22. Okopień - Sławińska A.: Relacje osobowe w literackiej komunikacji
- wprowadza się nowe, obok podmiotu lirycznego, nazwy nadawcy dzieła: ,,gospodarz poematu”, ,,nazwa oznaczająca autora”, ,,podmiot czynności twórczych”, ,,autor wewnętrzny”
- 3 główne role osobowe:
a) nadawcy: tego, który mówi
b)odbiorcy: tego, do kogo się mówi
c) bohatera: tego, o kim się mówi
- dopełnienie aktu komunikacji wymaga pozatekstowego istnienia zarówno nadawcy, jak i odbiorcy, sam tekst zaświadcza o realnym istnieniu tylko jego nadawcy, natomiast ani z aktu komunikacji, ani z istnienia tekstu nie wynikają żadne wskazówki co do pozatekstowej egzystencji bohatera
- liczba tych osób może być duża, bo istnieje zbiorowy nadawca, odbiorca, wiele bohaterów; każda z ról może być przypisana innej osobie, ale możliwe jest też kumulowanie ról:
a) nadawcy i bohatera (Jan mówi Piotrowi o sobie, tj o Janie)
b) bohatera i odbiorcy (Jan mówi Piotrowi o nim samym, tj o Piotrze)
c) nadawcy i odbiorcy (Jan mówi sobie, tj Janowi o Antonim)
d) krańcowy przypadek- monolog wewnętrzny na własny temat
- pozatekstowe istnienie nadawcy i odbiorcy - chodzi nie o osobową, ale funkcjonalną podwójność egzystencji, obie role mogą być realizowane przez jedną osobę
- rola nadawcy najważniejsza- od niej uzależniony jest układ pozostałych ról
- każda wypowiedź (a więc i utwór lit) z jednej strony zaświadcza o znajdującym się poza jej obrębem nadawcy, z drugiej przedstawia nadawcę poprzez właściwą jej wew organizację semantyczną
- skomplikowanie sytuacji nadawczej przedstawionej w tekście zależy: od liczby mówiących osób i od hierarchicznej zależności między ich wypowiedziami
- najprostszy przypadek to wiersz będący monologiem jednej postaci, skomplikowana jest wielostopniowa struktura przytoczenia w przytoczeniu, np. ,,Rękopis znaleziony w Saragossie”
- dwupoziomowa relacja narrator - bohater tylko wtedy, narrator cytuje słowa bohatera udzielając mu samodzielnego głosu, w innych wypadkach jedynie narrator występuje w roli podmiotu wypowiedzi
- zawarta w tekście informacja może być stematyzowana w znaczeniach użytych słów i zdań (jest przekazywana przez treść wypowiedzi, ma nieograniczony zasięg, może przedstawiać osobę podmiotu, adresata, bohatera, sądy metajęzykowe, może pochodzić z wypowiedzi postaci, jej współpartnerów czy narratora, ujawnia się bezpośrednio) lub implikowana przez reguły mówienia (zaszyfrowana w budowie wypowiedzi, ujawnia kod wypowiedzi i jego realizację, kryje się tylko we własnej mowie postaci, ujawnia się pośrednio)
- ,,dwugłosowość” - do głosu narratora dołącza się inny głos, np. mowa pozornie zależna
- nie każda informacja przestawia nadawcę w sposób stematyzowany (,,ukrycie narratora poza przedstawionym światem”), ale zawsze jest informacja implikowana
- najpełniej nadawca wyraża siebie w narracji pierwszoosobowej, najmniej, gdy brak informacji stematyzowanej i występuje mowa pozornie zależna
- użycie języka przez nadawcę świadczy o nim jako o realizatorze pewnej praktyki społecznej, np. że należy do środowiska ludzi inteligentnych
- struktura komunikacyjna utworu wytwarza złożony układ sygnałów korygujących i waloryzujących poszczególne informacje
a) silniejsza jest informacja implikowana i ona decyduje o sposobie zreinterpretowania informacji stematyzowanej
b) w wypadku konfliktu między in. stematyzowanymi na różnych poziomach tekstu silniejsza jest informacja z poziomu wyższego
