Definicje
KULTURA MASOWA - złożony kompleks zjawisk: wzorów, norm, praktyk i przedmiotów, występujących w kulturze nowożytnych, zindustrializowanych społeczeństw; namiastkowa, uproszczona, imitacyjna wersja kultury wyższej i ludowej, poddana prawom rynku, bezosobowa i anonimowa, zhomogenizowana, łatwa w recepcji, bierne uczestnictwo, brak reakcji zwrotnej, powszechność kopii i substytutów, funkcje kompensacyjne, pseudofilozofie i zdegradowane mity, ważną rolę pełnią motywy gwałtu, sensacji i przygody; dotyczy szerokiego zasięgu standardowych treści i wzorów przy wykorzystaniu środków masowego przekazu; koncepcja anonimowej masy, zjawisko „samotnego tłumu”, cywilizacyjne i technologiczne przemiany, rozwój pojmowany jako erozja i wulgaryzacja, zamiana jakości w ilość, dzieła w towar.
KULTURA POPULARNA - definiowana w opozycji do kultury wysokiej, synkretyczna i płynna sfera praktyk, stanowi stały składnik kultury globalnej, zapewnia szeroką komunikację społeczną poprzez znoszenie wszelkich barier, przeznaczona dla wszystkich, dostępność inicjacyjna i łatwość uzyskiwania komunikacyjnych kompetencji, otwarta i uniwersalna, niezbędna standaryzacja, respektowanie powszechnych potrzeb i nawyków, jest miejscem spotkania i domeną ciągle poszerzającej się wspólnoty zachowań, logika emocji.
Funkcje kultury popularnej:
Terapeutyczna (eskapizm, przeżywanie emocji, fantazjowanie na jawie, utożsamianie się z bohaterem, przeżycia kompensacyjne, popularność pewnych tematów w literaturze czy filmie)
Regulacyjna (przekazywanie i zakorzenianie wartości, udzielanie wskazówek dotyczących akceptowanych zachowań - działa jak instytucja publiczna, przejaw funkcji w malarstwie narodowym)
Integracyjna (stwarzanie poczucia przynależności i wywoływanie jednolitych reakcji, wspólnota doświadczenia, przejawia się w koncertach, igrzyskach, widowiskach)
Estetyczna
LITERATURA POPULARNA - utwory przeznaczone dla szerokiego kręgu czytelników, nastawione na realizację ich potrzeb osobowościowych, dostarczanie im rozrywki i silnych przeżyć emocjonalnych; nieostre granice, często wchodzi w kontakt z literaturą wysokoartystyczną i ludową, pojęcie zmienne historycznie; wywodzi się z romansu greckiego, piśmiennictwa religijnego, orientalnej fantastyki, romansu rycerskiego, opowieści karolińskiej; rozkwit gatunku w XIX i XX w. - powieść fantastycznonaukowa, powieść frenetyczna, powieść tajemnic, melodramat, powieść rodzinna, western, powieść kryminalna, powieść dżungli, fantasy, horror, powieść zeszytowa, powieść wojenna, szpiegowska, polityczna, gangsterska i policyjna, pornografia; funkcjonowała zarówno w obiegu mieszczańsko-inteligenckim, jak i ludowym; związki z filmem, serialem i nowymi mediami.
Problem gatunków.
Gatunki przejęte z piśmiennictwa wysokoartystycznego (powieść i nowela). Odmiany gatunkowe identyfikowane na podstawie kryterium tematycznego i estetycznego, z charakterystycznych repertuarem rozwiązań fabularnych, typów postaci, narracji i stylu. Rozwijają się niezależnie i mają odmienne funkcje.
Autor.
Nie realizuje własnej ekspresji twórczej, podporządkowany czytelniczemu zapotrzebowaniu w danym czasie. Komercjalizacja procesu twórczego, nastawionego na sukces - autor „gwiazdor”, nazwisko staje się znakiem firmowym, sukces rodzi naśladowców. Autor wyrobnik pióra - nazwisko pozbawione prestiżu, przypisane do serii wydawniczej, czy okładki, wstydliwe pseudonimy lub anonimowość, powszechne piractwo.
Wydawca.
Pośrednik między autorem a odbiorcą, reprezentuje interesy czytelników, maksymalizacja zysków przy obniżeniu kosztów produkcji, dba o chwytliwy tytuł, atrakcyjną okładkę, zajmuje się reklamą i dystrybucją.
Odbiór.
Dobrowolny, nie przynosi prestiżu, lektura nieprzydatna dla zabicia czasu i oderwania się od rzeczywistości.
Chwyty literatury popularnej: in media res („w środek rzeczy”, dramatyczna akcja od pierwszej strony, kompozycja otwarta), słowa-klucze (śmierć, tajemnica, morderstwo, wyspa), budowanie klimatu, stereotypy antycypacyjne (wprowadzenie do dalszych części, zapowiedzi), odniesienia do wirtualnego czytelnika (wpisanego w tekst).
