TEORIA ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO ERIKA ERIKSONA
SPOSOBY ROZUMIENIA ZJAWISK KRYZYSOWYCH
Istnieją różne podejścia teoretyczne do zjawisk kryzysowych. We wszystkich ujęciach podkreśla się jednak zgodnie ze znaczeniem słownikowym, że chodzi tu o taki stan psychiki i sytuacji, który ma charakter przełomowy, rozstrzygający, zwrotny, w którym rozstrzyga się stan zdrowia człowieka, jakość jego relacji z otoczeniem oraz kierunek dalszego rozwoju.
RODZAJE KRYZYSÓW
KRYSYS LOSOWY (SYTUACYJNY) - moment przełomowy, punkt zwrotny w życiu człowieka, spowodowany nagłymi, trudnymi do przewidzenia czynnikami. Jego skutki są często negatywne.
KRYZYS ROZWOJOWY (STRUKTURALNY)
Inne podejście do kryzysu proponuje psychologia rozwoju człowieka.
Jedną z najbardziej rozpowszechnionych koncepcji (ujmujących rozwój w aspekcie przezwyciężania okresów kryzysowych i rozwiązania kryzysu) jest koncepcja kryzysów psychospołecznych Erika Eriksona
Koncepcje psychoanalityczne zakładają, że człowiek może rozwijać się przez całe życie, jeśli potrafi aktywnie przezwyciężać kryzysy /czy przełomowe momenty/ swego rozwoju. Te przełomowe okresy charakteryzuje spiętrzenie zadań i trudności wymagających zwiększonego wysiłku i samoświadomości rozwijającej się jednostki.
Teoria Eriksona stanowi próbę określenia ram pojęciowych, w które można ująć rozwój na przestrzeni całego życia ludzkiego. Erikson zwracał uwagę na społeczne czynniki rozwoju. Opisał sekwencję stadiów w rozwoju psychospołecznym, którą uznał za uniwersalną i wspólna dla ludzi pochodzących z różnych kultur.
Erikson nie używa słowa kryzys dla oznaczenia grożącej katastrofy (kryzys losowy), ale rozumie go jako: PUNKT ZWROTNY, ROZSTRZYGAJĄCY OKRES, W KTÓRYM JEDNOSTKA CHARAKTERYZUJE SIĘ ZARÓWNO WZMOŻONYM POTENCJAŁEM ROZWOJOWYM, JAK I WZROSTEM WRAŻLIWOŚCI NA USZKODZENIA. KRYZYS TEN JESTEŚMY W STANIE PRZEWIDZIEĆ I PRZYGOTOWAĆ SIĘ NA NIEGO, PONIEWAŻ JEST UDZIAŁEM ZNACZNEJ WIĘKSZOŚCI LUDZI.
PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA PSYCHOANALITYCZNEJ TEORII ROZWOJU PSYCHOSPŁECZNEGO ERIKA ERIKSONA
Rozwój jednostki jest zdaniem Eriksona wyznaczony przez biologiczne czynniki popędowe oraz czynniki społeczne (interakcje społeczne w jakie jednostka wchodzi).
Tak pojmowany rozwój dokonuje się przez całe życie, gdyż zmieniają się zarówno warunki biologiczne jednostki, jak również rodzaj i charakter jej interakcji z innymi ludźmi.
Najważniejszy aspekt procesu rozwojowego to rozwój ego i jego zdolność do przezwyciężania serii kryzysów, przez które człowiek przechodzi w toku całego życia.
Erikson wyróżnił 8 stadiów w cyklu życia ludzkiego, z których trzy ostatnie odnoszą się do dorosłości.
Na poziomie każdego stadium jednostka staje w obliczu specyficznego kryzysu psychospołecznego lub konfliktu, który musi zostać rozwiązany, aby mogła ona osiągnąć wyższe stadium rozwojowe. W ujęciu tym konflikty są motorem rozwoju.
Podstawowym założeniem teorii Eriksona jest to, że sposób w jaki jednostka rozwiązuje dylematy rozwojowe na określonym poziomie wpływa na sposób rozwiązania dylematów rozwojowych na następnych poziomach. W rezultacie nasze doświadczenia z przeszłości wpływają na sposób rozwiązywania dylematów rozwojowych w teraźniejszości.
Opisując rozwój osobowości Erikson odwołuje się do zasady epigenezy. Zakłada ona, że wszystko to, co wzrasta, wzrasta zgodnie z podstawowym planem powstawania części, z których każda wykształca się w specyficznym dla siebie czasie i dominuje tak długo, dopóki nie powstaną pozostałe części, aby utworzyć funkcjonalną całość.