- konflikty te powstają np. wtedy, gdy cechy, które przypisuje sobie mówiący zostają zakwestionowane przez sposób jego mówienia albo gdy narrator wspomina o bohaterze jako o nieobytym prostaku a równocześnie przytacza jego błyskotliwe riposty
- najwyższa instancja nadawcza: nie może być nią narrator, jest nią podmiot, który nie jest żadną postacią przedstawioną, jest on podmiotem całego utworu (wg Balcerzana ,,autor wewnętrzny”)
- panowanie narratora nad wypowiedzią niższego rzędu jest ograniczone, bo nie panuje on nad słowami przytaczanego bohatera, może tylko dodawać do nich komentarz
- podmiotowi utworu można przypisać pewne szczególne wypowiedzi metajęzykowe, które stanowią komentarz do tekstu głównego: tytuł utworu, tytuły rozdziałów, motta, przypisy autorskie
- podmiot utworu nie jest tożsamy z głównym narratorem czy podmiotem lirycznym - brak formalnej zgody między formą narracji (może być śpiewana, wygłaszana, pisana) a formą ostatecznego przekazu (tekst napisany i wydrukowany)
- w strukturze tekstu utrwalony jest jeden podmiot utworu
- rządzące wypowiedzią reguły pozwalają stworzyć wyobrażenie podmiotu mówiącego; istnienie tych reguł równocześnie wskazuje na kogoś, kto je wybrał i zaktualizował w mowie - ma on status nadawcy znajdującego się ponad wypowiedzią, jest dysponentem reguł
a) z punktu widzenia utworu - jest to nadawca, który ma byt wyłącznie funkcjonalny, jest pozbawiony atrybutów realnej ludzkiej egzystencji
b) z punktu widzenia rzeczywistego toku lit komunikowania ten dysponent jest ,,specyficzną rolą autora, w którą wchodzi on w przebiegu procesu twórczego” = podmiot czynności twórczych (wg J. Sławińskiego) - jest to cała zaszyfrowana w dziele świadomość metajęzykowa
- sformułowana poetyka utworu: opinie wypowiedziane przez głównego narratora lub przez niego akceptowane, zweryfikowane w świetle informacji implikowanej przez strukturę całego tekstu
-każdy poziom nadawczy jest analogiczny do poziomu odbiorczego i na odwrót
- hierarchiczna zależność objawia się w niesymetrycznym i jednokierunkowym podporządkowaniu bohatera - nadawcy i odbiorcy; poziom niższy nic nie wie o wyższym: bohater nie wie, że jest opowiadany, nie może nic powiedzieć na temat narratora czy odbiorcy
- najniższy poziom nadawczy tworzą mówiący bohaterowie,
- najwyższy poziom narracji: jej adresat występuje najczęściej jako postać milcząca, informacje o niej wynikają często z tego, co mówi narrator, wizerunek adresata często przekazuje informacja implikowana
- wizerunek adresata narracji o tyle różni się od wizerunku adresata utworu, o ile narrator różni się od podmiotu tego utworu; adresat utworu, inaczej niż adresat narracji, nie posiada żadnych cech osobowych poza tymi, które są związane z użytkownikiem kodu, chociaż te pojęcia bywają utożsamiane
Schemat układu ról w literackiej komunikacji
|
Instancje nadawcze |
Instancje odbiorcze |
Poziom komunikacji wewnątrztekstowy
|
mówiący bohater naczelny narrator (podmiot liryczny) podmiot utworu |
bohater adresat narracji (adresat monologu lirycznego) adresat utworu |
Poziom komunikacji zewnątrztekstowy |
nadawca utworu (dysponent reguł, podmiot czynności twórczych) autor |
odbiorca utworu (czytelnik idealny)
czytelnik konkretny |
Czytelnik idealny - rekonstruuje historyczne znaczenie dzieła, nadane mu w momencie tworzenia
Czytelnik konkretny - dla niego ujawnia nieograniczoną wielość znaczeń nowych lub odmienionych, zależnie od tego, w kontekście jakich zespołów reguł zostanie odczytane
