednio), tego co komunikują ludzie, których system jest bezpośrednio badany,
poprzez obserwację widocznego na zewnątrz zachowania w stosunku do przedmiotów.
Metody te uzupełniają się wzajemnie i trzeba używać obu by zyskać wystarczającą wiedzę.
Istnieje zasadnicza różnica między przedmiotami naturalnymi elementów systemów naturalnych, a przedmiotami kulturowymi elementów systemów kulturowych. Przedmioty naturalne nazywamy rzeczami, a przedmioty kulturowe: wartościami.
Cechy wartości:
wartość od rzeczy różni to, że posiada ona daną treść, która odróżnia ją jako empiryczny przedmiot od innych przedmiotów. Posiada też znaczenie, przez które sugeruje ona na inne przedmioty - te, z którymi była czynnie powiązana w przeszłości
Np.: święte naczynie w jakiejś religii, oprócz treści (wzrokowej - można je zobaczyć, dotykowej, itp.), ma znaczenie w danej religii, ponieważ zostało one powiązane z określonymi słowami, mitami, rytualnymi gestami, itp.),
wartość jest obiektywna tak samo jak rzecz w tym sensie, że doświadczanie znaczenia, tak jak doświadczanie treści może być powtarzane bez końca przez tą samą liczbę ludzi, a w rezultacie „sprawdzane”,
aby doświadczać znaczenia potrzebne jest pewne przyuczenie. Jednostka musi znaleźć się w określonych warunkach i być przyuczona jak używać danej wartości,
wartości wydają się bardziej pierwotne niż rzeczy, ponieważ rozpoczynamy życie przystosowując się do świata pełnego znaczeń, a dopiero później uczymy traktować się niektóre przedmioty w konkretnych momentach tak jak byłyby one pozbawione znaczenia.
Kiedy ujmuje się wartość w odniesieniu do konkretnego systemu, może być ona uznawana za: „pożyteczną”, „szkodliwą”, „pożądaną” lub „niepożądaną”. Tę właściwość wartości nazywamy jej dodatnią lub ujemną wartością aksjologiczną.
(np.: narzędzie wykorzystywane w chrześcijańskiej ceremonii religijnej jest aksjologicznie pozytywne w odniesieniu do religii chrześcijańskiej, lecz aksjologicznie negatywne z punktu widzenia kultu muzułmańskiego).
4. Problem czynności ludzkich
LUDZKA DZIAŁALNOŚĆ - czynniki zaangażowane w strukturę systemu kulturowego, które spajają jego elementy i pod pewnymi względami izolują ten system jako całość od zewnętrznego świata;
- ludzka działalność konstruuje system dobierając elementy i łącząc je z pominięciem czynników zakłócających.
(np.: poeta dobiera odpowiednie słowa do wierszu, ceremonia religijna została skonstruowana na przestrzeni lat przez autorytety religijne)
Problem: Bo termin „czynność ludzka” wydaje się zbyt mętny, pełny sugestii (poniżej są przedstawione dwa podejścia do rozwiązania tego problemu)
Doświadczenie jest jedynym możliwym źródłem, z którego można czerpać naukową wiedzę na temat dowolnego rodzaju ludzkiej działalności. Aby czerpać z tego źródła należy rozważyć dwa podejścia:
naturalistyczne - mimo, iż uznaje się, że systemy kulturowe są konstruowane przez działalność ludzką, to wierzy się, że czynność ludzka może być studiowana jako proces naturalny jawiący się bez żadnych odniesień do tego jak jawi się komukolwiek innemu; w toku analizy czynność ludzka może być rozłożona na naturalną rzecz + naturalny proces,
zakłada ciągłe posługiwanie się współczynnikiem humanistycznym podczas zajmowania się czynnością oraz ujmowanie jej tak, jak przedstawia się ona działającemu oraz tym, którzy z nim współpracują lub działają przeciw niemu. Humanistyczny punkt widzenia dużo częściej bywał wykorzystywany do wyznaczania ogólnych standardów ludzkich czynności aniżeli do odkrywania ogólnych prawd na ich temat.
!!! By przejść do dalszej części rozważań, należy podkreślić różnicę między teoretycznym badaniem czynności, a ich normatywną standaryzacją!
5. Doświadczanie czynności
Jest tylko jeden sposób na doświadczanie przedmiotu: trzeba go obserwować osobiście!
Na doświadczanie czynności też jest tylko jeden sposób: trzeba ją osobiście wykonać. (ponieważ nie można w pełni zdać sobie sprawy z tego, co ktoś robi, dopóki sami nie zaczniemy wykonywać tej czynności, np.: filolog nie uważa swojej znajomości języka za doskonałą, jeśli nie nauczy się w tym języku mówić).
! Wykonania stanowią pierwotne źródło empirycznej wiedzy na temat czynności !
Inne stanowiska filozoficzne:
- subiektywny idealizm - przedmioty, których doświadczam są jedynie „ideami”, bądź „stanami świadomości”. Nie ma pewności, że Ty i ja doświadczymy tego samego przedmiotu.