CHARAKTERYSTYKA STADIÓW ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO
OKRES ŻYCIA |
Niemowlęctwo |
WIEK |
od 0 do 1 rż |
CHARAKTERYSTYKA |
Ufność - nieufność Dziecko potrzebuje spójnej i trwałej troski, aby mogło wykształcić w sobie poczucie bezpieczeństwa. |
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Osiągnięcie zaufania do matki lub osoby sprawującej opiekę. Zaufanie do świata i nadzieja na przyszłość. |
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Podejrzliwość, brak poczucia bezpieczeństwa, obawa o przyszłość. |
Poczucie ufności rozwija się u niemowlęcia poprzez opiekę i komfort, jakiej dostarcza opiekun od pierwszych chwil życia. Aby rozwinęło się poczucie ufności niemowlę potrzebuje fizycznego komfortu i minimalnej dawki lęku. Erikon akcentuje rolę emocji i postaw rodziców troszczących się o dziecko. Efektem wytworzenia podstawowego poczucia ufności jest jego generalizacja na nowe doświadczenia. Gdy jednak niemowlę nie otrzyma potrzebnego ciepła fizycznego i opieki rozwija się w nim poczucie nieufności, które powoduje reagowanie lękiem i wzrostem obaw w nowych sytuacjach.
OKRES ŻYCIA |
Poniemowlęcy |
WIEK |
od 2 -3 rż. |
CHARAKTERYSTYKA |
Autonomia - wstyd i zwątpienie Dziecko poszukuje dróg uniezależnienia się od rodziców. Metody wychowawcze stosowane przez rodziców nie powinny być zbyt surowe. |
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Poczucie autonomii i własnej wartości. Osiągnięcie samokontroli i poczucie własnej tożsamości. |
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Uczucie wstydu i zwątpienia we własne zdolności kierowania sobą. |
Od dziecka oczekuje się, by wykonywało pewne rzeczy samodzielnie. Pierwsze podstawowe wymagania dotyczą treningu czystości. Sposób w jaki ten kryzys jest rozwiązany wpływa na to, czy dzieci czują, że działania ich są skuteczne i że mają kontrolę nad swoim otoczeniem (autonomia), czy też czują, że nie radzą sobie z zadaniami i są kontrolowane przez innych (wstyd lub zwątpienie).
Bardzo ważny jest związek pomiędzy rodzicem a dzieckiem w trakcie rozwiązywania tego kryzysu. Ciepli i akceptujący rodzice mają tendencję do kształtowania u dziecka poczucia sukcesu i autonomii, podczas, gdy wrodzy i nadmiernie kontrolujący - mogą wytwarzać poczucie zwątpienia.
OKRES ŻYCIA |
Przedszkolny |
WIEK |
od 4 do 5 rż |
CHARAKTERYSTYKA |
Inicjatywa - poczucie winy Dziecko poznaje swoje otoczenie i planuje nowe działania w nim. Ciekawość seksualna dziecka powinna być traktowana przez rodziców ze zrozumieniem. |
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Zdolność do inicjowania działań i czerpania przyjemności z ich realizowania. Ukształtowanie orientacji na cele i inicjatywność w działaniu. |
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Obawa przed karą i poczucie winy za przeżywanie określonych uczuć. |
Dzieci osiągają większą swobodę w eksploracji własnego środowiska i często podejmują działania nieaprobowane przez rodziców. Kiedy radzą sobie z tymi zadaniami, odczuwają odpowiedzialność za siebie i wytwarzają poczucie celu. W efekcie nie boją się nowych wyzwań w przyszłości.
Poczucie winy pojawia się, gdy dziecko nie jest w stanie poradzić sobie z podejmowaniem czynności lub gdy są one ograniczane przez rodziców.
Trudnym aspektem wychowania jest ustalenie, jaką dawkę wolności i ochrony dzieci powinny otrzymywać, aby rozwinąć w sobie poczucie kompetencji.
OKRES ŻYCIA |
Wiek szkolny |
WIEK |
od 6 do 12 rż |
CHARAKTERYSTYKA |
Pracowitość - poczucie niższości Dziecko opanowuje wiedzę i umiejętności właściwe jego kulturze. |
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Poczucie kompetencji i sukcesu. Wiara we własną zdolność realizacji celów i osiągania różnych rzeczy. Osiągnięcie poczucia własnych kompetencji |
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Nieakceptujące reakcje ze strony innych mogą przyczynić się do powstania uczuć niedostosowania i niższości. |
Ważnym zadaniem tego okresu jest nastawienie dzieci, aby osiągać cel niezależnie od tego, co robią. Zdaniem Eriksona późniejsze postawy i nawyki związane z pracą można powiązać z poczuciem przedsiębiorczości powstającym u dziecka w tym właśnie stadium. Ważne w nabywaniu poczucia przedsiębiorczości jest kompetencja dziecka przy jednoczesnej akceptacji własnych ograniczeń. Poczucie niższości pojawia się wtedy, gdy dziecko nie jest gotowe, aby przyjąć wyzwania szkoły i / lub kiedy nie jest w stanie sprostać oczekiwaniom rodziców, nauczycieli lub przyjaciół.
