(Łukasz Kanar)
1.Biblia a cywilizacja europejska.
,,Biblia" jest to najbardziej znana księga na świecie. Tłumaczona na około 1200 języków i narzeczy funkcjonuje na Ziemi od ponad 3000 tysięcy lat.
,,Biblia" jest źródłem kultury europejskiej. Najpierw w sferze religijno-moralnej: przykazania dekalogu stanowią podstawę stosunków międzyludzkich i światopoglądu; potem w sferze kulturowej: ,,Biblia" jest natchnieniem myślicieli, artystów i pisarzy, inspiracją dla literatury, rzeźby, malarstwa, muzyki. Jest niewyczerpalnym skarbcem wzorów osobowych i postaw, fabuł i anegdot, wątków i motywów, symboliki i metaforyki, frazeologii i stylistyki. Utrwalona w powszechnej świadomości pamięć obrazów i wersetów biblijnych powoduje, że stanowią one wspólny repertuar środków wyrazu, które poprzez literaturę wchodzą do języka potocznego.
Szczególną rolę odegrało ,,Pismo Święte" w rozwoju piśmiennictwa staropolskiego. Wtedy bowiem cała Europa stanowiła wspólnotę kulturową, w której ,,Biblia" była niepodważalnym autorytetem. Inspiracja i nawiązania do ,,Biblii" nie ograniczają się tylko do początków piśmiennictwa: cała literatura polska jest głęboko zakorzeniona w tradycji chrześcijańskiej -od ,,Bogurodzicy" do poetów i pisarzy współczesnych.
Zasługi ,,Biblii" są ogromne - ukształtowała religię europejską jako monoteistyczną, bogaci język Europejczyka, dostarcza znaczących imion, stworzyła podstawy etyki i światopoglądu poprzez dekalog, przykazanie miłości, nakaz pokory, ukazanie jednostki jako wartości stworzonej na podobieństwo Boga, której oddano władzę nad światem. Jednakże nade wszystko „Biblia” stanowi niewyczerpane źródło symboliki, stylizacji gatunkowych, motywów i wątków fabularnych, wzorców osobowych i filozofii, którą się kontynuuje lub z którą się polemizuje.
„Wydarzenia zawarte w Biblii weszły tak głęboko w kulturę całego naszego świata, naszej cywilizacji, że trudno jest ich nie znać i nie szanować. Jej treść przenika nie tylko europejską, ale i światową kulturę, literaturę i dzieła sztuki.”- pisze Anna Kamieńska w „Książce nad książkami”. Zawiera wiele pouczeń i wzorców do naśladowania. Jest źródłem wartości dla współczesnego człowieka. To tam możemy odnaleźć swoje prawdziwe „ja”. Nauczyć się wiele dobrego analizując odległą historię. Dowiedzieć się ożyciu Jezusa Chrystusa, o cudach, które czynił. Jak uzdrawiał chorych i niewidomym przywracał wzrok. W żadnej innej księdze nie jest to tak dokładnie opisane jak w Biblii. Żadne inne źródło nie przytoczy nam wyraźniej tego, co działo się na początku naszej ery. Ważne jest, aby każdy wierzący chrześcijanin znał fundamenty powstawania swojej wiary.
Niezwykłość ,,Biblii" polega na tym, że przekazuje ona tylko jeden system filozoficzno-moralny ( dla wyznawców- jedno spójne i konsekwentne orędzie Boże) wypowiedziane w różnym czasie, przez różnych ludzi, w różnych formach.
,,Biblia" to:
Źródło tematów i fabuł literackich np. historia Abrahama w powieści ,,Przymierze" Zofii Kossak-Szczuckiej; losy chrześcijaństwa w ,,Quo Vadis" Sienkiewicza.
Źródło postaci np. Hagar, Rebeka, Chrystus.
Źródło sytuacji np. motyw nieoczekiwanych narodzin Jezusa w Betlejem wykorzystany w ,,Klaskaniem mając obrzękłe prawice..." Norwida.
Źródło gatunków literackich.
Źródło związków frazeologicznych np. zakazany owoc, arka Noego, plagi egipskie, wieża Babel, ziemia obiecana, manna z nieba, wdowi grosz, hiobowe wieści, salomonowa mądrość, syn marnotrawny, sodoma i gomora, zamienić się w słup soli, miska soczewicy
Kulturotwórcza rola ,,Biblii":
,,Biblia" stanowi drugie, obok antyku, źródło kultury europejskiej.
Kultura judeo-chrześcijańska wprowadziła nowe rozumienie czasu i historii. Czas nie jest powtarzającym się cyklem, ale procesem: od stworzenia świata do jego kresu: to, co minęło, nigdy już nie powróci.
Dekalog stanowi podstawę moralności europejskiej- nawet dla niewierzących.
Podstawą europejskiego myślenia o godności człowieka jest biblijny opis stworzenia człowieka ,,na obraz i podobieństwo Boga".
Biblia dostarczyła wzorców postaw, które do dziś są naśladowane- altruizmu, poświęcenia, miłości bliźniego.
Biblia była i jest inspiracja dla artystów.
W różnych epokach literackich akcent ,,Biblii" pojawia się w pięciu zasadniczych motywach:
Apokalipsy- ,,Nie-Boska komedia", ,,Dias irae"
„marność nad marnościami” - Fraszki i pieśni (IX) Jana Kochanowskiego, Naborowski- ,,Marność", ,,Krótkość żywota", ,,Do Anny", Juliusz Słowacki- ,,Hymn", poezja Kazimierza Przerwy - Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa.
cierpienie Chrystusa- „Lament Świętokrzyski”, ,,Dziady" cz. III, ,,Kordian"
motyw genezyjski- Jan Kochanowski (Pieśń XIX i XXV), ,,Oda do młodości",
niezawinionego cierpienia z księgi Hioba- „Dziady” cz., „Cierpienia młodego Wertera”, „Dziady” cz. IV, „Kordian”, Juliusz Słowacki „Smutno mi Boże”, C. K. Norwid „Moja piosnka II”
Biblia jest inspiracją dla potomnych
W wielu wierszach czy książkach z różnych epok możemy odnaleźć odniesienia do Biblii.