Do przedmiotów odnosi się założenie naukowe, że każdy rzeczywisty przedmiot jest albo dostępny dla doświadczenia każdej osoby w każdym momencie, jeśli ta osoba znajdzie się w warunkach odpowiednich dla doświadczenia tego przedmiotu, albo też jego naturę można logicznie wywnioskować na podstawie przedmiotów, które są empirycznie dostępne każdemu.
Czynność, a przedmiot:
Przedmiot istnieje w „zewnętrznym świecie” i może być doświadczany przez każdą osobę, natomiast „czynność” istnieje dopóty, dopóki jest aktualna; istnieje tak długo jak jest wykonywana.
Inaczej: każda czynność ma obiektywną formę i obiektywną funkcję. Jej forma to sposób w jaki odnosi się ona do przedmiotów - „wzór”; jej funkcja to udział jaki ma ona w konstruowaniu, podtrzymywaniu bądź zmienianiu systemu. Założenie, że czynności mają obiektywne formy lub wzory jest sprawdzane za każdym razem, gdy ktoś uczy kogoś innego jak wykonywać czynność - np. wbijać gwóźdź, prząść, czy tkać. Nauczanie, a w konsekwencji cała tradycja kulturowa byłyby niemożliwe, gdyby czynności te ni były komunikowalne.
Kiedy dwie osoby wykonują identyczna czynność, to znaczy, że dwa „subiektywne czyny” są jednym, inaczej: nasze „subiektywne percepcje są jednym”. Może to oznaczać jedną z trzech rzeczy:
powtarzanie - nasze czynności są formalnie takie same, chociaż funkcjonują odrębnie, ich funkcje się różnią, np.: golfista amator powtarza ruchy profesjonalisty,
uczestnictwo - nasze czynności są funkcjonalnie zjednoczone, ale formalnie różne, np.: uczeni zainteresowani są tą samą gałęzią nauki i uczestniczą w procesie rozwijania jej Każdy uczony robi coś innego, jednak jego praca przyczynia się do rozwoju wspólnego dzieła,
reprodukcja - czynności są formalnie takie same i przy tym wypełniają taką samą funkcję; chociaż cele ludzi są różne, to istnieje wspólna obiektywna funkcja, którą wszyscy w tym wypadku wypełniają, np.: ludzie wciąż i od nowa reprodukują te same techniczne wzory biorąc udział w tych samych rytualnych obrzędach lub ucząc studentów tych samych wzorów geometrycznych.
Jeśli chcemy wiedzieć czym tak naprawdę jest jakaś szczególna czynność czy też czynność w ogóle, odkrywamy zalety podejścia humanistycznego - jest ono podejściem, które doprowadza nas do pierwotnego źródła, jakim jest doświadczenie działającego.
6. Czynność, dążność i postawa
Czynność stanowi pierwszorzędny czynnik konstrukcji systemu. Istnieją dwie istotnie różniące się cechy czynnego doświadczenia działającego:
- system, który jest konstruowany w jakiś sposób podlega zawczasu determinacji przez działającego w sensie bycia „planowanym” czy „przewidzianym” w szczegółach, ale w sensie sprawiania, żeby zawierał niektóre spośród wielu możliwych wartości znajdujących się w zasięgu doświadczenia działającego i aby te wartości były łączone oraz modyfikowane na jeden z wielu możliwych sposobów, np.: organizowanie sklepu zakłada selekcję określonych potrzeb ekonomicznych danej społeczności, które ten sklep miałyby zaspokajać. Ta wybiegająca w przyszłość determinacja systemu przez działającego nie jest przezeń doświadczana gdy jego czynność toczy się bez przeszkód. Termin: definiowanie sytuacji lub odpowiadające mu pojęcie: definiowania lub ustanawiania problemu praktycznego mogą być wykorzystywane do wskazania tego właśnie specyficznego doświadczenia.
- Równocześnie do prospektywnej determinacji systemu zachodzi również determinacja retrospektywna, przez ponowne dostosowanie wartości już wybranych oraz modyfikacji, których już dokonano, aby dopasować je do wszelkich nowych wartości i nowych modyfikacji jakie zachodzą w systemie.
Te dwie perspektywy doprowadzają do stwierdzenia, że czynność widziana z perspektywy doświadczania jej przez działającego stanowi dążność do konstruowania systemu wartości podczas jego urzeczywistnienia. Termin „dążność” sugeruje zarówno fakt, że system jest determinowany prospektywnie, „zamierzony”, jak i że ta wybiegająca w przyszłość determinacja może, ale nie musi zostać wypełniona.
!!! Zwróćmy uwagę na ważną różnicę między dążnościami kulturowymi, a naturalnymi. Wynika ona z faktu, że kulturowy system jest światem wartości, a nie rzeczy. Podczas gdy dążności naturalne przejawiają się tylko o tyle, o ile są urzeczywistniane, dążność kulturowa może się przejawiać empirycznie jako postawa; i tak się dzieje, kiedy dążność kulturowa jedynie definiuje sytuację nie rozwiązując jej.
Ważność aksjologiczna dotycząca danego systemu jest wyrażana w akcie, gdy system podlega konstruowaniu w rzeczywistości.