OKRES ŻYCIA |
Adolescencja |
WIEK |
0d 13 do 18 rż. |
CHARAKTERYSTYKA |
Tożsamość - rozproszenie tożsamości Młody człowiek poszukuje spójnej tożsamości osobowej i zawodowej. |
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Ujmowanie siebie w kategoriach spójnej i zintegrowanej osobowości z ukształtowanym poczuciem tożsamości. Osiągnięcie odpowiedzi na pytanie kim jestem i kim mogę być, oraz wierność sobie. |
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Zagubienie w kwestii własnej tożsamości. |
„Kim jestem?”. Dorastający nie są pewni swoich postaw, przekonań, wartości. W tym okresie doświadczają wielu sytuacji, poznają wielu ludzi i próbują określić siebie, czerpiąc wzorce z różnych źródeł, poszukują poczucia własnego „ja”.
Negatywny biegun tego wymiaru to poczucie zagubienia własnej tożsamości lub roli społecznej. Niektóre nastolatki dlatego stają się przestępcami - wybierając tożsamość, która jest przeciwieństwem tego, czego oczekuje od nich społeczeństwo - że wolą raczej mieć negatywną tożsamość niż nie mieć jej wcale.
Erikson wskazuje na fakt, że młodzieży daje się czas psychospołecznego moratorium - okres w którym jednostka nie jest gotowa, by sprostać obowiązkom, ma zagwarantowane prawo do zwłoki. Jest to okres, w którym społeczeństwo pozwala młodym ludziom na wypróbowywanie różnych tożsamości i ponoszenie porażek, a jednocześnie chroni przed konsekwencjami ich własnych czynów. To może być czas na przygody, studia, szaleństwa młodości, a także posiadanie wielu młodzieńczych ideałów.
Kryzys okresu dorastania zostanie pomyślnie rozwiązany, gdy pomyślnie rozwiązane były kryzysy poprzednich okresów np. dziecko osiągnęło: poczucie ufności, stało się autonomiczne tzn. czuje, że jego działania są skuteczne i że ma kontrolę nad swoim otoczeniem, wykazuje własną inicjatywę oraz ma poczucie przedsiębiorczości.
OKRES ŻYCIA |
Wczesna dorosłość |
WIEK |
od 19 do 25 r.ż. |
CHARAKTERYSTYKA |
Intymność- izolacja (samotność) Człowiek poszukuje bliskich i stałych związków z innymi, szczególnie partnerem odmiennej płci. |
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Osiągnięcie zdolności do miłości i oddania w stosunku do innych, bez utraty własnej tożsamości. |
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Samotność; pozbawione treści związki z innymi. |
Efektem rozwoju intymności jest integracja przybierająca postać związku seksualnego czy bliskiej przyjaźni. Jest to możliwe po osiągnięciu wyraźnej tożsamości (czyli jednostka musi wiedzieć kim jest, zanim stworzy wspólną tożsamość z inną jednostką).
Ze względu na lęk przed utratą własnej tożsamości w tożsamości innej osoby, niektórzy ludzie nie są zdolni do stworzenia silnego intymnego związku.
Utrzymanie silnego związku jest możliwe dzięki zaufaniu do samego siebie i poczuciu autonomii
OKRES ŻYCIA |
Dorosłość |
WIEK |
od 26 do 40 r.ż. |
CHARAKTERYSTYKA |
Generatywność (produktywność) - stagnacja Jednostka poszukuje adekwatnych dla siebie form produktywności i twórczości, jak również własnego wkładu do społeczeństwa jako całości. |
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Potrzeba opiekowania się młodymi ludźmi i troska o los młodszych generacji. |
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Brak rozwoju, nuda i nadmierna troska o siebie samego. |
Poczucie produktywności pociąga za sobą poczucie odpowiedzialności i troski wobec rodziców i innych osób.
Ważnym obowiązkiem dorosłych jest bycie rodzicem i wychowanie młodych, prowadzące do poprawy życia przyszłych pokoleń. Podejmowanie takich obowiązków jest przejawem poczucia produktywności i twórczości.
Negatywnym biegunem jest sytuacja, w której dorosły nie jest w stanie odnaleźć sensu lub celu w życiu i nie jest zainteresowany ulepszaniem samego siebie ani służeniem społeczeństwu.
OKRES ŻYCIA |
Dojrzałość |
WIEK |
pow. 41 r.ż. |
CHARAKTERYSTYKA |
Integralność ego - rozpacz Jednostka dokonuje bilansu i oceny swoich osiągnięć w życiu. |
POMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Osiągnięcie mądrości życiowej w wyniku pozytywnego bilansu życia. Poczucie satysfakcji z własnego życia i dokonań; akceptacja śmierci. |
NIEPOMYŚLNE ROZWIĄZANIE |
Żal z powodu błędów życiowych i straconych szans, lęk przed śmiercią. |
Powodzenie w rozwiązaniu tego kryzysu prowadzi do poczucia sukcesu i spełnienia. Dorośli są wówczas w stanie spojrzeć w przeszłość z poczuciem satysfakcji i spełnienia. Porażka w rozwiązaniu tego kryzysu prowadzi do rozpaczy, poczucia niekompletności i niespełnionego życia.