M. Głowiński: ,, Style odbioru. Szkice o komunikacji literackiej.”
,,Odbiór, konotacje, styl”
1. Literacka sytuacja komunikacyjna
- ekspresja komunikowana: podstawowa właściwość ekspresji w dziele sztuki; stanowi pewien program dla czytelnika
- swoistość lit sytuacji komunikacyjnych; np. dzieło lit pisane tekstem literackim - porównanie 2 sytuacji komunikacyjnych właściwych: a) dokumentowi b) tekstowi propagandowemu; obydwa te rodzaje tekstów zakładają odbiór w obrębie tej sytuacji, w której powstały; a) czytając dokument, przyjmujemy te znaczenia, które były istotne w momencie jego redagowania, nie możemy sprowadzać go do kodu, którym my dysponujemy, ale często dzieło lit może być czytane jako dokument, albo dokument jako dzieło lit. b) dzieło lit i tekst propagandowy w praktyce przenikają się; ale tekst propagandowy rozpatrywany jako typ zakłada wyłączny odbiór w obrębie swojego kodu, bo zakłada bezpośredni wpływ na odbiorcę konkretnego w kategoriach społecznych
- sytuacja komunikacyjna tych dwóch przypadków jest bardziej skomplikowana niż sytuacja komunikacyjna dzieła lit, które jest przedmiotem trwałego użytku, nie zakłada tego typu odczytań co dokument czy tekst propagandowy, kod nadawczy nie musi być taki sam jak kod odbiorczy
- styl odbioru: kod, w obrębie którego realizuje się odbiór
- dzieło lit wchodzi w kontakt z różnymi kontekstami i stylami odbioru, nie pokrywającymi się z jego kodem macierzystym - to pierwszoplanowa właściwość dzieła lit
- wg U. Eco - styl odbioru to nie tylko zbiór logicznych i abstrakcyjnych definicji, ale też składa się on z upodobań, nawyków kult, presupozycji społ
- D.H. Hymes: ,,etnograficzny kontekst mowy” - funkcjonowanie dzieła lit zależy też od kultury, w obrębie której występuje
2. Konotacje
- konotacje w ujęciu językoznawczym to przede wszystkim pewien naddatek znaczeniowy, przynoszący informacje wykraczające poza to, co mieści się w podstawowym, referencyjnym znaczeniu wyrażeń
- wg Leonarda Meyera (muzykolog, ale jego teorie można wykorzystać w lit): konotacje to skojarzenia wspólne pewnej grupie osób w obrębie danej kultury, często ulegają standaryzacji, ale mogą ulegać zmianom
- wg Martineta: poeta może narzucać słowom nowe konotacje; czytelnik nie musi poddawać się narzucanym konotacjom; kultura ujawnia się nie w sferze denotacji, ale właśnie konotacji
- wg Hjelmsleva - teoria konotacji: system znaczący nazywany jest konotacyjnym, gdy plan jego wyrażania jest już językiem
- wg Marii Gary - Prieur: wiąże ona zjawisko konotacji z komunikacją; konotacje to znaczenia sekundarne i wielorakie; 2 rodzaje konotacji: semantyczne, związane ze słowami przez różne czynniki (historię, tradycje lit, ludową) b) konotacje będące grą podwójnego systemu języka i tekstu, które transformuje konotacje semantyczne
- kategoria konotacji to kategoria pragmatyczna
- właściwości konotacyjne mają wszystkie elem dzieła - od słowa po gatunek literacki
- dany utwór uczestniczy w procesie komunikacji lit właściwej danej kulturze lit; każda kultura lit przyznaje wartości komunikacyjne tylko pewnym utworom, inne uznaje za niekomunikatywne, choć napisane językiem zrozumiałym
- magazyny lit - zespoły dzieł i stylów, które w obrębie danej kultury lit nie uczestniczą w procesie komunikacji, ale są gotowe, by do niego powrócić
3. Style odbioru
- są to normy lektury układające się w pewien system i określające charakter właściwych danemu czasowi konotacji lit
- styl odbioru równy jest stylowi utworów lit wtedy, gdy obydwaj uczestnicy aktu komunikacji należą do tej samej kultury lit (ale to rzadki przypadek)
- w średniowieczu kult lit narzucała własne normy lektury, nie zwracając uwagi na to, co proponowało odbierane dzieło ( przypadek skrajny)
- na ogół występuje kompromis między konotacjami proponowanymi przez dzieło lit a konotacjami wynikającymi z kontekstu odbioru