Dążność nie jest urzeczywistniana przez pojedynczy czyn odnoszący się do jednej wartości, ale przez całą serię czynów - całkowitą czynność konstruowania systemu wartości.
!!! W każdej postawie przejawia się jakaś dążność, a każda dążność wówczas gdy nie jest czynna, przejawia się jakaś postawa zawsze gdy dane są wartości , które jest ona w stanie wykorzystać.
Sytuację definiujemy jako niewykonalną, gdy część wartości postrzeganych jako niezbędne w systemie, który ma dążność do bycia konstruowanym, wydaje się nieosiągalna w momencie, gdy ta dążność się pojawi; np.: kiedy uczony nie może czynnie prowadzić badań, nabiera dogmatycznej pewności w stosunku do wiedzy, którą już posiada.
Oczywiście definicja sytuacji jako wykonalnej lub nie może być mylna z obiektywnego punktu widzenia albo mogą się zmieniać warunki.
zasada spontaniczności - dążność kulturowa jest zawsze czynna, chyba, że staje jej na przeszkodzie wewnętrzna przeszkoda natury praktycznej. Zasada ta zakłada, że czynność nie potrzebuje żadnego bodźca.
Czynność rozpoczyna się jako sprecyzowana seria czynów stopniowo konstruujących określony system wartości, i gdy już odkryjemy dominującą dążność, jaka przejawia się w tych czynach, gdy już odnajdziemy system, które czyny te konstruują, łatwo jest zdefiniować wyniki tej czynności w odniesieniu do tego systemu celem określenia, czy czynność z powodzeniem skonstruowała ten szczególny system czy też nie; a jeśli skonstruowała inny, to jak bardzo inny.
zasada dokonania - dążność raz uaktywniona zawsze dokonuje konstrukcji systemu wartości, jaki zaczęła konstruować, i żadnego innego, chyba, że jej kierunek został zmieniony przez czynniki zakłócające.
Obie te zasady są heurystycznymi założeniami, które nie mogą być bezpośrednio udowodnione lub podważone przez jakikolwiek szczególny fakt doświadczalna, ale jedynie sprawdzone na drodze ciągłego ich stosowania w charakterze narzędzi naukowej interpretacji i wyjaśniania faktów empirycznych.
7. trwanie i rozciągłość systemów kulturowych
System wartości obejmuje określoną serię faktów i odbywa się w empirycznej rzeczywistości kulturowej; wprowadza modyfikacje pewnych istniejących przedmiotów kulturowych oraz ich powiązań i wytwarza jakiś przedmiot lub powiązanie, które nie istniały wcześniej empirycznie.
(np.: grupa religijna pod przewodnictwem kapłana konstruuje ceremonię religijną jako system świętych przedmiotów lub mitycznych bytów obchodząc się z nimi w taki sposób, żeby doprowadzić do uświęcenia wszystkich uczestników).
Istnienie „kinetyczne” systemu kulturowego - oparte jest na seriach działań, poprzez które system ten jest czynnie konstruowany (pod tym względem system kulturowy wykazuje podobieństwo do systemów naturalnych, jednak kinetyczny system naturalny powinien istnieć ciągle, bez żadnej przerwy w czasie). - systemy kulturowe, które nie funkcjonują ciągle (np.: przerwa w fabryce) zachowują coś w rodzaju utajonego istnienia, potencjalnej realności.
ALE!!! Jeśli system kulturowy cały czas pozostaje w stanie utajonego istnienia i nie jest doprowadzany do funkcjonowania, zatraca te utajone istnienie - nieużywany język po pewnym czasie staje się językiem martwym; czyli: ISTNIENIE SYSTEMU KULTUROWEGO MUSI BYĆ PODTRZYMYWANE PRZEZ LUDZKĄ DZIAŁALNOŚĆ! - Dopóki system kulturowy jest utrzymywany „w istnieniu”, dopóty pozostaje w toku swojego rozwoju; jego konstrukcja nie została ostatecznie dokonana; każdy przypadek jego aktualizacji dokłada coś do tego systemu zgodnie z liniami jego struktury.
Gdy mówimy o ROZCIĄGŁOŚCI lub PRZESTRZENI danego przedmiotu (języka, obyczaju), mamy na myśli fakt, że funkcjonuje on na danym obszarze.
Koncepcja nieprzestrzennej rozciągłości kultury zakłada, że każda jednostka ludzka stanowi odrębny ośrodek doświadczenia i czynności, tak jak to w istocie jest, ogół tego rodzaju ośrodków w danym czasie składa się na żyjącą ramę konkretnej kulturowej rozciągłości kultury, wewnątrz której istnieje wszelka kultura.
Tożsamość lub nietożsamość dwóch systemów są możliwe do określenia przez zewnętrzną obserwację na podstawie ich podobieństwa lub niepodobieństwa! Może się wydawać, że oba systemy są identyczne, jednak dzięki współczynnikowi humanistycznemu, konstrukcja systemu kulturowego stanowi jedynie reprodukcję już istniejącego systemu.
Kiedy nawet system jest idealnie podobny do poprzedniego, jest tylko kopią.
5