Funkcje literatury popularnej:
ludyczna
kompensacyjna (bogata i atrakcyjna fikcja rekompensuje szarą rzeczywistość)
konsolacyjna (pociesza, zawsze kończy się szcześliwie)
ewazyjna, eskapistyczna (ucieczka, oderwanie od rzeczywistości)
konsolidacyjna (jednoczy czytelników)
dydaktyczna / poznawcza
OBIEGI LITERATURY - kategoria historyczno-socjologiczna wykorzystywana w badaniach relacji między zbiorem określonych tekstów a ich publicznością; w koncepcji obiegów najistotniejsze jest badanie zachowań publiczności, praktyki wyboru tekstów oraz techniki ich czytania; obieg literacki wiąże ze sobą pisarzy, czytelników, teksty, instytucje, sytuacje i praktyki komunikacyjne.
Wysokoartystyczny - pisarz twórcą i ekspertem, strażnikiem tradycji i znawcą wzorów, tekst traktowany jako dzieło sztuki, wykształcony i kompetentny odbiorca
Popularny - pisarz pełni funkcję technika literackiego, realizuje określone zamówienie społeczne, posługuje się konwencjami, schematami i modelami; niezbyt wygórowane wymagania wobec odbiorcy, publiczność nieograniczona społecznie, zmienna i nieokreślona, oczekuje się od niej jedynie wolnego czasu i minimum środków materialnych; decydująca rolę odgrywają kryteria rynkowe, poziom i styl zależny od prawa popytu; poetyka stereotypu, formuły, schematu, toposu; powszechna dostępność; sytuacja ludyczna, forma rozrywki.
Brukowy - dla czytelników przedgazetowych, w formie broszury, zeszytu, prasowego odcinka, kalendarza i druku; model biernego odbiorcy, często analfabety, oparta na komunikacji oralnej; pisarz jako adaptator.
Jarmarczno-odpustowa - forma reliktowa, związana z liturgicznym kalendarzem świąt; tradycja literatury kaznodziejskiej i hagiografii; przypowieść i literatura religijna oraz teksty użytkowe: wzory listów, recepty i przepisy, wróżby; funkcja dydaktyczno-umoralniająca.
Obieg „dla ludu” - funkcja edukacyjna i umoralniająca z elementami ludycznymi w celu szerzenia oświaty wśród chłopów; forma książeczek i periodyków rozpowszechnianych przez kościół lub partie polityczne.
BESTSELLER - książka zdobywająca rynek i uznanie czytelników, odnosząca przy tym niekiedy sukces artystyczny; główne cechy: aktualny lub modny temat, dziennikarski styl z nielicznymi opisami, krótkimi dialogami, wartką akcją i nieoczekiwanymi zwrotami, sensacyjna fabuła z elementami erotyki oraz związki z filmem (z myślą o przeniesieniu na ekran); wyróżniki sukcesu rynkowego: największa liczba rozpowszechnionych egzemplarzu (w porównaniu do innych pozycji), szybki wzrost krzywej sprzedaży i jej spadem do poziomu dobrej sprzedaży, podatność na działania marketingowe, walor nowości.
bestseller RZECZYWISTY - wydany po raz pierwszy, nosi w sobie wszystkie cechy wyróżniające go spośród innych pozycji, przeciwieństwo literatury wysokoartystycznej;
Bestseller MIANOWANY - książka wykazująca podobieństwo do bestselleru rzeczywistego, oczekiwane są korzyści wydawnicze lub mianowanie odbywa się bez zrozumienia rynkowego zjawiska, niekoniecznie wydany po raz pierwszy, wznowienia po latach i tłumaczenia przechodzą do tej kategorii ze względu na już raz przypisaną im nazwę bestselleru; wydawniczy, czytelniczy, artystyczny lub absolutny.
STEREOTYP - schematyczna, gotowa forma, szablon, zamknięta struktura pozbawiona piętna osobowego, wytwór zbiorowości, zawsze emocjonalnie nacechowany i wartościujący, funkcja integracyjna i fatyczna; w obrębie kultury popularnej stereotyp staje się zaborczy i agresywny, ogranicza swobodę umieszczania znaków w nowych kontekstach, wymusza konsekwencję w jego stosowaniu, anonimowy - ukrywa się pod pozorną elegancją i wykwintnością; przykłady w literaturze: związki frazeologiczne, język miłosny w literaturze popularnej (motywy ognia, wichru, prądu, fauny i flory, zjawisk atmosferycznych), opisy bólu, rozpaczy, tęsknoty, nagromadzenie czasowników by przyspieszyć tempo zdarzeń, topos przyrody jako przedłużenia ludzkiego świata, zjawisko refrenowej kompozycji, pejzaże jako obraz myśli i uczuć bohatera, bogactwo przeżyć i prawość charakteru przypisane pięknym postaciom, kalectwo i brzydota jako synonim występku, stereotypy fabularne, schematy akcji i rozwiązań kompozycyjnych (happy end, suspens).
1