- dla stylu odbioru ważne jest jego powiązanie z pewnymi tendencjami estetyczno - ideologicznymi
- styl odbioru jest zawsze interpretacją, często sobie tego nie uświadamiamy; odbiór krytyczny - gdy czynności interpretacyjne są wysoko uświadamiane
- kategoria oczekiwania: style odbioru są społecznie określonymi systemami oczekiwań; niekiedy są zgodne z oczekiwaniami proponowanymi przez dzieło, a niekiedy nie; jeśli nie - to dzieło może być odrzucone do magazynu lit lub narzuca się dziełu oczekiwanie właściwe danej kulturze
- każdy styl odbioru wykształtował się w wyniku literackiej ewolucji
- kumultatywność staje się jednym ze składników stylu odbioru, gdy odbieranym dziełom towarzyszy świadomość ich roli w dziejach kultury
,,Odbiorca wirtualny w strukturze utworu poetyckiego”
- rozróżnienie wymowy i poezji: wymowa nastawiona jest na słuchacza, a poezja utrwala to, co powiedział poeta, gdy był sam ze sobą
- pierwsza wielka koncepcja w myśli teoretyczno - literackiej w kwestii odbiorcy: antyczna idea katharsis
- charakterystyczne dla nowszych czasów jest nastawienie na odbiorcę, np. teoria sugestii w symbolizmie - sugeruje odbiorcy, że wiersza nie należy traktować dosłownie
- 2 rodzaje problemów: a)szersze: jak utwór sytuuje odbiorcę b)węższe: refleksje na temat utworów, w których przywołany jest odbiorca bezpośrednio w tekście
- b)
- o obecności odbiorcy wskazuje użycie zaimków ,,ty”, ,,wy” i form czasownikowych; utwór sprawia wrażenie zwrotu do jakiejś osoby
- odbiorcę możemy odczytywać biograficznie np. może nim być mecenas lub ukochana; ale nie zawsze dobre jest takie utożsamianie
- np. w utworze ,, Testament mój” Słowackiego zaimek ,,wy” może być interpretowany różnie
- zamiast o konkretnym odbiorcy utożsamianym z konkretną osobą należy mówić o pewnych typach wprowadzanych do wierszy odbiorców, które się wiążą z utrwalonymi poetycko sposobami mówienia, np. nie jest najważniejsze, że utwór zwraca się do konkretnej Laury, ale że mieści się w konwencji erotyku
- wiersze - soliloquia: wypowiedzi poet organizowane jakby wyłącznie wokół postaci podmiotu, bez aluzji do obecności ewentualnego słuchacza, ale ten rodzaj wiersza zakłada obecność odbiorcy, choć bezpośrednio się do niego nie zwraca (np. w okresie modernizmu)
- poezja apelu - całkowicie nakierowana na odbiorcę
a)
- utwór przez swoją strukturę zakłada pewne zachowania czytelnika; podwójny akt semantyczny: czytelnik przyjmuje zawarte w wierszu znaczenia i nanosi na nie sensy właściwe jego kulturze (ingardenowski problem konkretyzacji)
- wg Felixa Vodicki konkretyzacja jest sprawą konwencji lit; ich znajomość jest konieczna do rozumienia utworu
- konwencje niezrozumiałe można ,,adoptować”, narzucając im sensy, w które pierwotnie nie były wyposażone np. adaptacje komedii francuskich
- gatunek literacki - element konwencji, który w pewnych wypadkach ma szczególne znaczenie dla sytuowania odbiorcy, jest sygnałem mówiącym czego odbiorca ma się spodziewać po dziele lit
- 3 wyznaczniki rozumienia utworu poet:
a) oddalenie utworu od obowiązujących w danym momencie konwencji lit b) konstrukcja sensów w wypowiedzi mogąca zakładać rozmaite postawy odbiorców c) stosunek poszczególnych elementów w wypowiedzi
- konstrukcja sensu utworu poet: a) sens jest wyłożony, czytelnik musi go tylko przyjąć (czytanie bierne) b) sens nie jest wyłożony bezpośrednio, czytelnik musi go zrekonstruować w trakcie lektury (czytanie czynne)
- porównanie 2 wierszy: Krasickiego ,,Do....” (wiersz zrozumiały dla każdego wykształconego odbiorcy epoki Oświecenia, zawiera znane toposy) i Norwida ,,Ostatni despotyzm” (nie mieści się w żadnej konwencji, nie ma klucza do zrozumienia utworu, brak ciągłości i jednej perspektywy)
- w poezji współczesnej naruszanie przyzwyczajeń czytelnika to jedno z podstawowych założeń programowych