W średniowiecznej sztuce ukazywane były tematy związane z religią, więc nawiązań było dużo. Przykładem może być "Psałterz floriański" z XIV wieku. Należał on do królowej Jadwigi i zawierał wyłączne psalmy. Podobnym przekładem była "Biblia Królowej Zofii", żony Władysława Jagiełły z XV wieku. W tym czasie powstała też liryka religijna, taka jak np. "Bogurodzica". Również wtedy powstała „Boska komedia” Dantego - opowieść o podróży przez piekło, czyściec i raj. W malarstwie przykładem może być malowidło ścienne „Narodziny Chrystusa” (Castelseprio po Mediolanem) oraz wspaniałe mozaiki w Rawennie.
Sztuka odrodzenia rozwijała się pod silnym wpływem sztuki starożytnej. W renesansie powstały dwa słynne przekłady Biblii: Biblia Leopolity - Po raz pierwszy wydano Biblię w całości po polsku. Została ona wydana przez Jana Leopolitę w Krakowie w 1561 roku. Również wtedy powstał bardzo znany przekład Jakuba Wujka wydany w 1599 roku i „Kazania księdza Piotra Skargi”. Jan Kochanowski stworzył tłumaczenie Psałterzu Dawidowego (psalmów). Inspiracje biblijne obecne były w utworach M.Reja i M.Sępa Szarzyńskiego. Biblia była inspiracją dla wielu wspaniałych malarzy. Należeli do nich m.in.; Paolo Veroneze („Adoracja Trzech Króli”), Leonardo da Vinci („Ostatnia Wieczerza”), Michał Anioł Buonarroti (Fresk w Kaplicy Sykstyńskiej, przedstawiający Sąd Ostateczny). Słynne były też rzeźby, np. taka jak ”Zdjęcie z Krzyża” Michała Anioła.
Barok charakteryzuje się monumentalizmem, malowniczością i bogactwem dekoracji.
Powstawało wtedy wiele kolęd takich jak ”Gdy śliczna Panna Syna kołysała” i „Lulajże Jezuniu”. Warto wspomnieć o poezji D.Naborowskiego (np. „Krótkość żywota”) podejmującej motyw przemijania (aluzje do Księgi Koheleta).
W malarstwie najsłynniejsze dzieła tworzyli Peter Rubens („Madonna z Dzieciątkiem”), Velazquez („Adoracja Trzech Króli”), Rembrandt („Dawid i Jonatan”).
Oświecenie to okres rozwoju kultury europejskiej oparty na światopoglądzie racjonalistycznym inspirującym rozwój nauk przyrodniczych, techniki i oświaty. W malarstwie i literaturze nie powstało wtedy wiele dzieł związanych z religią.Do wyjątków należą kolędy Franciszka Karpińskiego (np. ,,Bóg się rodzi...")
Romantyzm był przeciwieństwem Oświecenia, ponieważ opierał się głównie na kulcie uczuć i natury. Mickiewicz stworzył wtedy podzieloną na wersety prozę poetycką ”Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”, a Cyprian Kamil Norwid napisał „Pielgrzyma w Hebronie” i „Fortepian Szopena”. Mesjanizm występował w ,,Dziadach", motyw apokalipsy w ,,Nie-Boskiej komedii", a kainowa zbrodnia w ,,Balladynie".
Pozytywizm opierał się na wierze w zdobycze nauki i pracy oraz na podniesieniu się gospodarczym i kulturalnym kraju. Wtedy powstała słynna książka H. Sienkiewicza „Quo Vadis”, nawiązująca do Dziejów Apostolskich i męczeństwa chrześcijan w starożytnym Rzymie.
W literaturze i sztuce Młodej Polski dominowała tematyka niepodległościowa, rozkwit liryki i dramatu. Nawiązaniem do Biblii w Młodej Polsce jest „Betlejem Polskie” Lucjana Rydla, opowiadające o narodzinach Jezusa wkomponowane w naszą krakowską rzeczywistość. Hymny Jana Kasprowicza (np. „Święty Boże”, „Dies irae”) zawierają wizję Sądu Ostatecznego.
W literaturze współczesnej do Biblii nawiązują m.in.: Umberto Eco „Imię róży”, John Steinbeck ”Na wschód od Edenu”, Zbigniew Herberta- „U wrót doliny”, „Modlitwa Pana Cogito”, Czesław Miłosz- „Piosenka o końcu świata”, Tadeusz Konwicki- „Mała apokalipsa”, Gustaw Herling-Grudziński- „Wieża”
Przykłady inspiracji biblijnych w sztuce:
- „Ostatnia wieczerza” Leonarda da Vinci
- fresk w kaplicy Sykstyńskiej „Sąd Ostateczny” i liczne Piety Michała Anioła
- sceny ewangeliczne w ołtarzu Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie
-rzeźby: "Dawid" i "Mojżesz i niewolnicy" - Michała Anioła
-drzeworyt Albrechta "Czterej jeźdźcy Apokalipsy"
Przykłady inspiracji biblijnych w muzyce:
- dzieła wokalne Jana Sebastiana Bacha
- Stabat Mater Karola Szymanowskiego
- Dies irae Krzysztofa Pendereckiego
- J.F. Haendel - "Mesjasz" , "Seul" , "Juda"